Rutkowski Wyklad 3.pdf

Wprowadzenie do

językoznawstwa generatywnego

Wykład III.

Minimalizm i teoria optymalności

wykłady z językoznawstwa ogólnego

7-21 listopada 2006 r.

21 listopada 2006 r.

Paweł Rutkowski

Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Uniwersytet Warszawski

p.rutkowski@uw.edu.pl

www.pawel-rutkowski.ling.pl

Paweł Rutkowski

Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki

Uniwersytet Warszawski

p.rutkowski@uw.edu.pl

www.pawel-rutkowski.ling.pl

1. Minimalizm

Program minimalistyczny (lata dziewięćdziesiąte):

upraszczamy maszynerię!

Struktura gramatyki w minimalizmie:

Dwie reprezentacje pozwalające na interpretację

składni: Phonetic Form (PF) i Logical Form (LF)

PF – interfejs do systemu artykulacyjno-

percepcyjnego (A-P)

LF – interfejs do systemu koncepcyjno-

intencjonalnego (C-I)

Numerację (początkowy etap derywacji zdania)

tworzą elementy leksykalne wyjęte ze słownika w

celu utworzenia wypowiedzenia. Dalej elementy

te sąłączone w większe całostki poprzez dwie

podstawowe operacje budowy struktury

składniowej: Merge (łączenie) i Move

(przenoszenie).

Składnia to proces derywacyjny między

(mentalnym) słownikiem a LF (tworzenie zdań,

które można zinterpretować).

Spell-Out to etap derywacji zdania, na którym

informacja składniowa zostaje przesłana do

interpretacji fonetycznej (cechy fonologiczne

zostają wysłane do komponentu PF).

Etap derywacji do punktu Spell-Out to składnia

jawna (Overt Syntax).

Derywacja po punkcie Spell-Out to składnia

ukryta (Covert Syntax) – procesy, które w niej

zachodzą nie są odzwierciedlone w

wypowiadanych zdaniach.

Elementy w numeracji mogą dać początek różnym

derywacjom. Wygrywa zawsze derywacja

optymalna, ekonomiczniejsza.

Elementy leksykalne włączają się do numeracji

odmienione (nadanie odpowiedniej formy

fleksyjnej nie jest więc już efektem derywacji):

Numeracja (a) = {T, Agr, John , loved , her }

*Numeracja (b) = {T, Agr, John , love , she }

Tylko numeracja (a) pozwala na stworzenie

zdania John loved her. Oprócz elementów

leksykalnych w derywacji muszą brać udział także

abstrakcyjne elementy funkcjonalne T ( Tense –

uczasowienie) i Agr ( Agreement - uzgodnienie).

• Element leksykalny jest wiązką cech:

fonologicznych, semantycznych i formalnych (np.

cecha przypadka jest cechą formalną, a cecha

żywotności – cechą semantyczną).

• Tworzenie konstrukcji składniowych (czyli

zestawianie poszczególnych elementów zdania)

polega na „sprawdzaniu” tych cech.

• Do sprawdzenia cech dochodzi, gdy zestawione

są dwa elementy, które posiadają tę samą cechę.

Cechę tę można wtedy niejako „skreślić”.

Derywacja składniowa prowadzi więc w pewnym

sensie to wyeliminowania cech, które wymagają

sprawdzenia.

• Tylko cechy nieinterpretowalne

( uninterpretable ) muszą być sprawdzone

(wszystkie cechy formalne składników

funkcjonalnych, np. cecha przypadka). Cechy

elementów leksykalnych mogą być

interpretowalne semantycznie (a więc mogą

pozostać niesprawdzone).

• Sprawdzanie cech leży u podłoża przesunięć

( Move ): elementy przesuwają się w derywacji,

aby móc sprawdzić cechy z innymi elementami.

• Sprawdzanie cech to kluczowe założenie

derywacji minimalistycznej (uczasowiona forma

czasownika wymaga sprawdzenia przez element

funkcjonalny T – frazę czasową itd.).

• Żadne dwa elementy nie stworzą konstrukcji

składniowej, jeśli nie sprawdzą nawzajem swoich

cech.

• Derywacja przed punktem Spell-Out zawiera

cechy fonologiczne, a więc przesunięcie elementu

w derywacji oznacza przesunięcie wszystkich jego

cech, włącznie z kształtem fonetycznym.

• Po punkcie Spell-Out cech fonologicznych w

derywacji już nie ma, a zatem przenoszą się tylko

cechy formalne – prowadzi to do LF movement

(czyli takiego przesunięcia, którego „nie widać”).

• Cechy formalne, które pozostają w derywacji po

punkcie Spell-Out , czekają na sprawdzenie w LF.

• Tylko cechy formalne (a nie fonologiczne lub

semantyczne) uczestniczą w derywacji od

numeracji do LF.

• Między PF i LF nie ma kontaktu.

Konsekwencje: postulowane reprezentacje i

derywacje są bardzo abstrakcyjne. Odróżnienie

tego, co się dzieje w derywacji, od tego, co

„słychać”, może prowadzić do analiz, które nie

mają oparcia w powierzchniowych danych. To, co

się dzieje na LF, jest jedynie domysłem badacza.

• Ekonomiczność to kluczowe założenie

minimalistyczne!

• Ekonomiczność to m.in. zasada chciwości

( Greed ): element przenosi się, aby zaspokoić

własne wymagania, a nie ze względu na

wymagania pozycji docelowej.

• Lasnik (1995): Greed zamienia się w Enlightened

Self-Interest (oświecony interes własny) –

element zaspokaja własne wymagania, ale

pozwala też sprawdzić cechy innego elementu.

Lasnik, Howard (1995), Case and expletives

revisited: on Greed and other human failings.

Linguistic Inquiry 26, 615-633.

Lasnik (1995): zasada zwlekania ( Procrastinate ) –

przesunięcia w LF są lepsze od przesunięć

jawnych.

Uwaga ogólniejsza o relacji między składnią a

realizacją dźwiękową:

Składnia wysyła do wymówienia tylko to, co

konieczne. Produkcja reprezentacji dźwiękowej

jest nieekonomiczna, dlatego idealny język

mógłby być zupełnie pozbawiony warstwy

fonicznej. Taki język byłby jednak mało

efektywny komunikacyjnie, dlatego przynajmniej

niektóre operacje składniowe (choć nie

wszystkie!) znajdują odzwierciedlenie w tym, co

wypowiadane.

Minimalizm rozróżnia cechy silne i słabe

(rozróżnienie to nie pokrywa się z podziałem na

cechy interpretowalne i nieinterpretowalne).

Cechy silne muszą być sprawdzone w składni

jawnej (przed punktem Spell-Out ), podczas gdy

cechy słabe można sprawdzić dopiero na LF.

Oznacza to, że w wypadku cech słabych

przesunięcia, które prowadzą do ich sprawdzenia,

mogą poczekać do LF i być przesunięciami

niejawnymi.

Różnice między językami wynikają z różnej mocy

cech w pozycjach funkcjonalnych. Ta sama cecha

w jednym języku może być słaba, w innym zaś

mocna.

W ten sposób można np. wytłumaczyć różną pozycję

przysłówka w językach angielskim i francuskim:

(i) John often kisses Mary.

(ii) * John kisses i often t i Mary.

(iii) * Jean souvent embrasse Marie.

(iv) Jean embrasse i souvent t i Marie.

‘Jan często całuje Marychę.’

Angielszczyzna: cecha V frazy czasowej (TP) jest

słaba, więc czasownik, który ją sprawdza, nie jest

jawnie podnoszony (zostaje w swojej wyjściowej

pozycji i przesuwa się dopiero na LF).

Język francuski: cecha V frazy czasowej (TP) jest

silna, więc czasownik jest jawnie podnoszony do

pozycji T ° , a więc przed przysłówek.

2. Teoria optymalności

Teoria optymalności, TO ( Optimality Theory , OT ):

McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993a),

„Generalized alignment”, w: Yearbook of

morphology , red. Geert Booij i Jaap van Marle,

Kluwer, Dordrecht, s.79-153.

McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993b), Prosodic

Morphology I: Constraint interaction and

satisfaction , manuskrypt, University of

Massachusetts, Amherst, Rutgers University, New

Brunswick, N.J.

Prince, Alan S. i Paul Smolensky (1993), Optimality

Theory: Constraint interaction in generative

grammar , manuskrypt, Rutgers University, New

Brunswick, N.J. i University of Colorado, Boulder.

Teoria optymalności to przede wszystkim badania

fonologiczne.

Podobnie jak inne nurty generatywizmu teoria

optymalności rozróżnia dwa poziomy opisu

dowolnej sekwencji dźwięków:

abstrakcyjna struktura głęboka z informacją

idiosynkratyczną, nieprzewidywalną, specyficzną

dla danego morfemu;

struktura powierzchniowa, fonetyczna (to, co

wypowiedziane).

Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO:

Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO – c.d.:

odrzucenie wielostopniowej derywacji i

tradycyjnej reguły przepisywania typu „przepisz

element A jako B w kontekście X (poprzedzającego

A) i Y (następującego po A)”, np.:

reguła ma małą wartość wyjaśniającą, jest mało

prawdopodobna z punktu widzenia ekonomii

językowej, pozwala ukazać dowolny proces

fonetyczny, nie wskazując jednak, dlaczego

zachodzi;

zadaniem fonologa jest wyjaśnić, dlaczego tylko

pierwsza z poniższych reguł znajduje potwierdzenie

w danych językowych:

(i) A → B / X __ Y

(ii) [t] → [ć] / __ [e] ]Miejscownik

(iii) σσ → 1 σσ / __ #

σ – sylaba, 1 – akcent wyrazowy (główny),

# - wygłos

(i) [t] → [ć] / __ [e]

(ii) [ć] → [t] / __ [e]

Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO – c.d.:

Ograniczenia językowe ( constraints ):

derywacja to postulowanie licznych pośrednich

etapów i abstrakcyjnych struktur pozbawionych

jakiejkolwiek realizacji fonetycznej, co jest

nieadekwatne psychologicznie;

TO interesuje przede wszystkim to, co

dostrzegalne na powierzchni zjawiska

fonologicznego.

Wszystko to, co przewidywalne i regularne,

zdeterminowane jest przez ograniczenia nakładane

przez gramatykę na potencjalne produkty systemu

językowego (swego rodzaju filtrowanie,

definiujemy cechy pożądanej formy

powierzchniowej; z założenia niektóre realizacje

fonetyczne są zatem bardziej pożądane od innych).

Podsumowanie : odwrót od charakterystycznej dla

generatywizmu skłonności do postulowania

skomplikowanych, wielostopniowych derywacji i

abstrakcyjnych reprezentacji głębokich i

pośrednich.

Ograniczenia językowe ( constraints ) – c.d.:

Spośród wielu kandydatów (czyli potencjalnie

możliwych konstrukcji fonologicznych) wybrany

zostaje zawsze ten, który w najmniejszym stopniu

narusza ograniczenia danego języka (ograniczenia

fonologiczne nie są zatem respektowane

bezwyjątkowo).

Wszystkie ograniczenia są naruszalne (nie tworzą

one spójnego, uzupełniającego się zestawu, często

pozostają w sprzeczności i naruszenie przynajmniej

jednego jest nieuniknione).

Ograniczenia są w językach uporządkowane w

hierarchiczny sposób.

Struktura lepiej ukształtowana pozostaje w

zgodzie z ograniczeniami znajdującymi się wyżej w

hierarchii (w teoriach procesualnych nie można

opuścić bądź zignorowaćżadnego z etapów

derywacji – wszystkie są jednakowo ważne).

Uwaga badacza skupia się na kryteriach, które

pozwalają stwierdzić, czy dana forma jest

akceptowalna gramatycznie ( optymalna w danej

sytuacji), nie zaś na operacjach, które

doprowadziły do jej powstania; wszystkie procesy

są akceptowalne, o ile prowadzą do dobrego

rezultatu.

Ograniczenia językowe ( constraints ) – c.d.:

Komponenty gramatyki:

Gen (funkcja generująca kandydatów):

Gen (input i ) = {cand 1 , cand 2 , .... }

Eval (funkcja oceniająca kandydatów):

Eval ({cand 1 , cand 2 , ....}) = output real

Correspondence Theory (McCarthy i Prince (1995)):

Gen ma pełną wolność ( freedom of analysis,

richness of the base ), może rozbudowywać

strukturę wyjściową, produkować kandydatów

nieoczywistych, „absurdalnych”.

John J. McCarthy & Alan Prince (1995): Faithfulness

and reduplicative identity.

Gramatyka uniwersalna (wspólna podstawa

wszystkich języków) składa się z pełnego zestawu

wszelkich ograniczeń istniejących w językach

naturalnych.

Ograniczenia powinny być ugruntowane

fonetycznie ( phonetically grounded ) i pozostawać

w zgodzie z wynikami badań typologicznych.

Z różnego uszeregowania ograniczeń wynikają

różnice między poszczególnymi językami.

Przykłady ograniczeń językowych:

Hierarchia ograniczeń językowych:

(i) *VoiceObstrFin

Dźwięczne obstruenty (dźwięczne spółgłoski

zwarte, zwarto-szczelinowe i szczelinowe) nie

mogą występować na końcu słowa (zakaz

wyrażony jest symbolem *).

(i) *VoiceObstrFin >> IdentInput-Output

(j. polski)

(ii) IdentInput-Output >> *VoiceObstrFin

(j. angielski)

(ii) IdentInput-Output

Każdy segment wejściowy (ze struktury

głębokiej) musi być zachowany bez zmian w

strukturze powierzchniowej.

Notacja:

Relacja dominacji między ograniczeniami jest

ukazana w tabeli przez uszeregowanie od strony

lewej do prawej.

Gdy ustalenie rankingu między dwoma

ograniczeniami nie jest możliwe (bo nigdy nie

wchodzą one w konflikt), pionową linię ciągłą

zastępuje się linią przerywaną.

Każde naruszenie ograniczenia zaznaczane jest

gwiazdką (*).

Notacja – c.d.:

Naruszenie decydujące o „przegranej”

(nieakceptowalności) danego kandydata dodatkowo

oznaczone jest wykrzyknikiem.

Symbol ) wskazuje kandydata optymalnego.

Obszar zacieniowany to ograniczenia, które nie

mają wpływu na wybór optymalnej formy danego

słowa (znajdują się zbyt nisko w hierarchii).

Rodziny ograniczeń ( Correspondence Theory ):

Ograniczenia związane z wiernością strukturze

głębokiej ( faithfulness constraints ) -

identyczność na wejściu i wyjściu):

MAX: nie usuwamy

DEP: nie wstawiamy

IDENT(F): nie zmieniamy cech

CONTIGUITY: przyległość na wejściu zostaje

zachowana na wyjściu

HEAD-MATCH: nadrzędnik na wejściu pozostaje

nadrzędnikiem na wyjściu

Rodziny ograniczeń ( Correspondence Theory ):

Ograniczenia związane z nacechowaniem

( markedness constraints ) – wymaganie pewnych

właściwości (nacechowania) na wyjściu:

ONSET: sylaby mają nagłos

*CODA: sylaby nie mają wygłosu

*COMPLEXONSET: nagłos jest prosty

*COMPLEXCODA: wygłos jest prosty

*VOICEDOBSTRUENT: obstruenty są bezdźwięczne

*HIATUS: nie chcemy hiatu (rozziewu)

Problem: trudno jednoznacznie stwierdzić, co jest

w językach (nie)nacechowane.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: