Uniwersytet Szczeciński
Wydział Humanistyczny
RODZINA JAKO PODSTAWOWY KOMPONENT ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO
I POiR gr. C
Studia dzienne
Nowak Tomasz
1. KONCEPCJE BADAŃ ŚRODOWISKOWYCH.
Badania pedagogiczne to działalność naukowa składająca się m.in. z eksperymentów, gromadzenia danych, analizy i studiowania literatury źródłowej, analizy zebranych danych
i wyciągania z nich wniosków. Przedmiotem badań pedagogicznych jest określona działalność społeczna ludzi, która związana jest z intencjonalnym kształtowaniem osobowości człowieka wraz z materialnym i pozamaterialnym jego kontekstem. Działalność tę nazywamy ogólnie wychowaniem albo oddziaływaniem pedagogicznym. Badanie jest z góry zaplanowane, podporządkowane w zamierzeniach celom badawczym, dokumentowane, i intencji obiektywne, adekwatne i wyczerpujące w opisie zbadanego wycinka pedagogicznej rzeczywistości[1]. Organizacja procesu badawczego zależna jest od wielu okoliczności. Główny wpływa na to mają: charakter i cel badań, teren, na którym są prowadzone oraz techniki stosowane w trakcie badań. Przedstawiony poniżej schemat badań środowiskowych obejmuje w miarę możności czynności, które należy wykonać w poprawnie zorganizowanych badaniach.
Proces badawczy powinien przebiegać według następującego schematu i obejmować mutatis mutandis[2] takie oto czynności badawcze:
1) Określenie przedmiotu i celu badań.
2) Sformułowanie zagadnień.
3) Sformułowanie hipotez.
4) Wybór terenu badań lub dobór próby.
5) Opracowanie technik badawczych.
6) Badania pilotażowe.
7) Opracowanie ostatecznej wersji zagadnienia, hipotez roboczych oraz narzędzi badawczych.
8) Przeprowadzanie badań.
9) Uporządkowanie i przygotowanie materiałów badawczych oraz ich analiza:
a) Uporządkowanie,
b) Kodyfikacja według klucza,
c) Opracowanie statystyczne,
d) Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności.
10) Sprawdzanie hipotez.
11) Opracowanie i uogólnianie wyników.
12) Opracowanie teoretyczne.[3]
Dokonując próby charakterystyki socjologicznych badań nad rodziną, niektórzy autorzy za punkt wyjścia przyjmują teoretyczne założenia badacza i jego podejście metodologiczne. Uwzględniając takie kryteria można wyodrębnić następujące ujęcia teoretyczno – badawcze:
1. Ujęcie interakcyjne – gdzie rodzinę pojmuje się jako jedność, całość złożoną z osób wywierających na siebie wzajemny wpływ. Dokonuje Sie to poprzez realizację ról opartych na normach, które jednostka identyfikuje z normami swych grup odniesienia.
2. Ujęcie strukturalno – funkcjonalne – traktujące rodzinę jako podsystem społeczny podporządkowany systemowi całościowemu. W ramach tego podsystemu dokonuje się analizy ról wszystkich członków rodziny, a także systemu całościowego.
3. Ujęcie sytuacyjne – tu rodzinę traktuje się jako pewną sytuację społeczną, wyznaczającą zachowania jej członków, a także bada się jej odniesienia do środowiska zewnętrznego. Chodzi tu bowiem o ustalenie na ile warunki zewnętrzne mogą wyznaczyć zachowania jednostki.
4. Ujęcie instytucjonalne – rodzinę tu traktuje się jako instytucje historyczną, w której kształtuje się pewien system wartości i potrzeb ludzkich. Rodzina zaspokaja różnorodne potrzeby swoich członków, zaś sposób, w jaki to czyni uzależniony jest wpływami środowiska kulturowego, w którym się znajduje.
5. Ujęcie rozwojowe – opierające się na kilku z wyżej wymienionych aspektów i korzystające w ich analizie z dorobku i metod nauk pokrewnych socjologii. Rodzina jest tu traktowana jako swoiste pole interakcji, która przybiera określone formy w zależności od cyklu życia jej członków. Role pełnione przez poszczególnych członków rodziny ulegają zmianie razem ze zmianą ich wieku, a także zmianą składu rodziny.[4]
Istotnym założeniem metodologicznym stosowanym przez szkołę poznańską jest przyjęcie następujących kierunków badań nad rodziną:
1) Rodzina a makrostruktura społeczna i społeczeństwo globalne wraz z jego systemem społeczno – ekonomicznym, politycznym, ideologicznym, prawnym i kulturowym.
2) Miejsce rodziny w mikrostrukturze społecznej i społeczności lokalnej.
3) Materialne podstawy życia rodzinnego z uwzględnieniem gospodarstwa domowego.
4) Kulturalne podstawy życia rodzinnego – uczestnictwo w kulturze członków rodziny, w tym – na terenie domu rodzinnego, także wykształcenie członków rodziny.
5) Ukształtowanie szeroko pojętej struktury rodziny.
6) Funkcje pełnione przez rodzinę.
7) Świadomość (ideologia) członków rodziny dotycząca życia rodzinnego, a więc postawy, opnie, poglądy, uznane wartości, modele świadomościowe.[5]
Zgodnie z przedstawioną tutaj koncepcją pełne, prawidłowo zrealizowane socjologiczne badanie rodziny swym zasięgiem winno objąć wymienione siedem płaszczyzn życia rodzinnego. Z powyższą wielopłaszczyznową koncepcją badań wiąże się dwunastopunktowy schemat ukierunkowujący zbieranie materiałów terenowych, a także ich analizę. Schemat ten dotyczy następujących zagadnień:
a) Praca członków rodziny ze szczególnym uwzględnieniem pracy męża.
b) Sytuacja materialna rodziny.
c) Sytuacja kulturalna rodziny z uwzględnieniem problematyki wolnego czasu.
d) Stosunek rodziny (obiektywny i subiektywny) do innych elementów struktury społecznej (szczególnie mikrostruktury lokalnej).
e) Rodzina mała a rodzina duża.
f) Więzi społeczne w rodzinie dużej i rozproszonej rodzinie dużej.
g) Struktura rodziny małej z uwzględnieniem jej wewnętrznych więzi i stosunków wewnątrz niej panujących.
h) Funkcje rodziny malej lub poszerzonej.
i) Postawy wobec własnego małżeństwa, rodziny, współmałżonka, dzieci.
j) Kwestie wzajemnych rodzinnych zobowiązań w ramach rodziny małej.
k) Modele świadomościowe (preferowane) dotyczące życia rodzinnego.
l) System i hierarchia wartości rodzinnych.[6]
Dla realizacji wieloaspektowej, integralnej analizy życia rodzinnego (z jednoczesnym zastosowaniem trzech kategorii analitycznych: szeroko pojętej struktury rodziny, funkcji oraz ideologii dotyczącej rodziny) konieczną zasadą metodologiczną staje się posługiwanie się wieloma technikami badań. Wśród metod mogących znaleźć zastosowanie w przypadku socjologicznych badań rodziny można wyróżnić za Z. Tyszką następujące:
· Metodę historyczną
· Metodę monograficzną
· Metodę statystyczną
· Metodę eksperymentalną
· Metodę typologiczną.
Wyróżniamy następujące techniki zbierania materiałów:
§ Obserwacja
§ Wywiad
§ Ankieta
§ Analiza dokumentów socjologicznych
§ Analiza dokumentów osobistych
§ Studium przypadku
§ Badania projekcyjne
§ Badania testowe i projekcyjno – testowe
§ Technika socjometryczna.[7]
Badania środowiskowe pełnią opisową, analityczną bądź normatywną czy terapeutyczną. Wyniki badań nad rodziną z jednej strony przyczyniają się do wzbogacenia wiedzy teoretycznej dotyczącej tej sfery życia społecznego, z drugiej zaś służą i znajdują swe praktyczne zastosowanie między innymi w polityce społecznej. Tego rodzaju badania są szczególnie przydatne i istnieje na nie duże zapotrzebowanie.
2. RODZINA – POJĘCIE, TYPOLOGIE, FUNKCJE.
Rodzina jest środowiskiem życia niemal każdego człowieka oraz instytucja ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną. Dla człowieka jest tzw. grupą podstawową, tzn. grupą, z którą on jest bardzo ściśle związany znaczną częścią swej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi (rola męża, ojca, żony, matki, żywiciela rodziny itp.). Jest także przeważnie dlań tzw. grupa odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania[8].
W ujęciu Bogusława Milerskiego i Bogusława Śliwerskiego rodzina to podstawowa i historyczno – socjologicznie najstarsza instytucja życia społecznego. Badania antropologiczne wskazują, iż system pokrewieństwa, którego emanacją jest również rodzina, stanowi pierwotną i zarazem podstawową formę organizacji społeczeństwa. Rodzina jest również prymarną instytucją wychowawczą. O jej roli jako naturalnego środowiska wychowawczego świadczy fakt, iż to ona, a nie przedszkole czy szkoła, mimo ich niepodważalnego znaczenia w wychowaniu, stanowi pierwsze źródło przekazu symbolicznego. W niej małe dziecko uczy się wyrażania uczuć i myśli, a także odpowiednich reakcji i zachowań. W niej spotyka się też z wartościowaniem. Te bardzo proste informacje tworzą zrąb wiedzy dziecka o cenionym w najbliższym mu otoczeniu i kręgu kulturowym systemie wartości. W rodzinie dziecko uczy się po raz pierwszy norm postępowania i jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych[9].
Rodzina stanowi najbardziej powszechne środowisko życia człowieka. Od niej zaczyna się biografia człowieka i ona towarzyszy mu przez całe życie dorosłe. To ona wywiera istotny i znaczący wpływ na zachowania się jednostek, ich stosunek do innych osób, świata wartości, norm i wzorów postępowania. Życie rodzinne obejmuje bowiem długi okres. Zaczyna się, zanim pojawią się inne środowiska w życiu człowieka, a członków rodziny łączą więzy krwi i więzy emocjonalne[10].
Rodzina jest dla bardzo wielu ludzi oazą, małą ojczyzną zapewniającą poczucie bezpieczeństwa, wsparcia emocjonalnego i środowiskiem sprzyjającym dobremu samopoczuciu[11]. W ujęciu Aleksandra Kamińskiego „rodzina pozostaje dla ogromnej większości dzieci i dorosłych podstawowym zespołem wspólnoty życia. Jest to wspólnota głównie emocjonalna, w której podczas wszystkich lat życia nastąpiło wzajemne wyróżnianie poglądów i ocen tak wielkie, jak to tylko było możliwe. Dla wielu dom staje się emocjonalną ostoją bezpieczeństwa psychicznego”[12]. Jan Paweł II określił rodzinę jako podstawowy i pierwotny przejaw wymiaru społecznego osoby, kolebkę życia i miłości, gdzie człowiek Sie rodzi i wzrasta[13].
Reasumując, „rodzina w ujęciu pedagogicznym traktowana jest jako grupa mała
i pierwotna, środowisko i system edukacyjny, instytucja socjalizacyjno – wychowawcza oraz wspólnota emocjonalno – kulturowa”[14]. Te różne ujęcia rodziny nie są ze sobą sprzeczne, nie wykluczają się wzajemnie i można nawet powiedzieć, iż wzajemnie się uzupełniają, uwypuklając różne aspekty życia rodziny i jej wielofunkcyjność.
W literaturze spotyka się różne układy typów rodzin ze względu na rozmaite zasady podziału. Kryteriami podziału mogą być: pochodzenie małżonków, ich miejsce zamieszkania, hierarchia prestiżu i władzy w rodzinie, struktura rodziny. Wyróżnia się następujące kryteria i typy rodzin:
v Kryterium liczby osób żyjących w małżeństwie:
Ø Monogamiczna (1 mąż, 1 żona)
Ø Poligamiczna:
§ Poligynia (małżeństwo jednego mężczyzny z wieloma kobietami)
§ Poliandria (małżeństwo jednej kobiety z wieloma mężczyznami)
v Kryterium doboru małżonków:
Ø Małżeństwo endogamiczne (małżonkowie wywodzą się z tego samego środowiska)
Ø Małżeństwo egzogamiczne (małżonkowie wywodzą się z różnych środowisk)
v Kryterium miejsca zamieszkania małżonków:
Ø Małżeństwo matrylokalne (małżonkowie zamieszkują w domu rodziców żony)
Ø Małżeństwo patrylokalne (małżonkowie zamieszkują w domu rodziców męża)
Ø Małżeństwo neolokalne (małżonkowie zamieszkują w miejscu zlokalizowanym poza domostwami ich rodziców)
v Kryterium dziedziczenia pozycji społecznej, nazwiska, dóbr materialnych:
Ø Matrylinearna (dziedziczy się dobra po linii żeńskiej)
Ø Patrylinearna (dziedziczy się dobra po linii męskiej)
v Kryterium źródła utrzymania:
Ø Chłopska
Ø Robotnicza
Ø Inteligencka
Ø Biznesmenów
v Kryterium zamożności:
Ø Bardzo zamożna
Ø Zamożna
Ø Niezamożna
Ø Biedna
Ø Uboga
v Kryterium prestiżu i władzy:
Ø Patriarchalna (dominującą pozycję posiada ojciec, cieszy się on najwyższym autorytetem, sprawuje władzę i kontrolę, kieruje całkowicie rodziną i reprezentuje ją na zewnątrz)
Ø Matriarchalna (władzę sprawuje matka i posiada ona najwyższy autorytet)
Ø Egalitarna (partnerska, demokratyczna; obowiązuje równość praw, decyzji i zakresów kompetencji męża i żony; rodziny te są charakterystyczne dla współczesnego społeczeństwa)
Ø Pajdocentryczna („władzę” sprawuje dziecko)
v Kryterium rodzaju pokrewieństwa członków wchodzących w skład grupy rodzinnej:
Ø Rodzina mała (nuklearna, podstawowa; składa się ze współmałżonków i ich dzieci; jest to typ rodziny dwupokoleniowej o zredukowanej liczbie członków)
Ø Rodzina duża (poszerzona, wielopokoleniowa; składa się z dwóch lub większej liczby rodzin nuklearnych, podporządkowanych organizacyjnie jednemu kierownictwu rodzinnemu; pod jednym dachem mieszka kilka pokoleń, uznających patriarchalną władze ojca rodziny; niektórzy socjologowie utrzymują, że muszą być co najmniej trzy pokolenia i mogą w skład rodziny wchodzić krewni z linii bocznej, którzy również są połączeni wspólnotą majątkową)
Ø Zredukowana rodzina duża (składa się najczęściej z męża, żony, ich dzieci i rodziców, czasem też rodzeństwo któregoś z małżonków; władza nie spoczywa w rękach najstarszego mężczyzny)
Ø Rozproszona rodzina duża (kilka gospodarstw domowych, rodzin, mieszkających oddzielnie, ale tworzących spójny krąg rodzinny oparty na więzach pokrewieństwa i powinowactwa)
v Kryterium liczby dzieci:
Ø Małodzietna (1, 2 dzieci)
Ø Wielodzietna (3 i więcej dzieci)
v Kryterium liczby pokoleń:
Ø...
Gosiaczekst