Ziemie byłej Rzeczypospolitej w XIX w.
Ziemie Rzeczypospolitej zagarnięte w 1772, 1793 i 1795 przez Austrię, Prusy i Rosję zostały wcielone do państw zaborczych. W Galicji (zabór austriacki), prowincjach pruskich i w guberniach ros. wprowadzono ustawodawstwo i administrację nowych władców, dla których nabyte ziemie stały się przede wszystkim źródłem surowców, siły roboczej, podatków i rekrutów. Skutki utraty państwa dotknęły wszystkie warstwy społeczne, ale najboleśniej były odczuwane przez szlachtę: uboższej (bezrolnej i zagrodowej) odmawiano praw szlacheckich, zamożniejsza utraciła prawo udziału w stanowieniu prawa i w wymiarze sprawiedliwości. Także chłopi, którzy w Austrii i w Prusach zyskali prawo do opieki ze strony państwa, we wszystkich zaborach zostali zmuszeni do płacenia podatków i pełnienia wieloletniej służby wojskowej z poboru.
Pierwszą znaczącą inicjatywą patriotów okazało się utworzenie w 1797 we Włoszech (pod patronatem fr.) Legionów Polskich pod dowództwem generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Legiony, choć nie doszły „z ziemi włoskiej do Polski”, stały się dla walczących w nich żołnierzy (w ciągu 10 lat ok. 35 tys.) i oficerów (ok. 800) świetną szkołą walki i demokratycznych stosunków międzyludzkich.
W 1807 na mocy pokoju tylżyckiego zawartego między Francją a Prusami i Rosją powołano formalnie niepodległe, ale faktycznie zależne od Francji Księstwo Warszawskie (z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego) oraz Wolne Miasto Gdańsk. Terytorium Księstwa powiększyło się po wygranej przez Francuzów wojnie z Austrią (1809) o ziemie trzeciego zaboru austriackiego, zajęte wcześniej przez wojska polskie.
W Księstwie Warszawskim z woli Napoleona, cesarza Francuzów, panował król saski Fryderyk August, ustrój państwa określała konstytucja. W odczuciu Polaków Księstwo było zapowiedzią odbudowy w przyszłości całej Rzeczypospolitej. Polski charakter zapewniały mu m.in. przyznanie prawa pełnienia funkcji publicznych wyłącznie obywatelom Księstwa, a obywatelstwa — także walczącym w wojsku Polakom z innych zaborów. Gwarantami troski o polski interes narodowy byli dla społeczeństwa ludzie stojący u steru państwa, m.in. Stanisław Małachowski, Stanisław Kostka Potocki, książę Józef Poniatowski.
Po klęsce Napoleona o statusie ziem Księstwa zdecydował w 1815 kongres wiedeński. Z większej części terytorium utworzono Królestwo Polskie, związane z Rosją unią personalną, ale posiadające własną administrację i własne prawa określone w konstytucji. Poznańskie i Bydgoskie jako Wielkie Księstwo Poznańskie ponownie włączono do Prus, podobny los spotkał Wolne Miasto Gdańsk. Kraków z okolicami jako Wolne Miasto znalazł się pod nadzorem trzech zaborców. Ten nowy podział ziem polskich przetrwał w zasadzie do I wojny światowej.
Z powstaniem Królestwa wielkie nadzieje wiązali Polacy wszystkich trzech zaborów.
Tymczasem naruszanie konstytucji przez namiestnika Józefa Zajączka i głównodowodzącego wojsk Królestwa, wielkiego księcia Konstantego, ich pozaprawne zarządzenia oraz represje policyjne doprowadziły do powstania legalnej opozycji sejmowej i tajnych związków patriotycznych, a w końcu do wybuchu powstania listopadowego (1830), ofiarnie wspieranego przez mieszkańców Galicji i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Skutkiem detronizacji króla-cara przez sejm powstańczy stała się prowadzona w Królestwie, na Litwie i Ukrainie wojna rosyjsko-polska, która zakończyła się stłumieniem powstania i represjami — zarówno wobec uczestników walk, jak i wobec Królestwa, które pozbawiono konstytucji, sejmu i wojska. Administrację stopniowo podporządkowywano urzędom centralnym w Petersburgu.
Po klęsce powstania listopadowego (1831) we wszystkich państwach zaborczych wobec ziem polski triumfowała polityka rządów „silnej ręki”. Odpowiedzią na nią stał się z jednej strony program legalnej działalności gospodarczej, oświatowej i stowarzyszeniowej, tzw. pracy organicznej, który największe sukcesy przyniósł w zaborze pruskim. Z drugiej strony natomiast — konspiracja niepodległościowa wspierana przez emigrację popowstaniową. Niestety, kolejne zrywy niepodległościowe poniosły klęskę: w 1846 w Galicji, w 1848 w Wielkopolsce, w 1863–64 w Królestwie Polskim (styczniowe). Skutkiem upadków powstań stała się likwidacja odrębności Krakowa, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Królestwa Polskiego.
W 2. połowie XIX w. we wszystkich zaborach rosła świadomość narodowa i polityczna niższych warstw społecznych. Pod koniec stulecia powstały partie i organizacje skupiające przedstawicieli różnych środowisk (chłopów, robotników, inteligencji). W zależności od warunków, w agitacji przed wyborami do parlamentów akcentowano narodowość (w Niemczech) lub program społeczny (w Galicji). W Królestwie Polskim krystalizacja programów politycznych nastąpiła w czasie wydarzeń 1905–07, a działalność partii zalegalizowano dopiero po carskiej zapowiedzi powołania Dumy (parlamentu) w 1905. W tym samym czasie kształtowały się także programy różnych partii i organizacji innych narodów zamieszkujących ziemie byłej Rzeczypospolitej: Litwinów (w Rosji, Królestwie Pol. i Prusach), Ukraińców (w Galicji i Rosji), Żydów (w Królestwie, Rosji i Galicji) i Białorusinów (w Rosji).
U progu XX w. wśród Polaków ukształtowały się ostatecznie 2 orientacje polityczne, uznające za największych wrogów narodu Niemcy i Rosję. Przywódcą pierwszej, wiążącej z Rosją nadzieje na autonomię, był Roman Dmowski, drugą, niepodległościową, nastawioną na współpracę z Austrią, kierował Józef Piłsudski. Orientacja niepodległościowa tworzyła w Galicji liczne organizacje paramilitarne, które w chwili wybuchu wojny światowej stały się zawiązkiem polskich oddziałów wojskowych.
Dla państw zaborczych w czasie wojny ziemie polskie były przede wszystkim zapleczem frontu: liczyła się zdobyta tu żywność, wywiezione dobra (np. urządzenia fabryczne) i rekruci. W trosce o tych ostatnich Rosja i państwa centr. licytowały się w obietnicach składanych Polakom. W ostatnich tygodniach wojny wydarzenia potoczyły się jednak własnym torem. Społeczeństwo spontanicznie usunęło okupantów, a wszystkie ośrodki władzy podporządkowały się Józefowi Piłsudskiemu, który 16 XI 1918 zakomunikował rządom państw koalicji odrodzenie państwa polskiego.
dervozavilus