zobaczyc w sobie nic Melancholia w dzienniku intymnym Amiela.PDF

Zobaczyć w sobie nic. Melancholia w „Dzienniku intymnym” Amiela

«Seeing Nothing in Oneself: Melancholy in Amiel’s “Intimate Diary”»

by Piotr Śniedziewski

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 6 / 2008, pages: 155169, on www.ceeol.com .

Interpretacje

niedziewski

Zobaczyæ w sobie nic

Piotr NIEDZIEWSKI

Zobaczyæ w sobie nic.

Melancholia w Dzienniku intymnym Amiela

Czy przyczyn¹ tego niepokoju

nie jest te¿ pewna pustka? 1

Po pierwsze pusty jest wiat. Henri-Frédéric Amiel by³ przekonany, i¿ przy-

sz³o mu ¿yæ w wiecie wytwornych gestów i religijnych nakazów, które z ledwoci¹

jedynie przys³oniæ mog³y czczoæ istnienia. St¹d zapewne gorzkie poczucie mar-

noci ¿ycia i ucieczki wszystkiego (s. 147) oraz dowiadczenie przera¿aj¹cej pustki

¿ycia (s. 185). Tam, na zewn¹trz by³a rodzina, niepotrafi¹ca poj¹æ samotniczego

trybu ¿ycia filozofa, tam te¿ czai³y siê trudnoci w nawi¹zywaniu kontaktów z in-

nymi. Wielokrotnie Amiel utyskuje na szkodliw¹ niemia³oæ, nieznon¹ sumien-

noæ, fataln¹ drobiazgowoæ! (s. 209), które rzekomo odbieraj¹ mu swobodê. Zdaje

siê, ¿e zanim czegokolwiek dowiadczy, tworzy w g³owie niezliczone scenariusze

takiego dowiadczenia, co w konsekwencji odbiera mu wszelk¹ przyjemnoæ, a ru-

chy czyni sztywnymi:

A sk¹d ta niemia³oæ? Z nadmiaru refleksji, która sprowadzi³a niemal do zera sponta-

nicznoæ, poryw, instynkt, a tym samym odwagê i ufnoæ. Kiedy trzeba dzia³aæ, widzê

wokó³ tylko przyczyny b³êdu, ¿alu, ukryte groby, zamaskowane smutki. (s. 64-65)

wiat zatem, zanim nawet zacznie byæ prze¿ywany i dowiadczany, ju¿ jawi siê

poznaj¹cemu go podmiotowi jako blade odbicie samego siebie, jako sporz¹dzony

H.F. Amiel Dziennik intymny , wybór i przek³. J. Guze, przedmowa M. Janion,

Czytelnik, Warszawa 1997, s. 68 (niemal wszystkie cytaty pochodz¹ z tego wydania,

dalej oznaczam je w tekcie numerem strony; cytaty z francuskich wydañ Dziennika

intymnego lokalizujê w przypisach i podajê we w³asnym t³umaczeniu).

Interpretacje

w g³owie ³añcuch zdarzeñ, które s¹ jedynie erzacem ¿ycia. Z tego zapewne powo-

du Stanis³aw Przybyszewski nazwa³ Amiela typowym epigonem i zaliczy³ do

stada dyletantów, którzy wszystko potrafi¹, a nic naprawdê stworzyæ nie mog¹,

którzy ju¿ urodzili siê bezp³odnymi i si³y swe niepotrzebnie trwoni¹ w ci¹g³ych

próbach spêtania woli z uczuciem 2 . Wed³ug Przybyszewskiego, autor Dziennika

intymnego podobny w tym do ca³ego pokolenia twórców dotkniêtych szczególn¹

degeneracj¹ tapla siê we w³asnych uczuciach, rozdrapuje rany, os³abiaj¹c tym

samym rozum oraz wolê dzia³ania. Jego ¿ycie jest tylko pozorem, u³ud¹ stworzon¹

przez nadwra¿liw¹, parali¿uj¹c¹ wyobraniê.

