Koncepcja społeczeństwa informacyjnego D. Bella.pdf

społeczeństwo informacyjne, determinizm technologiczny,

technokratyzm

ZDZISŁAW DOBROWOLSKI

Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, UW

KONCEPCJA SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO

DANIELA BELLA

Daniel Bell jest najbardziej znaczącym teoretykiem „społeczeństwa postindustrialnego”, terminu,

którego używał zamiennie ze „społeczeństwem informacyjnym”. Uważa, że mamy do czynienia z tą

formacją wtedy, gdy zatrudnienie w usługach i innych zawodach związanych z informacją zaczyna

przeważać nad pracą w przemyśle i rolnictwie. Koncepcja Bella opiera się na założeniu, że przejście do

tej nowej formacji społecznej jest nieuchronne i wymuszone przez postęp technologii. Identyfikuje

społeczeństwo informacyjne z takimi zjawiskami, jak : rozwój technologii komunikacyjnej i

informacyjnej, ekonomizacja wiedzy i wzrost zatrudnienia w zawodach informacyjnych. Bell jednak

podkreśla, że jego teoria społeczeństwa postindustrialnego nie jest projekcją ani ekstrapolacją

istniejących trendów, ale tworzeniem zasad nowej formacji społecznej. Jego krytycy zarzucają mu

technokratyzm i chęć ustanowienia nowej, „neutralnej” klasy profesjonalistów informacji.

1. WSTĘP

Nikt nie wywarł większego wpływu na koncepcję społeczeństwa informacyjnego niż

amerykański socjolog Daniel Bell (Webster, 2002, s.14). Tworząc ją w latach 60. i 70.

poprzedniego stulecia Bell odpowiedział na potrzebę określenia kierunku współczesnych

przemian. Pokazał też drogę, na którą wejście zapewniło Stanom Zjednoczonym długi okres

wzrostu i dobrobytu. Wielkim korporacjom dał pewność wyboru właściwej strategii.

Ogromną nośność propagandową tez Bella zapewnili jego zdolni popularyzatorzy - z Alvinem

Tofflerem (Toffler, 1980) i Johnem Naisbittem (Naisbitt, 1982) na czele. Innym źródłem

sukcesu Bella była promocja nowej klasy - profesjonalistów informacji. Objął nią

intelektualistów, wykładowców wyższych uczelni, menedżerów, urzędników, nauczycieli i

dziennikarzy, a więc amerykańskie elity opiniotwórcze. Twierdził, że zajmą najwyższe

miejsce w hierarchii społecznej, że ich wiedza będzie się liczyła bardziej niż kapitał. Nic więc

dziwnego, że uznały one tezy Bella za swoje i zajęły się ich masową popularyzacją. Już

dawno nie było teorii społecznej lansowanej w mediach z takim zacięciem.

Koncepcja społeczeństwa informacyjnego, jeżeli nie jest ideologią w tradycyjnym

tego słowa rozumieniu, ma podobne do niej ambicje. Jej popularyzacja została oparta jednak

nie na masowym ruchu społecznym, ale na propagandzie w mediach. Była ona skuteczna,

ponieważ społeczeństwo informacyjne przedstawiano jako kolejną fazę rozwoju

społeczeństwa dobrobytu, z której korzyści mieli odnieść wszyscy. Była koncepcją szybkiego

wzrostu opartego na rozwoju nauki i technologii informacyjnej. Bell głosił triumf nauki,

komputeryzacji i racjonalnego zarządzania, zapowiadając, że będą miały decydujący wpływ

na powstanie nowego postindustrialnego świata - odwoływał się więc do wartości nie

budzących większych kontrowersji. Jego program można nazwać filozofią społeczną dla

każdego, filozofią z gruntu optymistyczną i utylitarną.

Od czasu wydania głośnej książki The Coming of Post-industrial Society ,

podstawowego wykładu koncepcji Bella, minęło w zeszłym roku trzydzieści lat (Bell, 1973) 1 .

Bell postawił w niej swą sławną tezę o nadejściu nowej formacji - społeczeństwa

postindustrialnego. Ta okrągła rocznica skłania więc do refleksji, zwłaszcza, że tezy Bella

wywarły poważny wpływ na wszystkich związanych z informacją (jakże mogło być inaczej?),

którzy, jeśli szukają szerszego społecznego kontekstu dla swoich prac, to niemal zawsze

właśnie w koncepcji społeczeństwa informacyjnego. Koncepcja ta stała się, nie bez wpływu

samego Bella, dominującą metaforą współczesnego świata. Trzeba pamiętać, że chociaż Bell

częściej używał innej metafory, a więc „społeczeństwa postindustrialnego”, to w istocie

uważał ją za synonim „społeczeństwa informacyjnego” (Webster, 2002, s. 114).

2. TEZY BELLA

Bell stawia w swojej książce tezę, że Ameryka w latach sześćdziesiątych XX wieku

zaczyna przechodzić od fazy przemysłowej do fazy poprzemysłowej 2 . W społeczeństwie

postindustrialnym strategicznymi zasobami są wiedza i informacja, które pełnią podobną rolę,

co praca i kapitał w społeczeństwie przemysłowym. Zależne od rozwoju technologii

informacyjnej nowe społeczeństwo charakteryzują następujące zasady:

1) przejście od produkcji dóbr materialnych do usług;

1 Znaną krytykę książki Bella napisał Kumar (Kumar, 1978). Książki popularyzujące tezy Bella powstały

stosunkowo późno (Tofller, 1980, 1990; Naisbitt, 1982). Bella grę rzeczywistości z mitem nowoczesności

omawiali Jameson i Lyotard (Jameson, 1991; Lyotard, 1984).

2 Bell przejął tradycję racjonalizacji procesu historycznego, której początek dał Giambattista Vico (Vico, 1966).

2) kodyfikacja wiedzy teoretycznej;

3) powstanie nowej technologii intelektualnej wspierającej podejmowanie decyzji

(Bell, 1980, s. 500-501) .

Rozwój technologii informacyjnej w społeczeństwie postindustrialnym ma podobny

wpływ na zmiany społeczne, jak rozwój przemysłu w społeczeństwie industrialnym.

Teoretyczna wiedza stała się zasobem równie podstawowym, jak kapitał w społeczeństwie

przemysłowym i zapasy żywności w społeczeństwie agrarnym. Wartość dodana pracy została

zastąpiona wartością dodaną wiedzy 3 .

Konwergencja telekomunikacji i technologii komputerowej ma więc decydujący

wpływ na tworzenie się społeczeństwa informacyjnego. Przez technologię intelektualną Bell

rozumiał coś pomiędzy sztuczną inteligencją a systemem eksperckim i wierzył, że umożliwi

zarządzanie nawet najbardziej skomplikowanymi strukturami. Chciał zarządzać

społeczeństwem masowym za pomocą komputerów i odpowiedniego oprogramowania, które

tworzyć miała właśnie technologia intelektualna (Bell, 1973, s. 344).

Industrializm i postindustrializm dzieli przede wszystkim charakter innowacji

technicznych. Dawniej innowacje wynikały z praktyki gospodarczej - teraz wynikają z badań

teoretycznych (Masuda, 1980). Bell zakładał, że w świecie współczesnym, to właśnie

innowacje techniczne powodują największe zmiany społeczne. Uzależnienie społeczeństw

współczesnych od wiedzy sprawia, że zasadniczo są one społeczeństwami informacyjnymi,

zaś wymiana informacji i jej przetwarzanie stały się podstawą wszelkiej aktywności.

Dawniej wynalazcy pracowali niezależnie od świata nauki. Znakomitym tego

przykładem był Thomas Edison, wynalazca światła elektrycznego, kamery filmowej i

gramofonu, który nie był człowiekiem wykształconym. Aleksander Graham Bell, wynalazca

telefonu, nic nie wiedział o pracach Jamesa Maxwella na temat elektromagnetyzmu, podobnie

Guglielmo Marconi, wynalazca radia, miał niewielkie pojęcie o zjawiskach fizycznych, z

których korzystał.

Postęp technologiczny w społeczeństwie poprzemysłowym jest uzależniony od

rozwoju nauki. Rozwój technologii w coraz większym stopniu przypomina badania naukowe

- korzysta bowiem z ich metod i wyników. Z tego właśnie powodu pierwszym prawdziwie

nowoczesnym przemysłem współczesności był przemysł chemiczny.

Tak jak rozwinięte w wieku XX nowoczesne gałęzie przemysłu nie wyparły

przemysłu powstałego w XIX wieku, tak też postindustrializm nie zastąpi całkowicie

3 Bell zaproponował nową teorię wartości opartą na wiedzy, a nie - jak u Marksa - na pracy (Bell, 1973,, s. 190).

industrializmu - ostrzegał Bell. Postindustrializm nakłada się bowiem na poprzednie formy

produkcji i wymiany rynkowej - tworząc palimpsest. Rolnictwo nadal pozostaje ważną

dziedziną gospodarki, chociaż radykalnie zmniejszyła się liczba zatrudnionych w nim osób, a

zajęcia z nim związane utraciły dawny prestiż. Podobnie kluczowy, zarówno dzisiaj, jak i w

przeszłości, jest przemysł energetyczny, wydobycie surowców czy transport morski i lądowy.

A jednak nawet w tych tradycyjnych dziedzinach przemysłu i transportu wzrost wartości

towaru następuje dzięki wiedzy, a nie, jak to było w przeszłości, pracy włożonej w jego

wytworzenie.

Bell radykalnie zrywał z przeszłością. W związku z tym odrzucił wszelką krytykę,

która wychodzi poza przyjęty przez niego model, traktując ją jako anachroniczną i związaną z

przemijającym społeczeństwem przemysłowym. Krytycy nie pozostali mu dłużni, oskarżając

go o manipulowanie czytelnikami (Poster, 1990, s. 25). Sam Bell podkreślał, że jego teoria

nie jest projekcją lub ekstrapolacją istniejących trendów, ale zbiorem nowych zasad

organizacji życia społecznego (Bell 1989, s.164-167). Podkreślał, że zmiany społeczne

wywołane przez rewolucję informacyjną są nieuniknione. W książce Bella wiele jest tez

sprzecznych, a ona sama jest bardziej zbiorem esejów na rozmaite tematy, niż zwartą całością

(Liebowitz, 1985).

Bell różnie nazywał swoje tezy: konstrukcją analityczną, modelem, scenariuszem, ale

w gruncie rzeczy traktował swoje prognozy jako opis rzeczywistości, która już ma miejsce,

lub nieuchronnie będzie miała miejsce w niedalekiej przyszłości. Opisywane zmiany zostaną

wymuszone przez rozwój telekomunikacji, masową komputeryzację i komercjalizację

informacji, a więc zjawiska składające się na rewolucję informacyjną. Według Bella,

najważniejszą aktywnością społeczeństwa postindustrialnego jest produkcja informacji, która

pełni podobną rolę, co produkcja dóbr materialnych w społeczeństwie przemysłowym.

Technologia informacyjna prowadzi więc do transformacji społecznej. Badania nad

technologią informacyjną Bell podzielił na trzy kategorie. Z perspektywy mikro można ją

traktować jako fenomen komunikacyjny. Z perspektywy makro technologia informacyjna

tworzy podstawową infrastrukturę społeczną. Z perspektywy życia społecznego najbardziej

interesujący jest wpływ technologii informacyjnej na życie codzienne.

3. GRY SPOŁECZNE

Według Bella, społeczeństwo agrarne oparte było na grze człowieka z naturą,

społeczeństwo przemysłowe oparte było na grze ze sfabrykowanym środowiskiem, zaś

społeczeństwo postindustrialne jest grą pomiędzy ludźmi: politykiem a wyborcą,

nauczycielem a uczniem, lekarzem a pacjentem, czy pomiędzy zwolennikami odmiennych

szkół myślenia (Bell, 1973, s.126-127). Najważniejszym doświadczeniem egzystencjalnym

współczesnego człowieka stała się więc gra z innymi ludźmi i z samym sobą oraz relacje,

które temu towarzyszą. Ta gra decyduje teraz o jego losie, powodzeniu w pracy zawodowej i

w życiu osobistym, a nawet przetrwaniu. Wobec relacji międzyludzkich, walka z naturą i

produkcją zeszła na plan dalszy. Jest to sytuacja nowa, nie mająca wcześniej precedensu. O

ile gra z innymi i samym sobą zawsze była charakterystycznym zajęciem elit, to w nikłym

stopniu dotyczyła większości dawnych społeczeństw. Jedyne analogie tej nowej kondycji

człowieka można znaleźć w epoce przemysłowej, która na wielką skalę wprowadziła do życia

codziennego relacje człowieka z maszyną. Chociaż już wcześniej korzystano z rozmaitych

skomplikowanych urządzeń, z których na pierwszym miejscu postawić trzeba żaglowiec, to

relacje z maszynami przemysłowymi były o wiele intensywniejsze, bardziej skomplikowane i

powszechne. W odróżnieniu od wcześniejszych maszyn napędzanych siłą wody, wiatru i

mięśni, maszyna parowa dysponowała własną, a nie zapożyczoną energią i była od nich o

wiele wydajniejsza. Stosowanie energii do budowy coraz to nowych maszyn, w tym maszyn

produkujących maszyny, umożliwiło zbudowanie sfabrykowanego otoczenia, w którym

żyjemy.

Nasze środowisko stało się do tego stopnia sztuczne i przystosowane do naszych

potrzeb, że człowiek współczesny ma problemy przede wszystkim w relacjach z innymi

ludźmi oraz z samym sobą, a nie z naturą. W sztucznym, miejskim środowisku kontakty z

naturą zeszły bowiem na daleki plan, zaś masowa produkcja przemysłowa sprawiła, że

zdobycie niezbędnych do życia artykułów przestało być problemem. Łatwość nabywania dóbr

nie dotyczy jednak dóbr prestiżowych - tego materialnego przedłużenia gry pomiędzy ludźmi,

będącej w istocie walką o zajęcie wyższego, uprzywilejowanego miejsca w hierarchii

społecznej.

We współczesnym świecie doszło do zwielokrotnienia kontaktów między ludźmi, a

stało się tak głównie dzięki urbanizacji, rozwojowi transportu i telekomunikacji. To

zwielokrotnienie kontaktów spowodowało, że technologia informacyjna jest wykorzystywana

we wszystkich dziedzinach życia. Sprawia ona, że wszystko teraz dzieje się w czasie

rzeczywistym, że doszło do implozji przestrzeni. Zmiana skali wielkości instytucji, możliwa

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: