Słownik terminów orientalnych (i kurusza), nazywana przez Europejczyków asprem - mianem aga (tur.) - tytuł z zakresu stosunków rodzinnych ("starszy brat"), przeniesiony potem na urzędników administracyjnych i dowódców wojskowych różnego stopnia. W Turcji tytuł ten nosił m.in. najwyższy dowódca janczarów. Na Krymie był to właściwy tytuł wezyrów chana, kałgi i nureddina. a k a, akaj - krymska forma tytułu aga. a k c z a (tur. "bialutka") - drobna moneta srebrna w Turcji i na Krymie takiejże "białej" monety bizantyjskiej. ałajbeji (tur.) - "bej (tj. dowódca) pułku", dowódca sipahiów w obrębie jednego sandżaku, któremu podlegali subaszowie. ałtyn (tur.) - "złoto", "złoty", złota moneta w Turcji i na Krymie. ansarowie (ar. ansar, l.mn. od nasir) - mieszkańcy Medyny, "pomocnicy", "obrońcy" Mahometa po opuszczeniu przezeń Mekki i schronieniu się do ich miasta. a r pały k (tur. od arpa "jęczmień") - "jęczmienne"; "pieniądze na jęczmień" (którym karmiło się konie zamiast owsa), dobra w Turcji osmańskiej, z których czerpali dochody wyżsi dygnitarze duchowni i świeccy. a t a ł y k (tur.) - "opiekun", "wychowawca", "ochmistrz" szczególnie młodych sułtanów (książąt domu panującego) na Krymie. azab (ar. "wolnego stanu", "nieżonaty") - rodzaj piechoty tureckiej. baba (tur.) - "ojciec", "ojczulek", tytuł szejchów, tj. przełożonych klasztorów bektaszyckich. b a j (tur.) - "gospodarz", "bogacz". ba j r a m (tur.) - "święto" (religijne). bałjemez (osm., z niem. Fanie Metze, nazwy wielkich dział w XIV- XV w.) - ciężkie działo używane przez Turków do burzenia murów obleganych przez nich zamków. bałtadży (tur.) - "drwal", członek specjalnej formacji w Turcji, używanej do ciężkich robót (trzebienia lasów, budowy dróg itp.) oraz do różnych posług na terenie pałacu sułtańskiego. Część bałtadżych pełniła także funkcje straży przybocznej sułtanów i różnych dostojników Porty. 459 basza - por. pasza. bazar, pazar (pers.) - "rynek", "targowisko". Ewlija Cz. używa często równocześnie z tym wyrazem jego synonimu czarszy (pers. "czworokąt"; "czworokątny [plac targowy]"). \ bedestan (pers.) - pierwotnie "płóciennice", tj. warsztaty i sklepy wytwórców płótna, później w ogóle nazwa krytych hal targowych (por. polskie "sukiennice"). bej (tur.; w Turcji do XVI w. beg, na Krymie bik i bij) - w Turcji tytuł wyższych wojskowych (ałajbeji, sandżakbeji, bejlerbeji), na Krymie tytuł naczelników rodów szlacheckich i niektórych wojskowych (np. "bej" perekopski - komendant zamku Perekop). Tytuł ten zastępowano często jego synonimem ar. emir. bejlik (tur.) - stanowisko beja; posiadłości beja lub terytorium pod jego zarządem. besz basz (tur.) - "pięć głów", nazwa niewielkich zagonów krym-skich pustoszących kraje ościenne. b i j i m (krym.) - "moja pani" (por. franc. "madame"), tytuł żon chanów krymskich. Pierwsza z nich nosiła tytuł ulug bijim "wielka pani"; chanowa-matka była zwana ana-bijim "pani matka". bik, bij - krymska forma tytułu bej. b o l ii k (tur.) - "oddział" lub "korpus wojska" w Turcji. bóliikbaszy (tur.) - "naczelnik oddziału", w Turcji tytuł dowódców różnych korpusów wojskowych. bostandży (pers.