Częć pierwsza HisTORIA OGólNA I POLITYCZNA Rozdział I MeZOPOTAMIIA PRZED ROKIEm 2000 P.I`YT.E. wina z trudnoci, jakie wyłaniajš się przy omawianiu starożytnej ku1~tury hlCzcpotamii, tkwi w nazewnictwie geograficznym. Już sama nazwa "1'diezopotamia" nie jest okreleniem jednoznacznym: dla jednych, obeznanych z brytyjskimi działaniami wojennymi na Bliskim Wschodzie w latach pierwszej wojny wiatowej, oznacza ona rejon między Eufratem i Tygrysem, wraz z przyległymi obszarami, rozcišgajšcy się od Zatoki Perskiej po l~Tosul; dla innych, przywykłych myleć kategoriami antycznych autorów, oznacza ona północno-zachodniš częć tego rejonu. W ksišżce niniejszej pojęcie "lTezopotamia" rozumieć należy w pierwszym znaczeniu. Dwojako rozumiana jest także nazwa "Irak": stosowana anachronicznie ~s odniesieniu do czasów starożytnych może ona oznaczać (i w ksišżce niniejszej oznacza) całoć terytorium państwa noszšcego dzisiaj tę nazwę; arabici rato:riast rozumieć jš mogš w sensie bardziej ograniczonym. "Babilonia" i "Asyria" to terminy umowne: w cisłym znaczeniu okrelajš one dwa główne królestwa, południowe i północne, które od drugiego tysišciecia przed naszš erš istniały w omavuianym tutaj rejonie, często jedne użyv~-a się ich w sposób bardziej swobodny dla oznaczenia południowej i północnej częci tego obszaru bez zwišzku z jakimikolwiek organiamami politycznymi i w odniesieniu do czasów, kiedy Babilonia jeszcre nie istniała. Sumer oznacza pełudniowr;š, Akad za północnš częć Babiunii. ~V riellt'orych ustępach, zwłaszcza dotyczšcych najdawniejszego okresu historii kultury, nie ma - lub prawie nie ma - logicznego uzasadnienia, by wydarzenia zachodzšce w Iraku traktować w oderwaniu od obszarów sšsiednich. Jednakże wzglšd na oszczędnoć miejsca nakazywał ograniczenie się do tego ˇ.~~ęższego, kluczowego obszaru, tak że wydarzenia i procesy rozwojowe w krajach peryferyjnych potraktowane mogły być tylko pobienie. W Ira'.~u, podobnie jak ~= wielu innyclx częciach Azji i Europy, obecnie mamy j ~.ż zrożnoć przeledzić warunki b~-towania czlowieka, cofajšc sil :4 Waelkoć i upadek Babilonii :v przeszłoć aż do owego stadium rozwoju, które powszechnie okrela się mianem paleolitu lub starszej epoki kamiennej, kiedy człowiek cišgle jeszcze utrzymywał się z łowiectwa i zbieractwa, zanim zaczšł żyć w społecznociach osiadłych i zapewniać sobie zaopatrzenie w żywnoć przez domestykację i hodowlę zwierzšt oraz uprawę zbóż. Znaleziska z tej epoki w Iraku nie sš jak dotšd zbyt liczne i ograniczajš się do kilku miejsc wykopaliskowych na wyżynach. Aczkolwiek skšpe, wystarczajš one jedn~~k do stwierdzenia obecnoci człowieka w Iraku (a także na obszarach sšsiednich) w okresie odległym, według bardzo niedokładnych obliczeń, o sto do stu pięćdziesięciu tysięcy lat. W okresie tym północna częć Iraku przedstawiała krajobraz i faunę zupełnie odmienne od tych, jakie spotykamy tam dzi. W epoce historycznej rejon, w skład którego wchodzi Irak, był zawsze i pozostał do dzi tak ubogi w opady atmosferyczne, że w wielu okolicach praktycznie nie nadaje się do zamieszkania z dala od dolin rzek. Ale klimat Iraku nie zawsze był taki. Mniej więcej sto tysięcy lat temu, kiedy znaczna częć północnej Europy pokryta była lodowcami, cały obszar od atlantyckich wybrzeży Afryki Północnej poprzez Bliski Wschód aż po Iran miał znacznie obfitsze opady. Dzięki temu cały ten rejon był jednym wielkim ogrodem o rolinnoci wystarczajšcej do wyżywienia wielkiej iloci różnorodnych zwierzšt; wród tej bogatej fauny żyło bardzo rzadkie dwunożne stworzenie, zbierajšce pożywienie - stworzenie znane nam jako "człowieh paleolityczny". Dowody obecnoci człowieka w Iraku w tym pra- dawnym okresie pochodzš z jaskini w miejscowoci Barda Balka, gdzie znaleziono narzędzia kamienne podobne do tych, jakie napotkano w innych miejscowociach Azji i Afryki. Obok tych narzędzi, będšcych dziełem człowieka, znaleziono szczštki takich zwierzšt, jak słoń i jeleń olbrzymi, które w owym okresie musiały na tym obszarze występować znacznie częciej niż człowiek. O warunkach bytowania człowieka w Iraku pod koniec okresu łowiectwa i zbieractwa wiadczš szczštki w jaskiniach w Zarzi i Haze Merd w górach Kurdystanu, w liwa Sulajmanija, pokrewne wyrobom krzemiennym, sklasyfikowanym jako należšce do kultury oryniackiej i mustierskiej; znaleziska z trzeciej jaskini, w Palegawra, w tej samej okolicy, pochodzš być może z nieco póniejszego okresu. Badanie koci zwierzęcych z tych wykopalisk wskazuje, że w tym okresie, poprzedzajšcym bezporednio przemiany sporeczne i gospodarcze, które dzi często okrela się mianem "rewolucji neolitycznej", człowiek w znacznej mierze utrzymywał się z polowania na duże ssaki; wród jego zdobyczy znajdowały się dzikie konie, winie, dzikie owce i kozy, jelenie i gazele. W tym czasie człowiek już umiał posługiwać się ogniem i nie jadał mięsa w stanie surowym. Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 1 la Zanim analiza metodš C-14 lub inne rodki techniczne nie dostarczš gle nam podstaw do cilejszych datowań, nie można okrelić okresu najwcze- Po- niejszego zamieszkiwania człowieka we wspomnianych wyżej jaskiniach zez z dokładnociš do tysięcy lat; w przybliżeniu wszakże można społecznoci tej ludzlrie, do których odnoszš się owe znaleziska, datować na mniej więcej jsc rok 10 000 p.n.e. ed- Na Bliskim Wschodzie przejcie do gospodarki opartej na uprawie zie- ch miopładów, zwłaszcza zbóż, oraz na oswojeniu zwierzšt rozpoczęło się eń, prawdopodobnie - o ile wolno sšdzić na podstawie dotychczasowych do- wodow - w ósmym tysišcleciu przed naszš erš na obszarze między Pa- nę lestynš a pasmem górskim Zagros. Wraz z cofnięciem się polarnej pokry- to- wy locšowej pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, kierunek deszczono- zi nych v~~iatrów atlantyckich przesunšł się ku północy, a Bliski Wschód nie stawał się coraz bardziej pustynny. Na obszarze tym rosły dziko pszenica nie i jęczmień i żyli dzicy przodkowie psów, kóz, owiec, bydła i nierogacizny. ęć W rejonie tym człowiek, aby utrzymać się przy życiu, był teraz zmuszony ich sam wytwarzać dla siebie pożywienie; stopniowo schodził więc z gór, gdyż cz- zmniejszajšca się wcišż iloć dzikich rolin jadalnych i zwierzyny łownej ro- nie pozwalała mu dłużej żyć z samego tylko mylistwa i zbieractwa. Po- od- dobnie jak wszystkie póniejsze rewolucje, tak i ta zmiana bez wštpienia 'ne dała się dotkliwie we znaki bezporednio zainteresowanym; dalekim jej ło- odbiciem sš, być może, opowieci o utraconym Złotym Wieku, występu- ra- jšce w wielu mitologiach. Najbardziej znanš ich wersjš jest opowieć ze zie Starego Testamentu o wypędzeniu z raju, odkšd to człowiek, który po- in- przednio korzystał bez ograniczeń z pożywienia, jakie dawało mu każde ie- stworzenie i owoc każdego drzewa, mógł tylko pożywać chleb zdobyty y- "w pocie czoła swego". ie Okres objęty tak zwanš "rewolucjš neolitycznš" trwał kilka tysięcy lat; jeli idzie o Bliski Wschód, gdzie się ten proces rozpoczšł, wiedzę ie- o nim czerpiemy ze znacznej iloci wykopalisk, przeprowadzonych na rd obszarze rozcišgajšcym się od Palestyny aż po Iran i od Anatolii po Arabię n- Południowš. W wyniku zmienionego trybu życia człowieka nie sš to już er- jednak relikty znalezione w mieszkaniach jaskiniowych (choć człowielc o- neolityczny mógł w pewnych okolicznociach nadal korzystać z jaskiń, ch tak jak w tej samej okolicy korzystajš z nich po dzi dzień niektórzy Kur- o- dowie), lecz w osadach na otwartym powietrzu; ich dogodne położenie się i konserwatyzm natury ludzkiej sprawiły, że wiele takich osad zamiesz- y- kanych było póniej przez całe wieki i tysišclecia - w niektórych wypad- się kach aż po epokę historycznš, a w niejednym wypadku nawet po dzień sie dzisiejszy, tak że szczštki neolityczne stanowiš najniższš warstwę poka- u- nego usypiska gruzów na miejscach dawnych siedzib ludzkich. Tego ro- dzaju wzgórze, powstałe z pozostałoci różnych okresów zamieszkania, 7a wielkoć i upadek Babilonii a składaja,ce się z ~~arstw nakładajšcych się jedna na drugš, nazyc~ane jest na ogół - zależnie od języka, jakim posługujš się w danej okolicy ~eId lub tepe. Ponieważ odkopanie jakiego większego tetl na ta'iš głębokoć i w takich rozmiarach, by dotrzeć do warst~~y neolitycznej i zbadać zachowane w niej relikty, jest rzeczš bardzo trudnš i kosztownš, przeto większoć informacji, jakimi do tej pory dysponujemy, pochodzi z wykopalisk przeprowadzonych w miejscach, które ~u epoce historycznej nie były już zamieszkane. Godnym uwagi, choć bynajmniej nie jedynym wyjštkiem jest ~erycho (TeII es-Suitan), które - jeżeli przyjšć datawanże proponowane przez jego odkrywców, lecz kwestionowane przez niektórych innych archeologów - jest jednym z najwczeniejszych znanych nam osiedli neolitycznych. Zdanżem odkrywców .Terycha (opierajšcych sżę :.nędzy innymi na przeprowadzonych tu dwóch analizach radiow~glowych) miejscowoć ta została zasiedlona około 7500 roku p.n.e., a do roku m300 p.n.e. rozrosła się do rozmiarćw miasta o powierzchni blisko dziesi~ciu akrów, liczšcego przypuszczalnie około dwóch tysięcy mieszkańców. Domy były zbudowane z cegieł, z podłogami z udeptanej gliny i dachami z oblepionych glinš gał~zi drzew. Zmarłych grzebano pod podłogš, przy czym czaszkę zmarłego po utrwaleniu jego rysóm twarzy w gipsie (praktykę takš stosowano aż do najnowszych czasów w niektórych okolicach Me~anezji, co jednak nie ma wskazywać na jaki zachodzšcy tu bezporedni zwišzek) chowano oddzielnie od tułowia. V~raz z podjętš wiadomie uprawš rolin jadalnych i oswojeniem ...
ptomaszew1966