Prawo traktatów - Nieważność umowy międzynarodowej.doc

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI

Nieważność umowy międzynarodowej

Poznań 2008

Każdy system prawny uzależnia ważność aktów prawnych od pewnego zespołu warunków. Także prawo międzynarodowe ustala wy­magania, od których spełnienia uzależniona jest ważność umowy międzynarodowej. Prawo międzynarodowe wymaga, by decyzja państwa co do zwią­zania się umową została prawidłowo podjęta (swobodnie, przez kompetentne orga­ny, nie była wynikiem błędu czy oszustwa) i rzeczywiście wyrażona (przez upełno­mocnionego do tego właśnie celu przedstawiciela, działającego swobodnie i w spo­sób uczciwy) oraz aby przedmiot umowy był zgodny z normami bezwzględnie obowiązujący­mi (ius cogens). Ważność traktatu lub zgoda na związanie się nim może być kwestionowana jedynie przy zastosowaniu norm konwencji[1].

Uznanie umowy za nieważną to akt o dużej doniosłości politycznej i praw­nej. Pociąga za sobą poważne skutki: umowę uznaną za nieważną uważa się w ogóle za niebyłą, prawnie nieskuteczną od samego początku jej istnienia (ex tunc). Nieważność może dotyczyć samej umowy lub zgody państwa na związanie się umową. Takie rozróżnienie ma sens jedynie w odniesieniu do umów wielostron­nych. Wówczas, gdy nieważność dotyczy zgody państwa na związanie się umową dwustronną, mamy faktycznie do czynienia z nieważnością samej umowy[2].

Zgodnie z artykułem 69 konwencji wiedeńskiej, uznanie traktatu za nieważny czyni go bezsku­tecznym w tym sensie, że jego postanowienia nie mają mocy prawnej. W sytuacji, gdy jakieś czynności zostały dokonane na podstawie traktatu nieważnego, każda ze stron może żądać od każdej z innych stron, aby w miarę możności przy­wróciła sytuację do stanu, jaki by istniał, gdyby te czynności nie zostały dokonane (art. 69 ust. 2 lit. a). Tego prawa pozbawiona jest ta strona traktatu, która dopuściła się oszustwa, przekupstwa lub wywarcia przymusu. Jednakże czynności dokonane w dobrej wierze nie stają się bezprawne tylko z powodu uznania traktatu za nieważny.

W przypadku nieważności wywołanej sprzecznością traktatu z impera­tywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens) strony mają obowiązek zatarcia skutków działania traktatu nieważnego, co oznacza, że muszą doprowadzić swe wzajemne stosunki do zgodności z taką normą.

Skutki nieważności zgody państwa na związanie się traktatem wielostronnym określa art. 69 ust. 4. Zgodnie z tym postanowieniem, reguły dotyczące nieważności traktatu „mają zastosowanie w stosunkach między tym państwem a stronami traktatu”. W związku z tym unieważnienie zgody państwa na związa­nie się traktatem wielostronnym nie ma wpływu na obowiązywanie traktatu między pozostałymi stronami.

Uznanie umowy międzynarodowej za nieważną może być dokonane tylko wyjątkowo, na podsta­wie ściśle określonych przyczyn. Konwencja wiedeńska wylicza osiem przyczyn nieważności traktatu (lub zgody państwa na związanie się traktatem). Są to:

û       naruszenie norm dotyczących kompetencji organów państwa (art. 46),

û       naruszenie szczególnych ograniczeń dotyczących upoważnienia do wyrażenia zgody państwa na związanie się traktatem (art. 47),

û       błąd (art. 48),

û       oszustwo (art. 49),

û       przekupstwo przedstawiciela państwa (art. 50),

û       przymus zastosowany wobec przedstawiciela państwa (art. 51),

û       przymus zastosowany wobec państwa (art. 52),

û       niezgodność traktatu z normą ius cogens (art. 53).

Przyczyny wymienione w art. 46 – 51 dają podstawę do unieważnienia zgody pań­stwa na związanie się traktatem. Natomiast zaistnienie przyczyn wymienionych w art. 52 i 53 powoduje unie­ważnienie traktatu[3].

Wymienione w konwencji przyczyny są jedynymi, na jakie państwo – strona konwencji może się powołać, zmierzając do unieważnienia traktatu lub swej zgody na związanie się traktatem. Limitatywny charakter wyliczenia przy­czyn nieważności traktatu (lub zgody państwa na związanie się traktatem) spowodo­wał, że wyliczenie to jest kazuistyczne. Wymieniono wszystkie przyczyny, a więc zarówno takie, które w praktyce państw odgrywają, czy mogą odegrać, istotną rolę (przede wszystkim — przymus zastosowany wobec państwa), jak i takie, które mają i raczej będą mieć tylko znikome zastosowanie (np. błąd czy oszustwo). Nadanie katalogowi przyczyn nieważności traktatu charakteru limitatywnego jest bardzo istotne, zapewnia bowiem właściwe przestrzeganie zasady pacta sunt servanda. Równie ważne znaczenie dla zabezpieczenia tej zasady ma wprowadzone w tym samym postanowieniu domniemanie na rzecz ważności traktatu. W związku z tym traktat uznaje się za ważny i obowiązujący, dopóki co innego nie zostanie ustalone zgodnie z postanowieniami konwencji[4].

W literaturze dokonywane są różne podziały przyczyn. Najczęstszym podziałem jest podział na przyczyny względne i bezwzględne, co prowadzi do podziału nieważności na nieważność względną i nieważność bezwzględną.

Postanowienia konwencji wiedeńskiej dotyczące nieważności w większości określają jedynie podstawę, na którą państwo może się powołać, dochodząc nieważności swej zgody na związanie się traktatem. Państwo nie musi, ale może to w określonych okolicznościach uczynić. Istnienie podstawy nieważności nie czyni zgody państwa na związanie się traktatem nieważną, ale skutek nieważności występuje dopiero wtedy, gdy strona podniesie tę przyczynę jako przesłankę unieważnienia zgody na związanie się traktatem.[5]. W związku z tym w tych przypadkach mamy do czynienia ze względną nieważnością traktatu (lub zgody na związanie się traktatem).

Natomiast w przypadku postanowień konwencji zawartych w art. 51 – dotyczącym przy­musu wywartego na przedstawicielu, art. 52 – dotyczącym przymusu wywartego na państwie oraz art. 53 – dotyczącym sprzeczności z normą ius cogens ustalona została bezwzględna (absolutna) nieważność zgody na związa­nie się traktatem lub traktatu z mocy prawa. Nie nadaje jednak podstawom tej nieważności skutku erga omnes, który upoważniałby każde państwo do podniesienia tej nieważności. W świetle przepisów proceduralnych konwencji, w każdym przypadku nieważności, włączając w to nieważność wynikającą z przy­musu oraz sprzeczności z normą ius cogens, jedynie strona lub strony traktatu mogą zakwestionować ważność zgody lub traktatu. Roz­strzygnięcie nieważności traktatu (lub zgody na związanie się traktatem) w tych sytuacjach nastąpi w tym samym trybie, który obowiązuje we wszystkich innych przypadkach nieważności przewidzianych konwencją[6].

Wystąpić może sytuacja, że przyczyna nieważności będzie dotyczyć tylko niektórych postanowień umowy – nie zaś umowy jako całości. Na przykład w wyniku oszustwa państwo zgodzi się na jedno lub kilka postanowień, reszta zaś postanowień umowy jest wynikiem poprawnego uzgodnienia woli stron; w innym przypadku przedstawiciel państwa zgodzi się na jedno lub kilka postanowień w wyniku przekup­stwa, a pozostałe postanowienia nie są wynikiem przekupnego działania. Możliwe wówczas jest wydzielenie postanowień umowy i objęcie nieważnością tylko niektórych, a nawet jednego postanowienia. Taka możliwość została dopuszczona w artykuł 44 konwencji wiedeńskiej, który dotyczy podzielności postanowień traktatu. Jest ona możliwa tylko w przypadku, gdy fakt ustalenia nieważności niektórych postanowień traktatu nie spowoduje istotnego zniekształcenia stosunków umownych między stronami, a w szczególności gdy dalsze wykonywanie pozbawionego niektórych postanowień traktatu nie będzie niesprawiedliwe[7]. Konwencja dopuszcza częściowe unieważnienie traktatu w przypadku oszustwa lub przekupstwa. Natomiast wydzielenie postanowień traktatu nie jest dopuszczalne, gdy podstawę nieważności stanowi przymus wywarty na przedstawicielu państwa, przymus wywarty na państwie oraz niezgodność traktatu z ius cogens. Wówczas nieważnością dotknięty jest cały traktat.

Konwencja nie mówi o możliwości wydzielenia postanowień trak­tatu w przypadkach pogwałcenia prawa wewnętrznego, naruszenia szcze­gólnych ograniczeń przedstawiciela państwa oraz błędu. Z brzmie­nia art. 44 ust. 2, ustalającego domniemanie niepodzielności traktatu, należy wywieść, iż w tych przypadkach wydzielenie postanowień nie jest dopuszczalne; nieważnoś­cią dotknięty jest traktat w całości[8].

W sytuacji, gdy państwo nie skorzysta w określonym czasie z przysługującego mu prawa unieważnienia swej zgody na związanie się traktatem, następuje jej konwalidacja (przywrócenie ważności). Dążąc do zapewnienia stabilności stosunków traktatowych i umocnienia zasady pacta sunt servanda, konwencja wiedeńska przewiduje, że pań­stwo nie może podważyć swej zgody na związanie się traktatem, gdy po uzyskaniu wiadomości o odnośnych faktach zgodziło się na ważność traktatu, czy to w sposób wyraźny, czy dorozumiany (art. 45). Postanowienie to nie dotyczy przyczyn nieważ­ności wywołanych przymusem wobec przedstawiciela państwa, przymusem wobec państwa oraz sprzecznością traktatu z normą ius cogens. W tych trzech przypadkach państwo nigdy nie traci prawa do podważenia czy to swej zgody na związanie się traktatem, czy też podważenia ważności samego traktatu. Niemożli­wość konwalidacji zgody na związanie się traktatem lub konwalidacji traktatu jest w tych przypadkach logicznym następstwem nadania nieważności charakteru abso­lutnego. Umowa zawarta pod groźbą użycia siły w czasie, gdy prawo międzynarodowe użycia siły nie uznawało za nielegalne, może być obecnie uznana za wygasłą, jako sprzeczna z nowo powstałą normą ius cogens, ale nie można uznać jej za nieważną. Kwestie te mieszczą się w zakresie reguł dotyczących problemu intertemporalności, a więc wpływu czasu na stosowanie prawa. Reguły te sformułował Instytut Prawa Międzynarodowego w rezolucji przyjętej w 1975 r. na sesji w Wiesbaden[9].

W literaturze bywa stosowany podział przyczyn nieważności umowy międzynarodowej ze względu na ich podstawę na:

·         przyczyny związane z naruszeniem prawa wewnętrznego kontrahentów,

·         wady oświadczenia woli

·         sprzeczność z imperatywną normą prawa międzynarodowego (ius cogens)[10].

W związku z przyczynami związanymi z naruszeniem prawa wewnętrznego kontrahentów istnieją różnice zdań pomiędzy ekspertami w dziedzinie prawa międzynarodowego co do tego, czy może to być przesłanką nieważności[11]. W konwencji wiedeńskiej w artykule 46 ustalono, iż w zasadzie państwo nie może powołać się na pogwałcenie swych przepisów wewnętrznych jako na podstawę unieważnienia swej zgody na związanie się traktatem. Jednakże dopuszcza pewne wyjątki. W związku z tym na taki fakt można się powołać, gdy: pogwałcenie dotyczy norm prawa wewnętrznego o zasadniczym znaczeniu, regulujących kompetencję do zawierania traktatów; po­gwałcenie to było oczywiste, tj. „obiektywnie widoczne dla każdego państwa postępującego w danej sprawie zgodnie z normalną praktyką i w dobrej wierze". Możliwość powołania się na tę przyczynę nieważności jest więc bardzo ograniczona. Jedynie państwo, którego normy prawa wewnętrznego zostały pogwałcone, może podnieść ten fakt jako podstawę unieważnienia swej zgody na związanie się traktatem. W przypadku powołania się na art. 46, ciężar zagadnienia przesu­nie się na udowodnienie przez państwo, którego normy prawa wewnętrznego zo­stały naruszone, iż jego kontrahent działał w złej wierze, a więc wiedząc, że zawie­ra z nim traktat, na który kompetentne organy tego państwa faktycznie nie wyrazi­ły swej zgody. Zważywszy na powszechnie istniejące trudności interpretacyjne postanowień dotyczących kompetencji organów państwa do zawierania umów międzynarodowych, trudności prowadzące często do konfliktów nawet wśród zna­wców prawa danego państwa, udowodnienie złej wiary innej strony jest trudne do wyobrażenia. Szczególnie skomplikowaną sytuacją jest unieważnienie przyjęcia przez państwo umowy wielostronnej. W takim przypadku państwo musiałoby udowodnić złą wolę wszystkich pozostałych stron traktatu.

Zgodnie z artykułem 45 konwencji, możliwa jest konwalidacja zgody państwa na zwią­zanie się z traktatem, którą wyrażono z pogwałceniem norm prawa wewnętrznego. Tak więc państwo może utracić prawo powołania się na tę przyczynę nieważności, jeśli po uzyskaniu wiadomości o odnośnych faktach nie zakwestionuje ważności swej zgody w rozsądnym czasie. Nieważność w powołaniu się na pogwałcenie norm prawa wewnętrznego dotyczy całego traktatu.

Konwencja wiedeńska przewiduje ponadto w art. 46 możliwość powołania się przez orga­nizację międzynarodową na pogwałcenie swych reguł jako na przyczynę unieważ­nienia zgody tej organizacji na związanie się traktatem. Zastosowanie tego postano­wienia natrafi na wszystkie trudności towarzyszące zastosowaniu postanowienia dotyczącego pogwałcenia prawa wewnętrznego państwa[12].

Konwencja wiedeńska dopuszcza powołanie się na naruszenie szczególnych ograniczeń dotyczących upoważnienia do wyrażania zgody państwa jako na przy­czynę unieważnienia tej zgody w artykule 47. Jest to jednakże przyczyna, na którą państwo może się powołać tylko wtedy, gdy o istnieniu takich ograniczeń pozostałe umawiające się państwo lub państwa zostały oficjalnie poinformowane. Odpowiedniej treści notyfikacja musi być złożona przez zainteresowane państwo przed wyrażeniem przez to państwo zgody na zaciągnięcie zobowiązań umownych. Tak więc nie można zdezawuować działań przedstawiciela państwa, który wyraził ostateczną zgodę państwa na zawarcie traktatu, powołując się na to, że przekroczył on szczególne ograniczenia swego upoważnienia, o których pozostałe państwa nie zostały poinfor­mowane. Podobnie jak w poprzednio omawianym przypadku, możliwa jest konwalidacja zgody państwa. Nieważność w powołaniu się na naruszenie szczególnych ograniczeń dotyczących upoważnienia do wyrażania zgody państwa dotyczy całego ...