Josif Brodski- Sprawić przyjemność cieniowi.pdf

Josif Brodski

SPRAWIĆ PRZYJEMNOSC CIENIOWI*

Kiedy pisarz sięga po język inny niż jego ojczysty, czyni tak albo z

konieczności, jak

Conrad, albo powodowany wybujałą ambicją, jak Nabokov, albo dla uzyskania

większego

dystansu, jak Beckett. Grając w innej lidze, latem 1977 roku - po spędzeniu w

USA pięciu lat -

nabyłem w nowojorskim sklepiku z maszynami do pisania przy Szóstej Avenue

przenośną "Lettera

22" i zasiadłem do pisania po angielsku (esejów, tłumaczeń, od czasu do czasu

wierszy) z powodu,

który z powyższymi miał bardzo niewiele wspólnego. Moim jedynym celem wtedy,

podobnie jak

dzisiaj, było znaleźć się w bliższym sąsiedztwie człowieka, którego uważałem za

największy umysł

dwudziestego stulecia: Wystana Audena.

Byłem, ma się rozumieć, najzupełniej świadom daremności mojego przedsięwzięcia,

spowodowanej nie tyle faktem, że urodziłem się w Rosji i w jej języku (którego

nigdy nie porzucę -

i, mam nadzieję, vice versa), ile inteligencją poety, która w moim przekonaniu

nie ma sobie równych.

Byłem, co więcej, świadom daremności tego wysiłku, ponieważ w owym momencie

Auden od

czterech lat nie żył. Zdawało mi się jednak, że pisanie po angielsku jest

najlepszym sposobem

zbliżenia się do niego, podjęcia pracy na jego warunkach, poddania się osądowi

jeśli nawet nie z

punktu widzenia jego kodeksu moralnego, to z perspektywy tego wszystkiego w

języku angielskim,

co umożliwiało istnienie owego kodeksu.

Same te słowa, sama budowa tych zdań demonstruje każdemu, kto przeczytał choć

jedną

strofę czy akapit Audena, jak bardzo moje wysiłki zawiodły. Co do mnie jednak,

wolę

niepowodzenie mierzone jego normami niż sukces wedle miarki innych. Wiedziałem

zresztą od

samego początku, że czeka mnie nieuchronne niepowodzenie; czy tego rodzaju

trzeźwość jest moją

własną cechą, czy zapożyczeniem z jego dzieła, tego nie potrafię rozróżnić.

Pisząc w jego języku,

mogę mieć tylko nadzieję, że nie obniżę poziomu jego operacji myślowych, jego

płaszczyzny

odniesienia. Dla tego, kto jest lepszy od nas, możemy uczynić co najwyżej tyle:

kontynuować w jego

duchu; na tym zapewne polega istota cywilizacji.

Wiedziałem, że przez swój temperament oraz z innych względów byłem kimś innym i

że w

najlepszym przypadku będę uważany za naśladowcę Audena. Dla mnie wszakże byłby

komplement. Miałem poza tym drugą linię obrony: mogłem zawsze wycofać się w

swoją twórczość

rosyjską, w której czułem się dość pewnie i która nawet jemu, gdyby znał język,

byłaby się zapewne

podobała. W moim pragnieniu pisania po angielsku nie było nic z poczucia

pewności siebie,

samozadowolenia lub wygody; było to po prostu pragnienie, aby sprawić

przyjemność cieniowi.

Tam, gdzie się w tym czasie znajdował, bariery językowe nie miały oczywiście

większego znaczenia,

z jakichś jednak powodów sądziłem, że znajdę w jego oczach większe uznanie,

jeśli wyłuszczę mu

swoją rzecz po angielsku. (Co prawda, gdy usiłowałem to uczynić na zielonej

trawie w Kirchstetten

jedenaście lat temu, nic z tego nie wyszło; moja ówczesna angielszczyzna

nadawała się bardziej do

czytania niż do konwersacji. Może to i dobrze.)

Inaczej sprawę ujmując: gdy nie jest się w stanie zwrócić całego długu, próbuje

się odpłacić

przynajmniej w tej samej monecie. Czynił tak, bądź co bądź, sam Auden,

pożyczając strofę "Don

Juana" na użytek "Listu do Lorda Byrona " albo wykorzystując heksametr w

„Tarczy Achillesa ".

Zabiegi o czyjeś względy wymagają zawsze pewnego poświęcenia i upodobnienia,

zwłaszcza jeśli się

walczy o uznanie ze strony czystego ducha. W swojej cielesnej postaci człowiek

ten uczynił tak

wiele, że wiara w nieśmiertelność jego duszy staje się czymś nieuniknionym. To,

co nam pozostawił,

daje się określić jako ewangelia zarazem spełniona i wypełniona przez miłość,

miłość, która może

być wszystkim tylko nie czymś skończonym - miłość zatem, której w żaden sposób

nie może

zawrzeć w sobie ludzkie ciało i która, co za tym idzie, domaga się słów. Gdyby

nie było kościołów,

można byłoby z łatwością wznieść kościół na fundamencie tej poezji, a jego

główne przykazanie

brzmiałoby podobnie jak dwuwiersz Audena:

Jeżeli miłość nigdy nie jest jednakowa,

Niech to ja będę zawsze tym kto bardziej kocha.

II.

Jeśli poeta ma jakiekolwiek zobowiązanie wobec społeczeństwa, jest to

zobowiązanie, aby

pisać dobrze. Będąc w mniejszości, poeta nie ma innego wyboru. Gdy nie spełnia

tego obowiązku,

osuwa się w przepaść zapomnienia. Społeczeństwo, z drugiej strony, nie ma wobec

poety żadnych

zobowiązań. Będąc większością na mocy definicji, widzi przed sobą inne

możliwości niż czytanie

wierszy, choćby najlepiej napisanych. Ale nieczytanie wierszy sprawia, że

społeczeństwo osuwa się

na taki poziom wysłowienia, na którym staje się łatwym łupem demagoga lub

tyrana. Jest to

odpowiednik zapomnienia w skali społeczeństwa; ma się rozumieć, tyran może

usiłować uchronić

przed zapomnieniem swoje społeczeństwo, urządzając jakąś szczególnie okazałą

krwawą łaźnię.

Po raz pierwszy czytałem Audena z dwadzieścia lat temu w Rosji, w dość

ślamazarnych i

bezbarwnych tłumaczeniach, które znalazłem w antologii współczesnej poezji

angielskiej opatrzonej

podtytułem "Od Browninga do naszych dni". "Nasze dni" były dniami roku 1937,

kiedy tom się

ukazał. Nie ma potrzeby wspominać, że prawie cały zespół jego tłumaczy z

redaktorem, M.

Gutnerem, na czele zaaresztowano wkrótce potem i po wielu z nich ślad zaginął.

Nie trzeba też

dodawać, że przez następne czterdzieści lat nie opublikowano w Rosji żadnej

innej antologii

współczesnej poezji angielskiej i wymieniony tom stał się obiektem poszukiwań

kolekcjonerów.

Jedna linijka Audena w owej antologii przykuła moje spojrzenie. Pochodziła ona,

jak

dowiedziałem się później, z ostatniej strofy jego wczesnego wiersza "Bez zmiany

miejsca", opisującej

nieco klaustrofobiczny pejzaż, gdzie "nikt się nie posuwa / Poza kres torów albo

skraj przystani,/

Nikt nie wyruszy dalej ni syna nie wyśle..." Ten ostatni urywek, "Nikt nie

wyruszy dalej ni syna nie

wyśle. . . „ , uderzył mnie swoim połączeniem rozwiniętego zaprzeczenia i

zdrowego rozsądku.

Chowany na zasadniczo emfatycznej i apodyktycznej diecie wiersza rosyjskiego,

nie omieszkałem

zanotować tego przepisu, którego głównym składnikiem była powściągliwość. Wersy

poetyckie

mają szczególny dar odrywania się od kontekstu i dryfowania w stronę znaczeń

uniwersalnych, i

zagrażający akcent absurdu zawarty w "Nikt nie wyruszy dalej ni syna nie

wyśle. . . " zaczynał odtąd

zawsze wibrować w mojej podświadomości, ilekroć zabierałem się do zaczerniania

papieru.

Przypuszczam, że właśnie to zjawisko nazywane bywa wpływem - z tym

zastrzeżeniem, że

poczucie absurdu nie jest nigdy wynalazkiem poety lecz odbiciem rzeczywistości;

wynalazki rzadko

dają się rozpoznać. Zawdzięczać poecie można w tym wypadku nie samo uczucie ale

jego ujęcie:

spokojne, pozbawione emfazy, bez naciskania pedału, niemal en passant. Ujęcie to

było dla mnie

szczególnie istotne właśnie dlatego, że sam przekroczyłem ową linię we wczesnych

latach

sześćdziesiątych, gdy pełnego rozmachu nabierał Teatr Absurdu. Na jego tle

potraktowanie tematu

przez Audena wyróżniało się nie tylko dlatego, że pobił mnóstwo współzawodników,

lecz także z

powodu jego wyraźnie odmiennego przesłania etycznego. Sposób, w jaki ujął ową

linijkę, zdawał się

mówić, przynajmniej mnie: nie podnoś alarmu, nawet gdy wilk stoi na progu.

(Nawet gdy -

dodałbym - wilk wygląda jak twoje własne odbicie. Zwłaszcza z tego powodu nie

podnoś alarmu.)

Dla pisarza wspomnienie o własnych przeżyciach penitencjarnych - jak o wszelkich

próbach

życiowych, przez jakie przeszedł - jest wprawdzie czymś takim, jak w wypadku

normalnych ludzi

popisywanie się znajomościami, tak się jednak złożyło, że następna okazja

bliższego przyjrzenia się

Audenowi przypadła mi w trakcie mojego zesłania na Północ, w małej wiosce pod

kręgiem

polarnym zagubionej wśród bagien i lasów. Tym razem w moim posiadaniu znalazła

się antologia w

języku angielskim, przesłana mi przez przyjaciela z Moskwy. Było w niej dość

sporo Yeatsa, który

wydawał mi się wtedy trochę zbyt retoryczny i rytmicznie rozlazły, oraz Eliota,

który w owych

czasach królował w Europie Wschodniej niepodzielnie. Miałem zamiar czytać

Eliota.

Czystym przypadkiem jednak książka otwarła się na wierszu Audena "Pamięci W. B.

Yeatsa". Byłem wtedy młody i z tego powodu znajdowałem szczególne upodobanie w

elegii jako

gatunku, nie mając przy tym pod ręką nikogo umierającego, dla kogo sam mógłbym

elegię napisać.

Czytywałem więc elegie chciwiej niż cokolwiek innego, myśląc nieraz, że

najciekawszą cechą tego

gatunku są bezwiedne autorskie usiłowania naszkicowania własnego autoportretu,

usiłowania,

których śladami naznaczony - albo zbrukany - jest niemal każdy wiersz "in

memoriam". Choć

tendencja tajest czymś zrozumiałym, przeobraża ona często tego rodzaju wiersz w

serię dywagacji

autora na temat śmierci, z których dowiadujemy się więcej ci nim samym niż o

nieboszczyku.

Niczego takiego nie znalazłem w wierszu Audena; co więcej, rychło zdałem sobie

sprawę, że nawet

struktura utworu zaplanowana była w taki sposób, aby oddać hołd zmarłemu poecie

przez imitację,

w odwrotnym porządku, własnych stadiów rozwoju stylistycznego wielkiego

Irlandczyka, aż do

najwcześniejszej: do wiersza trójmiarowego w trzeciej, ostatniej części poematu.

To właśnie te trójmiarowe wersy, w szczególności osiem linijek z części

trzeciej, sprawiły, że

zrozumiałem, jakiego poetę czytam, Linijki te przyćmiły w moich oczach ów

zdumiewający opis

"mrocznego, zimnego dnia"' ostatniego dnia Yeatsa, z przyprawiającym o dreszcz

zdaniem:

Rtęć opadała w ustach dnia, który umierał.

Przyćmiły ową niezapomnianą interpretację powalonego chorobą ciała jako miasta,

którego

przedmieścia i place pustoszeją stopniowo jak po zdławionej rebelii. Przyćmiły

nawet hasło naszej

epoki:

...nic się nie zdarza za sprawą poezji...

Te linijki, osiem linijek trójmiarowego wiersza, który sprawił, że trzecia część

poematu brzmiała jak

skrzyżowanie hymnu Armii Zbawienia z pieśnią pogrzebową i dziecinnym

wierszykiem, miały kształt

następujący:

Czas - ów żywioł, co nie znosi

Męstwa albo niewinności

I w dni kilka pociąg traci

Do kształtnej ludzkiej postaci -

Czci język i ułaskawia

Każdego, kto mowę zbawia;

Wybacza mu próżność, słabość,

Wawrzyny u stóp mu kładąc.

Pamiętam .jak siedziałem w drewnianej chałupce, wyglądając przez kwadratowe

okienko

wielkości okrętowego iluminatora na błotnistą wiejską drogę z paroma błąkającymi

się po niej

kurczakami na wpół wierząc w to, co właśnie przeczytałem, na wpół powątpiewając,

czy, moja

zajomość angielskiego nie płata ml jakiegoś figla. Miałam przy sobie ogromny

słownik angielsko -

rosyjski, istny głaz, i coraz od nowa wertowałem go, sprawdzając każde słowo,

każdą aluzję z

nadzieją, że słownik uchroni mnie przed sensem, który wyzierał na mnie ze

stronicy książki.

Podejrzewam, że po prostu wzdragałem się przed uwierzeniem w to, iż "tak dawno

temu, w roku

1939, angielski poeta powiedział "Czas... CZCI język”, a mimo to otaczający nas

świat wciąż pozo-

stawał ten sam.

Lecz słownik przynajmniej ten jeden raz nie uchylił swoim wyrokiem mojej

interpretacji.

Auden w samej rzeczy powiedział był, że czas (czas w ogóle, nie konkretny czas

historyczny) czci

język, i wątki myślowe, puszczone w ruch przez to stwierdzenie, rozwijają się we

mnie do tej pory.

Bo przecież "cześć" jest stosunkiem mniejszego względem większego. Jeśli czas

czci język, oznacza

to, że język jest większy czy też starszy niż czas - który z kolei jest starszy

i większy niż przestrzeń.

Tak mnie uczono i w istocie tak to odczuwałem. Jeśli więc czas - równoznaczny z

boskością, ba,

wchłaniający boskość - czci język, skąd w takim razie pochodzi język? Dar jest

przecież zawsze

mniejszy niż jego dawca. A ponadto, czy język nie jest składnicą, przechowalnią

czasu? Czy nie

dlatego czas czci język? I czy pieśń albo wiersz, albo wreszcie sama mowa ze

swoimi cezurami,

pauzami, spondejami i tak dalej, nie jest grą, którą język gra aby

przeorganizować czas? I czy ci,

dzięki którym język żyje, którzy, ,zbawiają mowę", nie sprawiają zarazem, że

żyje również czas? I,

jeśli czas im " wybacza ", to czyni to ze wspaniałomyślności czy z konieczności?

I czyż

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: