nietyp_rozw.doc

CZY ROZWÓJ PSYCHOSPOŁECZNY DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO
JEST NIETYPOWY? - ZA I PRZECIW

„Miłość jest dźwignią życia,
jakby największym impulsem natury ludzkiej do harmonii,
do ładu,
do nawiązania łączności między ludźmi,
do życzliwej względem nich postawy”
/M. Grzegorzewska/

Człowiek jest istotą bardzo złożoną i można go rozważać z różnych punktów widzenia. Ogólnie można powiedzieć, że stanowi on pewną zintegrowaną całość, w której można wyodrębnić elementy fizyczne, psychiczne i społeczne. Jest więc on istotą socjo-psycho-fizyczną.

Z punktu widzenia fizycznego – człowiek stanowi organizm o ściśle określonej strukturze – budowie i zharmonizowanym funkcjonowaniu. Składają się na niego różnego rodzaju narządy, również o określonej strukturze, wypełniające specyficzne czynności funkcje wzajemnie skoordynowane i uwarunkowane. Oznacza to, że czynności jednych narządów są zależne od innych i każdy z pojedynczych narządów ma wpływ na pracę pozostałych.

Człowiek jest również istotą społeczną, to znaczy, że żyje w grupie i wypełnia pewne role w swojej rodzinie i środowisku społecznym zgodnie z jego wiekiem, płcią, pozycją społeczną itp.  Do życia i zaspokojenia jego potrzeb niezbędni są inni ludzie, którym on także jest potrzebny.

Jeżeli te wszystkie układy i narządy są nienaruszone, dobrze funkcjonują
i wzajemnie współpracują wówczas człowiek czuje się zdrowy, jest pełnosprawny.
W pojęciu zdrowia mieszczą się więc zarówno elementy  fizyczne, anatomiczno-fizjologiczne, jak również psychiczne i społeczne.

Niestety ten wzajemnie harmonijny układ elementów oraz współdziałanie poszczególnych narządów może ulec zakłóceniu lub zaburzeniu na skutek zadziałania różnych czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Mogą one spowodować uszkodzenie poszczególnych narządów czy czynności, obniżenie sprawności ich funkcjonowania oraz cały szereg dalszych następstw w życiu człowieka.

W niniejszej pracy chciałabym przedstawić możliwości rozwojowe dzieci niepełnosprawnych umysłowo, sensorycznie i poszkodowanych zdrowotnie (w tym
o odmienności somatycznej) oraz odpowiedzieć na zawarte w tytule pytanie.

1. NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ – POJĘCIE, DEFINICJE

Osoby o nietypowym rozwoju, jednostki trudne w wychowaniu, a także osoby niepełnosprawne, istnieją na całym świecie, we wszystkich środowiskach społecznych
w każdym kraju. Ich liczba wciąż rośnie, stanowiąc swego rodzaju paradoks rozwoju cywilizacji oraz postępu naukowego naszych czasów.

Ludzie różnią się między sobą pod wieloma względami, różne mają predyspozycje ułatwiające i utrudniające życiową samorealizację, rozmaite są też ich rzeczywiste
i potencjalne zdolności rozwoju poprzez edukację jako wartość życiową, dającą realne szanse człowiekowi na to, aby godnie zaistnieć w społeczeństwie.

Rozwój cywilizacji niesie za sobą m.in. zwiększenie liczby ludzi, którzy nie są
w stanie samodzielnie rozwiązywać swoich problemów życiowych. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą być różne, np.: wrodzone wady organiczne, urazy, przebyte choroby. Nazywamy ich niepełnosprawnymi. Jest to termin o bardzo szerokim znaczeniu; obejmuje bowiem inwalidów, kaleki, ułomnych, przewlekle chorych- zarówno dzieci, młodzież  jak i dorosłych.

W 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń Niepełnosprawności i Upośledzeń. Wyodrębniono trzy aspekty – wymiary ściśle ze sobą powiązane i uwarunkowane oraz decydujące o sytuacji, problemach
i potrzebach rewalidacyjnych człowieka, a mianowicie uszkodzenie, niepełnosprawność
i upośledzenie. Uszkodzenie określonego narządu spowodowane różnymi czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi (wady wrodzone, choroby i urazy), może spowodować niepełnosprawność tego narządu oraz innych, co z kolei stwarza niekorzystną lub gorszą sytuację (upośledzenie) danej osoby.

Graficznie można to przedstawić w następujący sposób:

              Pojęcie niepełnosprawność obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały, przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej.

              W literaturze poświęconej rehabilitacji można spotkać różne definicje osoby niepełnosprawnej. Można je podzielić na trzy rodzaje, a mianowicie:

·         definicje ogólne

·         definicje dla określonych celów,

·         definicje poszczególnych grup osób niepełnosprawnych

              Większość ogólnych definicji osoby niepełnosprawnej podkreśla zarówno moment uszkodzenia i niepełnosprawności organizmu, jak też upośledzenia.

Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca określone uszkodzenie narządów
i niepełnosprawność, które powodują znaczne konsekwencje dla prowadzenia normalnego życia i funkcjonowania społecznego.

W krajach Unii Europejskiej przyjmuje się np. następującą definicję – „osoba niepełnosprawna jest to osoba, która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku zazwyczaj jest zdolna wykonywać”.

              Podobną ogólną definicję osoby niepełnosprawnej (inwalidy) podaje A. Hulek (1969). Według tego autora – „inwalida jest to jednostka, u której istnieje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie nauki w szkole normalnej, wykonywanie czynności dnia codziennego, wykonywanie pracy zawodowej, udział w życiu społecznym oraz w zajęciach w czasie wolnym od pracy”.

W ślad za przyjętymi pojęciami i określeniami J. Sowa proponuje następującą definicję niepełnosprawności – „osoba niepełnosprawna, to taka, u której uszkodzenie
i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych, biorąc pod uwagę wiek, płeć oraz czynniki środowiskowe, społeczne
i kulturowe”.

Druga grupa obejmuje definicje osoby niepełnosprawnej opracowane i przyjęte dla określonych celów, np. dla celów rehabilitacji zawodowej, zatrudnienia w warunkach pracy chronionej, szkolnictwa specjalnego, różnych świadczeń i uprawnień.

Trzecią grupę tworzą definicje poszczególnych grup osób niepełnosprawnych, które można podzielić wg różnych kryteriów np.:

·         wg rodzaju (kategorii) niepełnosprawności

·         okresu życia, w którym ona wystąpiła

·         stopnia niepełnosprawności

Niesprawność można znacznie zredukować w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych czy rehabilitacyjnych ćwiczeń usprawniających (rehabilitacja lecznicza).

2. KLASYFIKACJA DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Wskaźnik osób niepełnosprawnych w ogólnej populacji określa się w Polsce na 3% (Sękowska – 1988). W populacji dzieci jest spora liczba takich, które w pewnym okresie swego rozwoju lub trwale mają obniżone prawność jakiegoś organu lub funkcji. Dzieci te określone są jako niepełnosprawne. Niektóre z nich wychowując się w rodzinie, uczą się w szkołach specjalnych, inne wychowują się  i uczą w specjalnych ośrodkach szkolno – wychowawczych. Coraz więcej tych dzieci uczy się w klasach normalnych szkół powszechnych. Obniżona sprawność tych dzieci często utrudnia im podejmowanie różnych czynności, wykonywanie zadań szkolnych oraz zabawę i zajęcia z dziećmi pełnosprawnymi. Ich trudności związane z niesprawnością można znacznie złagodzić lub całkowicie usunąć, udzielając im pomocy specjalnej.

Powszechne badania lekarskie wykazują, że ponad 30% dzieci uczęszczających do przedszkoli, szkół podstawowych i średnich zalicza się do grup dyspanseryjnych i winny być objęte czynną opieką medyczną i/lub pomocą psychopedagogiczną.

Dzieci niepełnosprawne wyróżniać się będą z ogólnej populacji dzieci obniżoną sprawnością psychiczną różnego rodzaju i stopnia oraz potrzebą specjalnej pomocy, często o charakterze kompleksowym.

Tak więc za dziecko niepełnosprawne będziemy uznawać takie, które ma trudności w nauce i społecznym przystosowaniu z powodu obniżonej sprawności psychofizycznej
i któremu jest potrzebna pomoc specjalna w celu poprawy jego:

·         stanu zdrowia i ogólnej sprawności fizycznej

·         stanu sprawności tych organów i funkcji, które ma upośledzone bądź zaburzone

·         możliwości uczenia się w szkole i wyników w nauce

·         samodzielności społecznej w czynnościach życia codziennego, w zabawach
i zajęciach rówieśników oraz w różnych sytuacjach cywilizacyjno – kulturowych.

              Według I. Obuchowskiej (1999) „dzieci niepełnosprawne są to dzieci, których rozwój jest utrudniony w stopniu, w którym ani jednostka za pomocą własnych mechanizmów psychicznej regulacji, ani rutynowe metody postępowania pedagogicznego, nie są w stanie utrudnień tych wyeliminować”.

Za W. Pilecką – „dzieci niepełnosprawne to te, które mają wyraźne trudności
w realizacji swojego potencjału rozwojowego, to znaczy ujawniają istotnie niższy poziom rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego lub fizycznego w porównaniu z innymi dziećmi. Niektóre z nich mogą ujawniać odchylenia w dwóch lub i więcej strefach rozwoju”.

              Istnieje wiele klasyfikacji dzieci niepełnosprawnych, których podstawę stanowią różne kryteria:

·         psychologiczne (subiektywne odczucie stopnia upośledzenia)

·         społeczne (sposób funkcjonowania społecznego)

·         pedagogiczne (stopień wyuczalności)

·         kliniczne (lokalizacja, stopień i przyczyny uszkodzenia)

              Ze względu na rodzaj naruszonej sprawności psychofizycznej i z punktu widzenia potrzeb praktycznych w szkolnictwie najczęściej wyróżnia się dzieci:

·         upośledzone umysłowo

·         z obniżoną sprawnością sensoryczną spowodowaną brakiem, uszkodzeniem lub zaburzeniami funkcji analizatorów zmysłowych

- z wadami słuchu

- z wadami wzroku

·         z obniżoną sprawnością ruchową (dzieci z dysfunkcją narządu ruchu oraz zaburzeniami kinestetycznymi)

·         z obniżoną ogólną sprawnością psychofizyczną z powodu chorób somatycznych (przewlekle chore) oraz na tle anomalii wagi i wzrostu

·         z obniżoną sprawnością komunikowania się (dzieci z różnego rodzaju zaburzeniami mowy, dzieci autystyczne)

·         z obniżoną sprawnością funkcjonowania społecznego (dzieci z trudnościami wychowawczymi, niedostosowane społecznie, z zaburzeniami równowagi nerwowej i emocjonalnej, z zaburzeniami zdrowia psychicznego)

·         z defektami sprzężonymi (z niepełnosprawnością sprzężoną)

              Klasyfikacja ta jest sztucznym i umownym podziałem. Najczęściej dziecko niepełnosprawne ma naruszoną sprawność różnego rodzaju i wymaga wielostronnej pomocy specjalnej. W wielu przypadkach wymaga ono troskliwej opieki medycznej ze strony odpowiednich specjalistów, nieraz długotrwałego leczenia, fizycznego usprawniania, różnych rodzajów terapii (psychoterapii, socjoterapii, logoterapii)
i zaopatrzenia w odpowiednie pomoce techniczne oraz zapewnienia pomocy specjalnej.

3. DZIECI Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM

              Czynności każdego umysłu są dziedziną wciąż mało zbadaną. Im bardziej je poznajemy, im bardziej potrafimy zrozumieć mechanizmy nimi rządzące, ich związek
z czynnościami całego organizmu oraz otaczającą człowieka społeczną, przyrodniczą
i materialną rzeczywistością – tym więcej nasuwa się pytań i budzi wątpliwości.
Trudności w zrozumieniu czynności umysłowych narastają, gdy mamy do czynienia
z odchyleniami od normalnego ich przebiegu. Upośledzenie umysłowe jest najliczniejszą
z epidemiologicznego punktu widzenia przyczyną niepełnosprawności wśród dzieci
i młodzieży. Dotyczy ono 60%-70% ogółu niepełnosprawnych osób w Polsce.

              „Sto pięćdziesiąt lat temu E. Sequin, prekursor opieki nad upośledzonymi umysłowo, wyrażał pogląd, w którym z pewną rezygnacją, ale i nadzieją stwierdzał: „Oczekując na to, by medycyna potrafiła wyleczyć, będziemy się starali zrobić wszystko, by dzieci mogły skorzystać z dobrodziejstw wychowania”. Było to w połowie dziewiętnastego wieku. Okazuje się, że my w XXI w. nie tylko wychowujemy, ale
i z wnikliwością genetyczną poznajemy, a nawet podejmujemy próby leczenia”.

              W określeniu osób, które pod względem umysłowym odbiegają od normy ogólnej
w sensie ujemnym, nie ma jeszcze dostatecznej jednoznaczności. W Polsce z kilku istniejących w tym zakresie terminów w użyciu są najczęściej:

·         upośledzenie umysłowe

·         niedorozwój umysłowy

·         oligofrenia

·         opóźnienie w rozwoju umysłowym

·         obniżona sprawność umysłowa

              Upośledzenie umysłowe jest różnie ujmowane przez badaczy Komitety Ekspertów Amerykańskiego Towarzystwa Badań nad Upośledzeniem Umysłowym podaje stwierdzając, że „przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania”.

              W Polsce przyjmuje się, ze upośledzenie umysłowe to stan zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w sferze intelektualnej, spowodowany bardzo wczesnymi i nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym" (Szymańska 1969, Spionek 1970).

              J. Kostrzewski proponuje upośledzenie umysłowe określić jako – „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie
z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”. Przy czym za istotnie niższy poziom funkcjonowania rozumie się co najmniej dwustandardowe odchylenie od normy.

Upośledzenie umysłowe może mieć różne stopnie nasilenia. Ustalenie ich, jak również wyznaczenie granicy między norma intelektualną, a upośledzeniem umysłowym nie jest sprawą łatwą. Stopień upośledzenia umysłowego określany jest za pomocą ilorazu inteligencji. Wcześniej stosowany był trzystopniowy podział, a mianowicie: debilizm, imbecylizm i idiotyzm. Obecnie coraz większe uznanie i zastosowanie ma czterostopniowa klasyfikacja przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia. Weszła ona
w życie z dniem 1.01.1968 r. i została również przyjęta przez Polskę. Są to następujące stopnie upośledzenia(niedorozwoju umysłowego):

·         lekki niedorozwój umysłowy

·         umiarkowany niedorozwój umysłowy

·         znaczny niedorozwój umysłowy

·         głęboki niedorozwój umysłowy

Obecna klasyfikacja upośledzeń umysłowych ustalona przez Zgromadzenie Ogólne WHO wyróżnia cztery stopnie upośledzenia umysłowego: 

Populacja osób objętych wspólną nazwą oligofreników jest ogromnie zróżnicowana. Różnice indywidualne wśród upośledzonych umysłowo są nie mniejsze niż w normalnej populacji. Występują między jednostkami zaklasyfikowanymi do tej samej kategorii wśród osób o ty samym stopniu niedorozwoju, a nawet o takim samym ilorazie inteligencji. Nierównomierność rozwoju poszczególnych funkcji jest często obserwowanym zjawiskiem w niedorozwoju umysłu. Jednostki o obniżonej sprawności umysłowej przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności co normalne, jednakże w wolniejszym tempie. Obserwuje się również występowanie trudności przy przechodzeniu z jednego stadium rozwojowego do następnego, gdyż uświadomienie sobie istoty zmiany sytuacji zadaniowej jest dla nich bardzo często niemożliwe.

Zaburzenia myślenia uznaje się za osiowe objawy upośledzenia umysłowego. Najłatwiej jest je dostrzec w analizie przebiegu podstawowych operacji myślowych. Upośledzeni umysłowo w stopniu znacznym potrafią porównać dwa przedmioty pod względem wielkości. Podają definicje pojęć przez użytek.

...