-tur.) - "ogrodnik", członek formacji pomocniczej na usługach Porty, zatrudnionej przy urządzaniu ogrodów i parków wokół pałacu sułtańskiego, w charakterze marynarzy na statku sułtana i innych "służbowych" statkach dworskich tudzież jako strażnicy portów nad M. Marmara, Bosforem i Złotym Rogiem. bostandżybaszy (pers.-tur.) - "naczelnik bostandżych", dowódca korpusu bostandżych. boża (tur., na Krymie bożka) - "buza", napój z prosa. bujurułdu (tur.) - "rozkazano", pisemne rozporządzenie paszów osmańskich zwane tak od ostatniego słowa takich dokumentów. biikcze (krym.; właściwie bikcze, bijcze - od bik, bij) - "pani". buza - por. boża. c h a k a n - tytuł dawnych najwyższych władców ludów tureckich i mongolskich, w czasach nowszych używany zarówno przez sułtanów osmańskich, jak też przez podległych im chanów krymskich. chalwetije (ar.) - zgromadzenie derwiszów, które nazwę swą bierze od ar. chalwet "odosobnienie", terminu oznaczającego pełne wyrzeczeń medytacje, jakim poddawali się ci asceci. chan I. - tytuł władców u ludów tureckich i mongolskich, stawiany - jak wszystkie inne tytuły pochodzenia tur.-mong. - zawsze po imieniu osoby. Używali jego również sułtanowie osmańscy, którzy łączyli go z ar. sułtan stawianym przed imieniem (np. sułtan Murad chan). 460 chan II. (pers.) - "zajazd dla podróżnych", toż samo co karawanseraj. chanym (tur.) - właściwie "mój chan" i wołacz "mój chanie!", pełne uszanowania określenie "pani", stawiane po imieniu (np. Fatime chanym "pani Fatima") lub po tytule (np. sułtan chanym "sułtanka pani"; "sułtanka dobrodziejka"). c h a s s e k i (ar.) - "osobisty", członek części korpusu bostandżych, która pełniła funkcje straży przybocznej sułtanów tureckich. chattyszerif (ar.) - "prześwietne pisanie", określenie fermanów władców osmańskich. c h a t u n (tur.) - "kobieta", "pani". chodzą (pers. chwadża) - tytuł grzecznościowy ("pan"), nadawany przez wzgląd na wiek, uczoność, stan duchowny lub majątek. chudawendigiar (pers.) - "pan", "władca", "panujący", tytuł władców osmańskich. chundkiar, chunkiar - skrócone postacie tytułu chudawendigiar. chutba (ar.) - modlitwa za panującego, odmawiana w meczetach po uroczystym nabożeństwie w piątek, dzień święty u muzułmanów, stanowiąca akt uznania władcy przez wiernych. Chutba (obok prawa bicia monety) była najważniejszą oznaką suwerenności władcy muzułmańskiego. c h y l a t (ar.) - ubiór wierzchni z kosztownego materiału, niekiedy podbity futrem, dawany przez władcę jako rodzaj honorowego wynagrodzenia lub odznaczenia za różne zasługi. czajka (tur.) "łódź", "łódka" (szczególnie kozacka). czawusz (tur.) - w Turcji członek specjalnego korpusu na usługach Porty, używanego jako służba porządkowa i eskorta sułtanów podczas uroczystości dworskich oraz jako posłańcy rozwożący listy i rozporządzenia padyszacha i wielkiego •wezyra do namiestników prowincji i panujących obcych. . czawuszbaszy (tur.) - w Turcji "naczelnik czawuszów", pełniący funkcje adiutanta wielkiego wezyra w sprawach administracji i wymiaru sprawiedliwości. czelebi (osm.; etymologia niejasna) - pierwotnie w Turcji tytuł wysokiego duchowieństwa muzułmańskiego i "książąt" z domu panującego, później tamże i na Krymie tytuł osób ze sfer urzędniczych ł inteligencji (zwanych także efendi). czeribaszy (tur.) - "naczelnik wojska", toż samo co subaszy. czuchadar (tur.-pers.) - "mający sukno"; "ubrany w odzież sukienną", pokojowy na dworze padyszacha lub paszy osmańskiego. darbuzen, zarbuzen (ar.-pers.) - "cios i uderzenie", nazwa lekkich dział tureckich (falkonet, śmigownłc). d e d e (tur.) - "dziadek", tytuł przełożonych klasztorów derwiszów. defterdar (ar.-pers.; z gr. diftera "pergamin") - "prowadzący księgi (skarbu)", podskarbi w państwach muzułmańskich. 461 dęli (tur. "szalony" lub z delii ar. "przewodnik") - rodzaj jazdy, utrzymywanej przez paszów osmańskich na pograniczu z krajami chrześcijańskimi. Wojsko to odznaczało się osobliwym strojem: przerzuconymi przez plecy skórami dzikich zwierząt i piórami lub skrzydłami orlimi na czapach, co potem znajdujemy w stroju husarii polskiej. derwisz (pers.) - "ubogi"', "żebrak", żyjący z jałmużny mnich (asceta) muzułmański. dinar (ar., z łac.) - "denar", nazwa złotych monet u Arabów. dirhem (ar., z gr.) - "drachma", jednostka wagi równa 3,21 gr.; w Turcji moneta równa 4 akcza. dobra jęczmienne - por. arpałyk. d ó n ii m (tur.) - miara powierzchni równa 919,3 m2. dywan (ar. diwari) - "kancelaria", a także "rada przyboczna" muzułmańskich władców (padyszachów osmańskich, chanów krymskich) bądź dygnitarzy (np. osmańskich paszów). Tak nazywano też "utwory zebrane", "zbiór wierszy" jednego poety (w przeciwieństwie do antologii utworów różnych autorów). Polski wyraz "dywan" na oznaczenie kobierca pochodzi od nazwy kobierców "dywanowych" - szczególnie pięknych i kosztownych, jakimi ozdabiano komnaty kancelarii sułtańskiej w Stambule. d ż a m i j a (ar.) - "zbór", wielki meczet. dżebedżi (ar.-tur.) - "płatnerze", w Turcji formacja wojskowa wyrabiająca broń i amunicję. dżebedżibaszy (ar.-tur.) - "naczelnik dżebedżich". dżebeli (pers.-tur.) - "pancerny", "pancerni", wojsko konne w Turcji na utrzymaniu feudałów-sipahiów, którzy byli obowiązani do wystawiania po jednym takim żołnierzu od każdych 3000 akcza rocznego dochodu z posiadanych dóbr lennych (timarów, ziametów). d żel i (ar. "jasny", "wyraźny") - rodzaj pisma arabskiego odznaczający się wytworną prostotą i czytelnością liter, stosowany w monumentalnych inskrypcjach. dżelwetije (ar.) - zgromadzenie derwiszów założone w XIV w., biorące swą nazwę od ar. dżelwet "zdjęcie osłon", terminu oznaczającego mistyczne zespolenie człowieka z Bogiem. d ż i z j e (ar.) - "danina'', "pogłówne" ściągane przez muzułmanów przy podboju obcego kraju i później od poddanych wyznających inną religię monoteistyczną (chrześcijan, Żydów). e f e n d i (osm. z nowogr. ajentis) - "pan", tytuł duchownych (muzułmańskich i chrześcijańskich) oraz osób ze sfer urzędniczych (niewojskowych!) i inteligencji w Turcji i na Krymie. e j ale t (ar.) - "gubernia", jednostka administracyjna w dawnej Turcji, odpowiadająca naszym województwom, zarządzana przez paszę z tytułem wali "gubernator", "namiestnik". Ejalety dzieliły się na sandżaki. emildasz (krym., od em- "ssać" i emil- "być karmionym piersią") - u Tatarów krymskich "mleczny brat" (lub "mleczna siostra"). 462 emir (ar.) - "rozkazodawca", "dowódca", "książę". U ludów tureckich tytuł ten odpowiadał rodzimemu beg, bej (na Krymie bik, bij). e z a n (ar.) - muzułmańskie "wezwanie" do modlitwy w meczecie, wygłaszane ze szczytu minaretu przez muezzina. fakir (ar....
qwertych25