AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROC�AWIU SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosi�ska ANATOMIA CZ�OWIEKA Skr�ty i symbole a. arteria (t�tnica) aa. arteriae (t�tnice) C szyjny Co guziczny gl. gladula (gruczo�) gll. gladulae (gruczo�y) lig. ligamentum (wi�zad�o) ligg. ligamenta (wi�zad�a) L l�d�wiowy m. musculus (mi�sie�) mm. musculi (mi�nie) n. nervus (nerw) nn. nervi (nerwy) r. ramus (ga���) rr. rami (ga��zie) s. seu, sive (albo, lub) S krzy�owy t. t�tnica tt. t�tnice Th piersiowy v. vena (�y�a) vv. venae (�y�y) �. �y�a ��. �y�y PRZEDMOWA Motywem sk�aniaj�cym nas do szczeg�lnego przeredagowania i uzupe�nienia wcze�niejszych trzech tom�w skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, kt�ry przyczyni�by si� do pog��bienia wiadomo�ci o budowie cia�a ludzkiego w kierunku rozumienia jego funkcji. Okre�lony zas�b wiedzy z dziedziny anatomii cz�owieka pozwoli absolwentom wychowania fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie okre�lonych dzia�a� poprzez �wiczenia fizyczne, kt�re b�d� wspomaga�y prawid�owy rozw�j m�odego pokolenia, promowa�y nawyki aktywnego �ycia, a tak�e w przypadkach patologicznych pozwol� na przywr�cenie prawid�owych funkcji organizmu po urazie lub chorobie. Podr�cznik zosta� opracowany zgodnie z programem wyk�ad�w i �wicze� z anatomii cz�owieka prowadzonych dla student�w AWF, a zakres jest dostosowany do wymaga� programu studi�w. Pierwszy tom obejmuje uk�ad bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z tre�ciami programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomo�ci, kt�re wype�niaj� program II semestru: o budowie trzew, uk�adu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii cz�owieka jest niezb�dnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, obj�tych programem studi�w: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu, itp. S�dzimy, �e tak poprawiona i uzupe�niona ksi��ka spe�ni swoje zadanie jako pomoc dla student�w w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadziej�, �e zostanie ona przyj�ta �yczliwie przez spo�eczno�� studenck�. Autorzy WST�P W�r�d nauk biologicznych, zajmuj�cych si� wszelkimi formami �ycia, wyr�nia si� dwa podstawowe dzia�y: morfologi� i fizjologi�. Morfologia zajmuje si� poznaniem budowy, kszta�tu i rozwoju organizm�w �ywych. Natomiast fizjologia jest nauk� o czynno�ciach �ywego organizmu i mechanizmach, decyduj�cych o przystosowaniu si� organizm�w do zmiennych warunk�w �rodowiska zewn�trznego. Podstawowym i najstarszym dzia�em morfologii jest anatomia, traktuj�ca o budowie �ywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego s�owa anatemnej - rozcina�, rozcz�onkowywa� - podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyr�nia si� anatomi� ro�lin, anatomi� zwierz�t i anatomi� cz�owieka. Anatomia makroskopowa pos�uguje si� metod� rozcinania, preparowania, opukiwania, ogl�dania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o prawid�owej budowie organizmu ludzkiego. Anatomi� makroskopow� uzupe�nia anatomia mikroskopowa. Pos�uguje si� ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi do dok�adnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W sk�ad anatomii mikroskopowej wchodzi histologia, zajmuj�ca si� badaniem tkanek i narz�d�w oraz cytologia badaj�ca struktur� kom�rki. W zale�no�ci od sposobu przedstawiania poszczeg�lnych sk�adnik�w ustroju mo�na podzieli� anatomi� cz�owieka na nast�puj�ce rodzaje: anatomi� systematyczn� (opisow�), anatomi� typograficzn�, anatomi� plastyczn�. Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdy� metod� poznania w obu przypadkach jest opis budowy cia�a wed�ug uk�ad�w narz�d�w. Anatomia systematyczna jest nauk� analityczn� i przedstawia budow� cia�a ludzkiego wed�ug pewnej kolejno�ci uk�ad�w narz�d�w. Anatomia topograficzna zwana tak�e anatomi� chirurgiczn� jest nauk� syntetyczn�. Zajmuje si� ona przestrzennym po�o�eniem narz�d�w i uk�ad�w oraz opisuje wzajemne stosunki mi�dzy narz�dami w odniesieniu do poszczeg�lnych okolic cia�a. Anatomia plastyczna, nieodzowna dla artysty plastyka w jego tw�rczo�ci, zapoznaje z kszta�tem cia�a ludzkiego, okre�la proporcje mi�dzy poszczeg�lnymi cz�ciami cia�a. Zajmuje si� w szczeg�lno�ci tymi uk�adami, kt�re z powodu ruchu zmieniaj� kszta�ty i u�o�enie okre�lonych cz�ci cia�a ludzkiego. Drugim dzia�em morfologii jest morfogeneza, kt�ra obejmuje ontogenez� i filogenez�. Ontogeneza bada rozw�j osobniczy od chwili zap�odnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe a� do staro�ci. Ten dzia� ontogenezy, kt�ry �ledzi rozw�j jednostki od chwili zap�odnienia do momentu urodzenia nazywamy embriologi�. Natomiast �ledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe a� do formy dojrza�ej wraz z opisem proces�w zanikowych w okresie starzenia si� obejmuje dzia� zwany postembriologi� lub egzogenez�. Filogeneza zajmuje si� histori� rozwoju rodowego i wykorzystuje wyniki bada� anatomii por�wnawczej, staraj�c si� pozna� pokrewie�stwo rodowe organizm�w zwierz�t ni�szych i wy�szych z cz�owiekiem. Spostrze�enia i wiadomo�ci z poznania rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupe�niaj� si�, a fakty te pos�u�y�y do sformu�owania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji, kt�re m�wi, �e rozw�j osobniczy przedstawia niejako skr�cone powt�rzenie rozwoju rodowego. I. PLAN BUDOWY CIA�A LUDZKIEGO Cz�owiek jest zbudowany symetrycznie, p�aszczyzna po�rodkowa cia�a, tzw. p�aszczyzna symetrii dzieli ustr�j na dwie symetryczne po�owy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - cz��), z kt�rych jedna jest zwykle zwierciedlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, �e ka�da po�owa cia�a jest identyczna pod wzgl�dem masy i wielko�ci. Cia�o cz�owieka wykazuje na og� asymetri� (prawa po�owa twarzy jest wi�ksza od lewej, ko�czyna g�rna prawa jest nieco d�u�sza i silniejsza od lewej itd.). P�aszczyzny symetrii nie s� do ko�ca wyja�nione; przypuszczalnie jest to zwi�zane z morfodynamik� rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia si� zr�nicowanie wzd�u� g��wnej osi cia�a. Stwierdza si� tu budow� segmentaln� cia�a, budow� metametryczn�. Budowa metametryczna wyst�puje ju� we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci pracz�on�w prawie we wszystkich uk�adach narz�d�w (z wyj�tkiem uk�adu pokarmowego): w szkielecie, w mi�niach, w uk�adzie naczyniowym i nerwowym, nawet w sk�rze. W dalszym rozwoju budowa segmentalna zaciera si�, dobrze jest zachowana jedynie na tu�owiu (kr�gi, �ebra, mi�nie mi�dzy�ebrowe). OKOLICE CIA�A LUDZKIEGO Na powierzchni cia�a mo�na wyr�ni� poszczeg�lne pola, kt�re w anatomii nazywamy okolicami cia�a (regiones corporis). Granice tych region�w okre�la g��wnie szkielet cz�owieka wraz z uk�adem mi�niowym. Okre�lenie okolic cia�a ludzkiego ma du�e znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni cia�a i narz�d�w wewn�trznych. Zr�nicowanie cia�a ludzkiego dotyczy g�owy, szyi, tu�owia i ko�czyn. Ka�da z wy�ej wymienionych cz�ci dzieli si� na okolice mniejsze. Na g�owie wyr�nia trzy g��wne okolice po�o�one po�rodkowo: okolic� czo�ow� (regio frontalis), okolic� ciemieniow� (regio parietalis) i okolic� potyliczn� (regio occipitalis) oraz bocznie po�o�one cztery symetryczne okolice: skroniow� (regio temporalis), podskroniow� (regio infratemporalis), uszn� (regio auricularis) i sutkow� (regio mastoidea). Na twarzy mo�na wyodr�bni� nieparzyste okolice: nosow� (regio nasalis), ustn� (regio oralis) i br�dkow� (regio mentalis) oraz parzyste: oczodo�ow� (regio orbitalis), podoczodo�ow� (regio infraorbitalis), jarzmow� (regio zygomatica), policzkow� (regio buccalis) i przyuszniczo-�waczow� (regio parotideomasseterica). Szyj� dzieli si� na okolic� przedni� czyli szyj� w�a�ciw� (regio colli) i tyln�, czyli okolic� karkow� (regio colli posterior s. regio nuchae). Sko�nie przez szyj� biegnie mi�sie� mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dziel�c okolic� szyjn� w�a�ciw� na nieparzyst� okolic� przedni� szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi (regiones colli laterales). Okolice te nazywa si� tak�e tr�jk�tami szyi, przednim i bocznymi. W sk�ad tu�owia (truncus) wchodz�: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice krocza). Tu��w dzieli si� na pole przednie i tylne; w przednim wyr�niamy cz�� g�rn� - okolice klatki piersiowej i cz�� doln� - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy: nieparzyst� �rodkow� okolic� mostkow� (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykow� (regio clavicularis), podobojczykow� (regio infraclavicularis), sutkow� (regio mammaria), pachow� (regio axillaris) i podsutkow� (regio inframammaria) oraz okolic� boczn� klatki piersiowej (regio pectoris lateralis). Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. G�rna linia poprzeczna brzucha ��czy najni�sze punkty dziesi�tych �eber, dolna za� biegnie przez najwy�sze punkty grzebieni biodrowych. Powy�ej linii g�rnej jest po�o�one nadbrzusze (epigastrium), kt�re sk�ada si� z okolic pod�ebrowych (regiones hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadp�pcza (regio epigastrica). �r�dbrzusze (mesogastrium) zawarte mi�dzy lini� poziom� g�rn� i doln� obejmuje dwie okolice boczne brzucha (regiones abdominis laterales) i okolic� p�pkow� (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) po�o�one poni�ej linii poziomej dolnej sk�ada si� z dw�ch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i okolicy �onowej (regio pubica). Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolic� kr�gow� (regio vertebralis), kt�ra ku do�owi przechodzi w okolic� krzy�ow� (regio sacralis) oraz na parzyste okolice boczne (regiones dorsi laterales). W sk�ad okolicy bocznej wchodz� nast�puj�ce okolice: nad�opatkowa (regio suprasc...
maciejle1