Nie zaskakuje, i¿ w takim w³anie kontekcie Amiel dostrzec musia³, ¿e wiat

jest tylko alegori¹ (s. 41-42). Za patronów tej rewelacji Szwajcar uzna³ Georgea

Berkeleya, Johanna Gottlieba Fichtego oraz Ralpha Waldo Emersona, godz¹c siê

tym samym na przekonanie, i¿ jedyn¹ prawdziw¹ substancj¹ jest dusza, podczas

gdy wiat to tylko sztuczne ognie, wznios³a fantasmagoria maj¹ca rozweseliæ du-

szê i j¹ ukszta³towaæ (s. 42). W konsekwencji rzeczywistoæ okazuje siê jedynie

fikcj¹ umys³u i istnieje o tyle, o ile jest przezeñ postrzegana i nazywana:

Wszyscy jestemy wizjonerami i to, co widzimy, jest nasz¹ dusz¹ w przedmiotach. Wyna-

gradzamy i karzemy sami siebie niewiadomie. Tote¿ wszystko zdaje siê zmieniaæ, gdy

my siê zmieniamy. (s. 53)

W centrum poznania znajduje siê podmiot, a wiat nawet jeli jego istnienia

nie mo¿na zakwestionowaæ po mierci podmiotu dla samego podmiotu wa¿ny

jest tylko jako hipostatyczny przedmiot poznania. Dlatego wiat nigdy nie znaczy

tego, co intersubiektywnie b¹d obiektywnie (jeli te wyrazy maj¹ jeszcze jakikol-

wiek sens) wydaje siê, ¿e znaczy; jest bowiem tylko projekcj¹ ja, którego obse-

syjnej obecnoci powiêcony zosta³ Dziennik intymny . Takie w³anie idealistyczne

za³o¿enie pozwoli³o Amielowi mówiæ o wiecie w kategoriach alegorii co trafnie

dostrzeg³ Stanis³aw Brzozowski, pisz¹c o przedmiotowoci mylenia szwajcar-

skiego filozofa 3 . Ta podwójnoæ widzenia wiata oraz przekonanie i¿ znaczy on

nie tylko co wiêcej ni¿ wydaje siê, ¿e znaczy, ale znaczy wrêcz co innego obu-

dzi³y w Amielu równie¿ instynkt ironiczny (s. 84). Pisarz nigdy nie zatrzymuje

siê w swym ogl¹dzie rzeczywistoci, poniewa¿ jest przekonany, i¿ pod jej podszew-

k¹ znajdzie co innego, co przeczy rzeczom znajduj¹cym siê na powierzchni.

Efektem istnienia alegorii oraz ironii w myleniu o wiecie jest nieuchronne

traktowanie rzeczywistoci jako pustej formy, której nicoæ maskuj¹ jedynie prag-

S. Przybyszewski Misteria (o powieci Knuta Hamsuna) , w: tego¿ Synagoga Szatana

i inne eseje , wybór, wstêp i przek³. G. Matuszek, Oficyna Literacka, Kraków 1997,

s. 109.

Zob. S. Brzozowski Fryderyk Henryk Amiel (18211881). Przyczynek do psychologii

wspó³czesnej , w: tego¿ G³osy wród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym

kultury europejskiej , oprac. i przedmowa O. Ortwin, wstêp C. Michalski, pos³owie

A. Bielik-Robson, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2007, s. 132-134.

niedziewski

Zobaczyæ w sobie nic

nienia podmiotu. Nic wiêc dziwnego, ¿e Amiel postanowi³ zrezygnowaæ ze wiata

i aktywnego w nim ¿ycia, co bez wahania wy³o¿y³ w celnym zdaniu: W gruncie

rzeczy jest tylko jeden przedmiot studiów: formy i przemiany umys³u (s. 25). To

przekonanie wbrew utrwalonym interpretacjom, które przyczyn decyzji pisarza

poszukuj¹ w jego psychice czy niechêci do ¿ycia wiatowego 4 zdaje siê mieæ przede

wszystkim filozoficzny charakter. Tak¿e s³ynny smutek i melancholia w Dzienniku

intymnym s¹ przede wszystkim kategoriami spekulatywnymi oraz literackimi, a do-

piero w drugiej kolejnoci psychologicznymi o czym pisa³ ju¿ Brzozowski, do-

strzegaj¹c w pracy Amiela g³êboki smutek o pochodzeniu intelektualnym 5 . Do

takiego postawienia sprawy zachêca sam pisarz w metarefleksji powiêconej feno-

menowi dziennika intymnego:

