CZﾊ姑 IV Wyprawy z Tatarami i podre po Krymie (1641-1667) 14 -Ksi麋a podry.. .s M- - li \ " ' {l. GAR姑 WSTﾊPNYCH UWAG O TATARACH . I PAﾑSTWIE TATARSKIM NA KRYMIE] PAﾑSTWO DYFfASTlI CZYNGISYDCW ' , j < ^ ' Wedle sｳ kroniki Mirchona 1 Czyngis chan wstｹpiｳ na tron w roku ....... Czyngisydzi za・tworzｹ dwana彡ie linii pady-szach 2, w kaｿdej takiej linii jest po pi黎nastu chan i mirz. Narody za・Krymu i Dagestanu 3, Mogoｳowie-Bogoｳo-wie 4, Kumycy 5 i Kaｳmucy (tudzieｿ dwunastu ich tajsz, czyli padyszach, z ktych to tajsz kaｿdy po dziesi・kroc sto tysi鹹y wojska posiada6), Chatajowie 7 i Chotazycy 8, Fagf urowie 9, Lipkowie 10, Badyrakowie u, Hindusi i Sindowie 12, Adziamczy-cy 13, jako tez Turkmeni u oraz r Osmana - wszyscy si・od Tatar wywodzｹ 15. Natomiast wedle sｳ "Kroniki patw podarek stanowiｹcej" 16, (jest to zaiste kronika-podarek), tedy wedle jej sｳ takoｿ i Pan Adam cechy Tatarzyna posiadaｳ. Stwca Pan bowiem oblicze ziemi najpierw koczowniczymi Tatarami przyozdobiｳ, a dopiero potem od Pana Ismaela Arabowie r sw wzi麝i. Za Pana Ismaela takｿe j黝yk arabski po raz pierwszy si・pojawiｳ, ｿona bowiem jego Szitin, jako hurysa przybyｳa z raju, arabskim j黝ykiem miｳa. Synowie Adama innym j黝ykiem mili, natomiast mowa arabska od Pana Ismaela si・wywodzi. Miｹc za・prawd・ to i teraz poza Arabami i Tatarami niewiele jest narod na obszarze ziemi. Wielem si・ja, n鹽zny, po Krymie, Dagestanie, po ziemi Kaｳmu-k, Nogaj 17 i Heszdek 18, po Stepie Kipczackim 19 napodr・ 14* 173 ｿowaｳ, ale poza Tatarami maｳom narod widziaｳ. Wszyscy oni za・ jednych Kaｳmuk wyjｹwszy, to lud wierny, Bogu jedynemu cze懈 oddajｹcy. Co si・za・tyczy muzuｳmakich padyszach patwa dynastii Czyngisyd, to panujｹ oni i rezydujｹ na Pwyspie Krymskim, co sto siedemdziesiｹt mil mierzy 20. Majｹ oni sto tysi鹹y wojska oraz po stokro・sto tysi鹹y koni21. Rzeczy, co przepychowi, zbytkowi, wystawno彡i sｳuｿｹ, u nich nie ma - ich bogactwo to konie, wielbｳｹdy i owce. Nazywajｹ ich chanami, a majｹ oni przydomek Gerej22. Tak dla przykｳadu mi si・Bahadyr Gerej23 lub Gazi Gerej chan 24. Samowｳadnymi zrobili si・oni, kiedy za Tochtamy-sza chana Krym z r麑i giaur Genuezyk wyrwali 25. Spomi鹽zy krewnych albo braci chana jeden bywa jego_wezyrem prawym i tego woｳajｹ kaｳgｹ suｳtanem; ci przebywajｹ w mie彡ie zwanym Akmesdｿid 26. Wezyra lewego nazywajｹ nureddinem, 徨odkowego za・wezyra tytuｳujｹ aka. Bej rod poszczegnych nazywajｹ Szirin, Mansur, Sedｿeut i Uｳan. Uｳanami nazywajｹ si・bejowie tacy, co si・na ten przykｳad z chakich cek porodzili. Stan wojskowy nosi nazw・kara-czych, lud krymski za・nazywa si・Badyrak 27. Gdy suｳtan Bajezid chan 詣i黎y z rodu Osmana zamki Aker-rran i Kili・zdobywaｳ, wczas przyjechaｳ byｳ do niego z Krymu Mengli Gerej chan, kty jako pierwszy zwierzchnictwu dynastii osmakiej si・poddaｳ. Chanowie, 徑ubowaniu temu wiernymi zostajｹc, dynastii osmakiej pomocｹ sｳuｿｹ, a za to na swoich monetach wｳasne imiona swoje tｳoczｹ. W ich chutbie wymienia s'・najpierw potomk Osmana, a potem takiego a takiego Gerej chana 28. Do czas suｳtana Mehmeda Czwartego byｳo tych chan dwudziestu 29. Niech ich szcz黌ne panowanie trwa na wieki, bo ja, n鹽zny, ｳask licznych od nich zaznaｳem! [2. W軍ﾓD PRZYJACIﾓ｣ TATARﾓW POD AZOWEM I NA KRYMIE W LATACH 1641-1642] WYJAZD Z ZAMKU ANAPY NA WOJNﾊ AZOWSK･ Najpierw sｳ par・o przyczynie tej wojny azowskiej. Ot gdy Murad chan Czwarty Bagdad rajsko pi麑ny od Adziamu odebraｳ oraz jako triumfator i zwyci黝ca do swojego Progu Szcz龕liwo彡i powriｳ, giaurzy wszyscy bardzo niepewnie si・poczuli i zewszｹd od nich posｳowie zjeｿdｿa・zacz麝i, ktzy pragnｹc odnowienia pokoju wiele skarb wspaniaｳych i podark kosztownych skｳadali. Od jednych tylko Maltazyk nikt wtedy nie przyjechaｳ. Z my徑ｹ o wyprawie wojennej na nich zbudowano tedy tysiｹc okr黎, dwie karamawny tudzieｿ trzy setki armat. Wtedy jednak, wedle tego jak si・mi: "Czｳowiek rachuje, Aｳｳah decyduje", suｳtan Murad chan Czwarty do wieczno彡i si・przeniｳ. Na t・wie懈 giaurzy wszyscy, niby ten smok siedmio-gｳowy, wysoko ｳby swoje unie徑i i do zawｳadni鹹ia krajami osmakimi sposobi・si・j麝i. Pierwsi za・Rusowie, ktzy Moskwｹ sｹ nazywani, Krym i okolice Azowa szarpa・i pustoszy・zacz麝i30. Chan krymski doniｳ byｳ o tym suｳtanowi Ibrahimowi chanowi oraz wielkiemu wezyrowi Kara Mustafie paszy. Ci wszakｿe nie wzi麝i sobie tego do serca, ale gdy po 徇ierci suｳtana Murada poddani pocz麝i rokosze wszczyna・i nad wielkiego wezyra si・wynosi・ ten, uznawszy, ｿe na zｳamanie hardo彡i poddanych najlepsza wojna, zamy徑iｳ otrｹbi・wypraw・na kraj byle kty. Akurat za・w tym czasie Kozacy moskiewscy Azow zagarn麝i i obsadzili 175 Szwedzka mapa uj彡ia Donu i okolic Azowa (XVIII w) go siedemdziesi鹹ioma lub osiemdziesi鹹ioma tysiｹcami giaur, wi鹹 przez opieszaｳo懈 chana krymskiego oraz wielkiego wezyra pi麑ny ten zamek utracony zostaｳ. Tego samego tez roku Kozacy w sto pi・dziesiｹt czajek na Morze Czarne wypｳyn麝i, statki kupieckie gromili i grabili, miasta i miasteczka na brzegach Morza Czarnego spalili i poburzyli. Gdy wie懈 o tej niedoli ludu maho-metakiego dotarｳa do Bramy Szcz龕liwo彡i, wczas rnych kapydzybaszych komisarzami mianowano i do wszystkich ejale-t w Rumelii chattyszerify powiezione zostaｳy 31. W pierwszym rz鹽zie ruszyｳ tam Kodza Giirdzi Kenan pasza, kty w ejalecie oczakowskim wｳadz・sprawowaｳ, a z nim pasza rume-lijski tudzieｿ sandｿakbej ze dwudziestu o徇iu, czterdzie彡i tysi鹹y Tatar budziackich, czterdzie彡i tysi鹹y wojska woｳoskiego i moｳdawskiego, dwadzie彡ia tysi鹹y ｿoｳnierza siedmiogrodzkiego oraz osiemdziesiｹt tysi鹹y lotnych, jak wiatr Tatar z Krymu, kte to wojska zamek azowski obiegｳy. Kapudan Sijawusz pasza z flotｹ monarszｹ, ktｹ mieli徇y przy sobie, a na ktｹ skｳadaｳo si・sto pi・dziesiｹt sztuk galer, galiot i bastard, sto pi・dziesiｹt sztuk fregat, dwie彡ie sztuk czajek i karamursel, czyli razem czterysta statk, tudzieｿ czterdzie彡i tysi鹹y 忤ietnie uzbrojonego ｿoｳnierza morskiego - za radｹ kiahii arsenaｳu morskiego Pijalego kiahii oraz agi janczar, podniｳszy kotwice, wypｳynｹｳ 176 z portu Anapy i przy pomy徑nym wietrze minｹｳ uj彡ie wielkiej rzeki Kuba・2. Na simej mili min麝i徇y zamek Tama・ a potem dotarli徇y do przylｹdka Kilisedｿik 33, gdzie po prawicy mieli徇y Pwysep Tamaki z przylｹdkiem Czoczka 34, po lewicy za・przylｹdek Pwyspu Krymskiego. Od jednego do drugiego przylｹdka jest jedna mila, obszar za・za tｹ cie從inｹ nazw・Morza Azowskiego nosi. Morze to pｳytkie Minｹwszy owｹ cie從in・ zawin麝i徇y pewnego dnia do limanu Balisyra, gdzie徇y kotwice zarzucili i okr黎y swoje zacumowali. Tam sprz黎 caｳy, amunicj・tudzieｿ wszystkie zapasy jadｳa i napoje przeｳadowali徇y na ｳodzie i fregaty, na czekelii, zarbuny i pontony. Do zamku azowskiego jest stamtｹd (od Balisyry do Azowa) trzydzie彡i sze懈 mil, ale morze jest gｳ鹵okie tylko na pi・ arszyn, wi鹹 galery i czajki nie przeszｳyby dalej, bo woda tam miaｳka bardzo. ﾓw liman Balisyra zwany to pustynna okolica na zachodnich, nadmorskich kresach stepu Hejhat blisko Pwyspu Tamakiego si・znajdujｹcych. Atoli gdy nasze podobne do morza wojsko pobudowaｳo sobie tam z trzcin skｳady i kramy, powstaｳo tam co・w rodzaju wielkiego miasta. Miejscowo懈 ta Azowowi za port sｳuｿy 35. Do niej to dostarczyｳ bejlerbej kaffeki Bekir pasza od plemion Szagak, ｯane, Mamszuk, Nakafi, Buzuduk, Buｳatkaj, Chatukaj, Besenej, Kabarda i Tawistan, kte Czerkiesj・zamieszkujｹ36, a takｿe od wｳadcy Dagestanu szamchaｳa suｳtana Mahmuda okoｳo czterdziestu tysi鹹y wyborowego ｿoｳnierza i siedem tysi鹹y pod-w. Caｳy sprz黎 wojenny przewieziono zatem z tego portu do Azowa na podwodach. Tam wszyscy wojownicy muzuｳmacy w okopach zasiedli37, a podzieliwszy si・na siedem odcink, zamek obiegli i tym, ktzy w nim zamkni鹹i byli, ani chwili wytchnienia nie dawali. Zacz・a si・wojna i walka, co w dzie・i w nocy bez przerwy si・toczyｳa. Nadeszｳy posiｳki z Anatolii: siedmiu wezyr, osiemnastu bejlerbej i sandｿakbej siedemdziesi鹹iu. Jednego dnia za・tak na wiwat z armat i rusznic bito, ｿe - Boｿe m ty wielki! - zdawaｳo si・ iｿ sklepienie niebieskie u najwyｿszego wierzchoｳka swojego w kawaｳy si・rozpadｳo i na ziemi・spada! Chan tatarski dostaｳ wtedy rozkaz, aby straｿe wystawiｳ. Pilno- 177 waｳ wi鹹 wojska muzuｳmakiego ze wszystkich czterech stron i straｿ nad nim trzymaｳ chan jegomo懈 razem z wojskiem krym-skim z plemion Uｳu Nogaj i Kiczi Nogaj, Szajdak Nogaj, Orambet Noga j, Szirinli, Mansurｳu, Sedｿeutｳu, Mangytｳy, Nakszewanｳy, Czeniszkeli, Batｳy, Orｳu, Uｳanｳy i Bardakｳy z dzielnic rozmaitych, jako to z dzielnicy Arsｳan beka, z dzielnicy Czobana, dzielnicy Diweja czy dzielnicy Nouruza pochodzｹcych 38, kte masｹ perｳowｹ oraz srebrem, emaliｹ czarnｹ zdobionym ja從iaｳo i 忤ieｿo彡iｹ tchn・o. Owej nocy Kozacy krnｹbrni w zamku obl・eni takｹ wesoｳｹ palb・z rusznic urzｹdzili, ｿe zamek azowski jak ten ptak Semender w ogniu Nemrodowym 39 caｳy pｳomieniami byｳ ogarni黎y. Bili oni w b鹵ny i zamek caｳy napeｳniali okrzykami: "Jeｿurｿ! Jeｿurｿ!"40, a na wszystkich murach zamkowych krzyｿe wystawili. Tej bowiem nieszcz黌nej nocy przybyｳo Donem dziesi・ tysi鹹y giaur na odsiecz dla zamku. Od rana teｿ strzelali oni bez przerwy z armat i rusznic, tak ｿe sze彡iuset ludzi za islam ｿycie oddaｳo. Na drugi dzie・z samego rana wyznaczono tatarskiego chana tudzieｿ pasz・sylistryjskiego Kenana pasz・do trzymania straｿy koｳo uj彡ia Donu, a na wszystkie strony rozesｳano czatownik oraz ludzi do zbierania paszy i prowiantu, za・wszystkim bejler-bejom stanowiska wyznaczono.* Nast麪nego dnia z siedmiu odcink wojska siedmiuset ludzi wypiｳo czar・z napojem 徇ierci za islam, przeto dobytek ich oddano wｳadzom pod ochron・ Od 忤itu teｿ przy wtze modlitw i bｳogosｳawietw bito z armat niszczｹc i rujnujｹc bramy i mury zamkowe, a domy tamtejsze w perzyn・obracajｹc. Wszelako baszty i mury zamku, jeszcze przez Genuezyk wzniesione 41, jako ｿe mocne byｳy i wytrzymaｳe, wi鹹 si・ostaｳy. Gdzieniegdzie jeno kule armatnie cz龕・mur zwaliｳy, giaur...
qwertych25