Dziennik intymny, ta marzycielska medytacja, wyp³asza przypadkow¹ zwierzynê, nie

zmierzaj¹c do jakiego celu. Rozmowa moja ze mn¹ to tylko stopniowe rozjanianie my-

li. St¹d synonimy, nawroty, powtórzenia, falowania. Kto twierdzi, mówi krótko, kto szu-

ka, mówi d³ugo, linia rozmylañ jest nieregularna. Mam wra¿enie, ¿e tylko jeden wyraz

jest w³aciwy, ale chc¹c go znaleæ, szukam pomiêdzy wszystkim, co go przypomina, i in-

stynktownie wprowadzam cykle s³owne, aby odkryæ odcieñ, który najdok³adniej oddaje

myl. Albo te¿ obracam myl na wszystkie strony, aby j¹ lepiej poznaæ, mieæ jej wiado-

moæ. Mylê z piórem w rêku, próbujê, rozwijam. Jest jasne, ¿e forma stylu nie mo¿e

mieæ zalet myli, która sob¹ w³ada i chce tylko zostaæ przekazana innym. Dziennik ob-

serwuje, szuka, analizuje, kontempluje; artyku³ chce sk³oniæ do refleksji; ksi¹¿ka ma

wykazaæ. (s. 223-224)

Ju¿ sam pomys³ genologiczny, na co zwróci³ uwagê Daniel Renaud 6 , jest w tym

wypadku zaskakuj¹cy. Có¿ bowiem znaczy dziennik intymny? Po pierwsze, za-

powiada, i¿ Amielowi uda³o siê zrealizowaæ to, czego w Wyznaniach obawia³ siê

Jean-Jacques Rousseau. Otó¿ Amiel dokona³ udanego eksperymentu na sobie sa-

mym, zastêpuj¹c prze¿ycie pisaniem. Rousseau wola³ spogl¹daæ na roliny i w³ó-

czyæ siê po bezdro¿ach, poniewa¿ wiat wokó³ niego nie straci³ jeszcze ani swej

odrêbnoci, ani poznawczej wartoci:

Czemu¿, powiecie, by³o nie pisaæ ich [dzie³ pierwszej m³odoci]? A po co? Odpowiem. Po

co ujmowaæ sobie uroku doranej rozkoszy, by opowiedzieæ drugim, ¿e jej dozna³em? Co

mnie obchodzili czytelnicy, publicznoæ, ziemia ca³a, gdy dusz¹ szybowa³em w niebie?

Zob. np. J. Vuilleumier Kompleks Amiela , prze³. K. Ostrowska, Literatura na

wiecie 1991 nr 10, s. 108-120. Vuilleumier zaznacza co prawda, i¿ opisywany

przez niego amielizm nie ogranicza siê jedynie do wymiaru medycznego, jednak

w artykule dominuje tropienie patologii oraz niemia³oci zrodzonej

z zamkniêcia siê w sobie, nadwra¿liwoci wzmaganej poczuciem osamotnienia

i upokorzenia (s. 109).

S. Brzozowski Fryderyk Henryk Amiel , s. 132.

Zob. D. Renaud Un écrivain en marche vers sa reconnaissance non plus comme malade

mais comme écrivain , http://www.amiel.org/atelier/oeuvre/etudes (1 kwietnia 2007).

Interpretacje

Zreszt¹, czy¿ mia³em ze sob¹ papier, pióra? Gdybym myla³ o tym wszystkim, nic by mi

nie przysz³o do g³owy. 7

Rousseau ma pe³n¹ wiadomoæ wtórnoci narracji; to wiat jest prawdziwym

skarbcem doznañ i przemyleñ. Pisanie bywa za ¿a³osn¹ koniecznoci¹, która tyl-

ko w krzywym zwierciadle mo¿e przedstawiæ to, co zasz³o dziêki zmys³owemu oraz

duchowemu poznawaniu natury. Dla Amiela podobne przekonanie zasadza siê na

nieporozumieniu, podlega logice chiazmu. Mo¿na mieæ bowiem uzasadnione w¹t-

pliwoci, czy pisanie by³o w jego odczuciu konsekwencj¹ dowiadczenia. Warto

wiêc zaryzykowaæ twierdzenie zupe³nie odwrotne dowiadczenie (prze¿ycie) jest

pochodn¹ pisania, poniewa¿ to ostatnie pozwala zrozumieæ, ¿e wiat jest pozorem

wytworzonym przez podmiot. Dlatego w³anie regularne spisywanie tego, co nosi

siê w sobie (emocji oraz przemyleñ), stanowi oczywist¹ zaletê dziennika. A je¿eli

wiat jest tylko fikcj¹ poznaj¹cego umys³u, to fakt, i¿ dziennik powinien z defini-

cji byæ intymny, równie¿ wydaje siê zupe³nie jasny. Intymny, czyli powiêcony

podmiotowi, jego rozterkom, idiosynkrazjom, refleksjom. Ja jest g³ównym boha-

terem Dziennika intymnego na takiej samej zasadzie, na jakiej odgrywa ono klu-

czow¹ rolê w zapiskach Maine de Birana, co podkrela³ Józef Czapski 8 . Nie cho-

dzi tu jednak o narcystyczne upojenie, ale raczej o takie spojrzenie w siebie, do

wewn¹trz, które pozwoli w konsekwencji zaradziæ intelektualnemu smutkowi 9 .

Mimo to szybko okazuje siê, i¿ w proponowanej przez Amiela introspekcji jest

tyle samo precyzji, ile eskapizmu co doskonale wyra¿a oksymoron marzyciel-

ska medytacja. Stopniowe rozjanianie myli wcale nie jest tak oczywiste, jak

chcia³by tego autor Dziennika intymnego . Stara siê on co prawda pochwyciæ w³asn¹

myl, w spekulatywny sposób obj¹æ substancjê w³asnej duszy, ale przeszkadza mu

w tym nieustannie niepoprawne marzycielstwo, predylekcja do konstrukcji wa-

runkowych oraz sk³onnoæ do zastanawiania siê, co by³oby, gdyby Trudno od-

dzieliæ tu filozoficzny zamys³ od literackiego rzemios³a. ¯ywio³ marzenia faktycz-

nie opêta³ Amiela, cierpi¹cego jak wiele innych postaci XIX wieku (fikcyjnych

oraz rzeczywistych) na tê sam¹ przypad³oæ, która dokucza³a Emmie Bovary.

Nie bez powodu Amiel podkrela, i¿ marzenie [jest] jak deszcz nocy, o¿ywia myli

J.J. Rousseau Wyznania , prze³. T. Boy-¯eleñski, Zielona Sowa, Kraków 2003,

s. 137-138.

Zob. J. Czapski, Ja , w: tego¿ Tumult i widma , Niezale¿na Oficyna Wydawnicza,

Warszawa 1988, s. 167-177. Na ten sam aspekt zapisków Amiela i Maine de Birana

zwróci³ te¿ uwagê H. Elzenberg (zob. K³opot z istnieniem , Znak, Kraków 1994,

s. 329).

Tego m.in. poszukiwa³ u Amiela wspomniany ju¿ w poprzednim przypisie

H. Elzenberg. W ksi¹¿ce K³opot z istnieniem (s. 121) tak oto interpretuje on

autoportrety Rembrandta i Dziennik intymny Amiela: Przedmiotem rozwa¿añ

jest dla mnie ta mania autoportretu, ta uwaga powiêcana sobie i swoim stanom.

Cecha nowoczesna, tym bardziej ¿e w ujêciu wyczuwamy den Grübler , autoanalistê

sonduj¹cego, nicuj¹cego.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: