Perspektywy wykorzystania zasobów grzybów leśnych na obszarach skażonych radionuklidami.pdf

DOI: 10.2478/v10111-009-0038-6

Leœne Prace Badawcze ( Forest Research Papers ), 2009, Vol. 70 (4): 403–406.

DONIESIENIE NAUKOWE

Nikolaj Bulko, Aleksandr Kozlov, Marina Shabaleva, Natalia Tolkaèeva 1

Perspektywy wykorzystania zasobów grzybów leœnych

na obszarach ska¿onych radionuklidami

Prospects concerning use of forest mushroom resources in areas contaminated by radionuclide

Abstract . Monitoring of 137 Cs content in mushrooms was carried out in the years 2006-2008 in Belarus in the territory

of fifteen Forest Districts in the Homel Region on control plots with surface contamination by 137 Cs at a level of 10

Ci/km 2 . It was pointed out that even in the area with contamination below 1 Ci/km 2 , the 137 Cs content in mushrooms

often exceeded the admissible level.

The mushrooms heavily absorbing radionuclides (bay boletus, yellow boletus) should not be collected in

contaminated areas, while the collection of mushrooms with moderate or slight contamination must be subject to

control.

Key words : contamination, 137 Cs, radionuclide accumulation, mushrooms

1. Wstêp

w glebê zwiêksza³a siê intensywnoœæ przenikania cezu

do owocników grzybów, coraz czêœciej spotykano siê z

przekroczeniem normatywów zawartoœci 137 Cs w

produkcji leœnej. Z tego powodu poziom powierzchnio-

wego ska¿enia terenu radioaktywnym cezem, przy

którym dozwolony by³ zbiór owoców i grzybów, zosta³

obni¿ony w Bia³orusi do 2 Ci/km 2 (w tym samym czasie

dopuszczalny poziom ska¿enia zosta³ w Ukrainie

podwy¿szony do 3 Ci/km 2 , a w Rosji utrzymany na

poziomie 5 Ci/km 2 ).

Liczne badania wskazuj¹, ¿e przy poziomie ska¿enia

promieniotwórczego gleby do 2 Ci/km 2 , uznanym za

dopuszczalny przy zbiorze grzybów i jagód, nie ma

gwarancji uzyskania leœnych produktów spo¿ywczych

nieska¿onych, poniewa¿ na intensywnoœæ wnikania

radionuklidów do grzybów i jagód wp³ywa istotnie

szereg czynników dodatkowych, takich jak typ gleby,

warunki siedliskowe, forma wystêpowania radionu-

klidów w glebie, sk³ad gatunkowy drzewostanu, warun-

ki klimatyczne, zmiana stopnia wnikania

Na Bia³orusi grzyby leœne i inne produkty runa

leœnego stanowi¹ du¿¹ czêœæ produkcji spo¿ywczej

ogó³em z powodu du¿ej lesistoœci tego kraju (38,1%).

Poniewa¿ jedna czwarta obszarów leœnych Bia³orusi jest

mniej lub bardziej ska¿ona radioaktywnie w wyniku

awarii w Elektrowni Atomowej w Czarnobylu, znaczny

jest udzia³ „darów lasu”, w tym i grzybów leœnych, w

wewnêtrznej dawce napromieniowania ludnoœci.

Obecnie w niektórych regionach siêga on nawet do 80%

(20 let posle cernobyl’skoj katastrofy, 2006). Zakazy

ustawowe nie s¹ dostatecznie skutecznym narzêdziem

zapobiegania spo¿ycia grzybów i jagód ska¿onych

promieniotwórczym cezem przez miejscow¹ ludnoœæ.

Zdarzaj¹ siê równie¿ przypadki eksportu tych produk-

tów poza granice obszarów ska¿onych. W zwi¹zku z tym

problem zasobów ¿ywnoœci nieska¿onej rysuje siê nie-

zwykle ostro na terenach zanieczyszczonych promie-

niotwórczo.

W pierwszych latach po awarii uwa¿ano za dopusz-

czalne zbieranie grzybów i jagód w tych rejonach, gdzie

ska¿enie gleby 137 Cs wynosi³o do 5 Ci/km 2 . W kolejnych

latach, gdy w miarê wnikania radionuklidów w œció³kê i

137

Cs w pro-

dukty wraz z up³ywem czasu i inne.

Niezbêdne jest zatem uzyskanie obiektywnej infor-

macji o charakterze i warunkach ska¿enia grzybów i

jagód w ró¿nych regionach, przy ró¿nym poziomie po-

GNU Institut lesa NAN Belarusi, Gomel’, Belarus’; tolkacheva-08@tut.by

404

N. Bulko et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): 403–406.

wierzchniowego ska¿enia terenu. Konieczny jest rów-

nie¿ sta³y monitoring zawartoœci radionuklidów w

grzybach.

3. Wyniki

Badania przeprowadzone na terenach wybranych

nadleœnictw wykaza³y doœæ wysoki poziom nagroma-

dzenia 137 Cs w grzybach, czêsto przekraczaj¹cy poziom

dopuszczalny norm¹ RDY-99 Bia³orusi 370 Bq/kg. Dla

wiêkszoœci gatunków grzybów, z wyj¹tkiem nielicznych

gatunków s³abo absorbuj¹cych cez, charakterystyczne

by³o przekroczenie obowi¹zuj¹cych norm dopuszcza-

j¹cych zawartoœæ 137 Cs w ponad po³owie przypadków,

nawet na obszarach, gdzie powierzchniowe ska¿enie

gleby radionuklidami nie przekracza³o 1 Ci/km 2 (tab. 1).

Jednoczeœnie w odniesieniu do niektórych powierzchni,

po uwzglêdnieniu dodatkowych czynników, które

wyjaœni¹ mechanizmy gromadzenia siê radionuklidów

w grzybach, uznano, ¿e mo¿liwy tam bêdzie zbiór p³o-

dów leœnych nieska¿onych.

Stwierdzono, ¿e istnieje zale¿noœæ miêdzy zawartoœ-

ci¹ 137 Cs w grzybach a typem siedliskowym lasu. U

wiêkszoœci gatunków grzybów (go³¹bek, podgrzybek,

mleczaj, koŸlarz-babka) mniejsza by³a zawartoœæ 137 Cs

w warunkach siedliskowych B 2 (bór mieszany œwie¿y) i

B 3 (bór mieszany wilgotny) ni¿ na siedliskach A 2 (bór

œwie¿y) (ryc. 2 i 3). Jedynie w przypadku borowika,

koŸlarza i podgrzybka zaj¹czka relacje te by³y odwrotne.

2. Zakres badañ

W latach 2006-2008 za³o¿ono powierzchnie kon-

trolne w 15 nadleœnictwach obwodu Homelskiego, o

powierzchniowym ska¿eniu gleby 137 Cs do 10 Ci/km 2

(ryc. 1). Na tych powierzchniach analizowano poziom

ska¿enia grzybów i jagód

137

Cs w ró¿nych warunkach

wzrostu.

Losow¹ kontrolê napromieniowania przeprowa-

dzono zgodnie z metod¹ radiacyjnej kontroli leœnej pro-

dukcji spo¿ywczej przyjêt¹ przez ministerstwo gospo-

darki leœnej Bia³orusi (Metodyka radiacionnogo kontro-

lja pišèevoj produkcji lesa, 2005). Szczegó³owej obser-

wacji podlega³y fragmenty lasu o najbardziej intensyw-

nym u¿ytkowaniu, przyleg³e do miejscowoœci, dróg

szybkiego ruchu i dróg lokalnych oraz w strefach rekrea-

cyjnych, a zw³aszcza te obszary, w których wczeœniej

stwierdzono przypadki przekroczenia dopuszczalnego

poziomu ska¿enia

137

Cs podstawowych gatunków

grzybów i jagód.

Tabela 1. Czêstotliwoœæ przypadków przekroczenia dopuszczalnych normatywów zawartoœci 137 Cs w owocnikach

grzybów na terenie Obwodu Homelskiego w okresie lat 2006-2008

Table 1. Frequency of exceeding admissible levels of 137 Cs in mushroom fruiting bodies in the territory of the Homel Region

in 2006–2008

Nazwa grzyba

Mushroom name

Czêstotliwoœæ przekroczenia normatywów zawartoœci 137 Cs – 370 Bq/kg, (%)

Frequency of exceeding admissible levels of 137 Cs – 370 Bq/kg, (%)

Obszary z gêstoœci¹ ska¿enia

Areas with contamination density

< 1 Ci/km 2

Obszary z gêstoœci¹ ska¿enia

Areas with contamination density

> 1 Ci/km 2

2006

2007

2008

razem

total

2006

2007

2008

razem

total

Podgrzybek brunatny Xerocomus badius

76,9

100,0

94,4

100,0

92,9

97,4

Maœlak zwyczajny Suillus luteus

100,0* 100,0

50,0

66,7

100,0

100,0* 100,0

100,0

Go³¹bek Russula spp.

65,2

74,1

86,4

80,4

96,3* 100,0

81,0

89,3

Podgrzybek zaj¹czek Xerocomus subtomentosus

77,8

75,0* 100,0*

90,0

100,0* 100,0*

71,4

Mleczaj Lactarius spp.

30,8

100,0*

58,3

66,7

90,9

100,0*

80,0

76,4

Borowik szlachetny Boletus edulis

83,3

71,1

65,1

94,1

100,0

75,0

86,1

KoŸlarz pomarañczowy Leccinum versipelle

30,0

100,0* 100,0*

100,0

Pieprznik jadalny Cantharellus cibarius

18,2

66,7

50,9

74,2

93,3

76,9

79,2

Kêpkowiec Lyophyllum spp.

50,0

66,7*

25,0

85,7

KoŸlarz babka Leccinum scabrum

87,5*

40,0

54,8

100,0* 100,0

57,1

83,3

Kania Macrolepiota spp .

66,7*

25,0

11,1

0,0

Mleczaj chrz¹stka Lactarius vellereus

66,7

100,0

Opieñka Armillaria spp.

66,7*

33,3*

16,7

33,3

25,0

12,5

Purchawka Lycoperdon spp.

Razem / Total

54,5

69,9

72,7

68,0

88,7

95,2

71,5

82,4

* liczba zebranych próbek grzybów niewystarczaj¹ca dla dok³adnej uogólnionej oceny ich ska¿enia

number of collected mushroom samples insufficient for the precise generalised assessment of their contamination

N. Bulko et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): 403–406.

405

Rycina 1. Rozmieszczenie powierzchni kontrolnych

w 15 nadleœnictwach obwodu Homelskiego

Figure 1. Distribution of control plots in the territory

of fifteen forest districts in the Homel Region

WP, m 2 /kg

œlad zachodn i

western track

œlad pó³nocny

north track

A2 B2 B3 A2 B2 B3 A3 A2 B3 A2 B2 B3 C3 A2 A3 A2 C3 B3

borowik

szlachetny

(1)

koŸlarz babka

(2)

koŸlarz

pomarañ-

czowo¿ó³ty

(3)

pieprznik jadalny

(4)

kania

(5)

opieñka

(6)

pur-

chawka

(7)

WP, m 2 /kg

Rycina 2. Wspó³czynnik wnikania 137 Cs (W)

w grzyby jadalne kumuluj¹ce radionuklidy

s³abo i œrednio (A) oraz silnie (B) w typach

siedliskowych lasu A 2 (Bœw), B 2 (BMœw),

B 3 (BMw), C 3 (LMw)

Figure. 2. Coefficient of 137 Cs (W) penetration into

edible mushrooms with slight and moderate (A) and

heavy (B) radionuclide accumulation in forest site

types A 2 (fresh coniferous), B 2 (fresh mixed

coniferous), B 3 (moist mixed coniferous), C 3 (moist

mixed deciduous) : 1 – Boletus edulis ,2– Leccinum

scabrum ,3– Leccinum versipelle ,4– Cantharellus

cibarius, 5 – Macrolepiota sp., 6 – Armillaria spp.,

7– Lyciperdon spp., 8 – Lactharius vellereus ,9–

Suillus luteus ,10– Xerocomus subtomentosus, 11 –

Xerocomus badius ,12– Russula spp.

140

120

100

mleczaj

chrz¹stka

(8)

maœlak

zwyczajny

(9)

podgrzybek

zaj¹czek

(10)

podgrzybek

brunatny

(11)

go³¹bek

(12)

406

N. Bulko et al. / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): 403–406.

Rycina 3. Czêstotliwoœæ wystêpowania

grzybów ska¿onych 137 Cs na obszarach

zachodniego i pó³nocnego œladów opadu

radioaktywnego

Figure 3. Frequency of the occurrence of

mushrooms contaminated with 137 Cs in western

and northern areas with traces of radioactivity :

1– Boletus edulis ,2– Leccinum scabrum ,3–

Leccinum versipelle ,4– Cantharellus cibarius,

5 – Macrolepiota sp., 6 – Armillaria spp., 7 –

Lyciperdon spp., 8 – Lactharius vellereus ,9–

Suillus luteus ,10– Xerocomus subtomentosus,

11 – Xerocomus badius ,12– Russula spp.

Poziom ska¿enia grzybów zale¿a³ równie¿ od lokal-

nych uwarunkowañ ich miejsca wzrostu. Przeprowa-

dzone analizy wykaza³y miêdzy innymi, ¿e ró¿nica w

nagromadzeniu 137 Cs w grzybach na terenie zachod-

niego i pó³nocnego œladu opadu radioaktywnego * jest

istotna ( t = 6,26; p = 99,9%). W zdecydowanej wiêk-

szoœci przypadków zawartoœæ radionuklidów w grzy-

bach œladu zachodniego by³a znacznie wiêksza ni¿ w

grzybach œladu pó³nocnego (ryc. 2 i 3). Ponadto na

obszarach pó³nocnego œladu opadu radioaktywnego

znacznie wy¿sza by³a czêstotliwoœæ wystêpowania

grzybów, o poziomie ska¿enia

niezbêdna jest kontrola w przypadku zbioru grzybów na

siedlisku A 2 (Bœw).

4. Podsumowamie

Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e na terenie

pó³nocnego œladu opadu radioaktywnego na siedliskach

B 2 (BMœw), B 3 (BMw), C 3 (LMw) i D 2 (Lœw) grzyby

s³abo i œrednio kumuluj¹ce radionuklidy mog¹ zawieraæ

spore iloœci 137 Cs.

137

Cs przekraczaj¹cym

poziom dopuszczalny.

Analiza otrzymanych wyników wykaza³a, ¿e nawet

na obszarach o stosunkowo niedu¿ym powierzchnio-

wym ska¿eniu gleby 137 Cs niezbêdna jest œcis³a kontrola

ska¿enia promieniotwórczego leœnej produkcji spo¿yw-

czej. Zgodnie z tymi wynikami, nie poleca siê zbioru

grzybów silnie wch³aniaj¹cych radionuklidy: pod-

grzybka brunatnego i maœlaka, a równie¿ podgrzybka

zaj¹czka i mleczaja chrz¹stki, które charakteryzuj¹ siê

du¿¹ kumulacj¹ radionuklidów w ka¿dych warunkach

rozwoju. W przypadku pozosta³ych gatunków kontrola

ska¿enia promieniotwórczego jest konieczna na

obszarach zachodniego œladu opadu radioaktywnego.

Na obszarach œladu pó³nocnego taka kontrola jest

niezbêdna w odniesieniu do grzybów silnie i œrednio

kumuluj¹cych radionuklidy, a mianowicie w odniesie-

niu do go³¹bka, borowika, mleczaja, koŸlarza babki i

pieprznika jadalnego. W stosunku do grzybów niektó-

rych gatunków wch³aniaj¹cych radionuklidy œrednio

(kêpkowiec Lyophyllum sp.) lub s³abo (opieñki, kanie)

Literatura

Metodyka radjacionnogo kontrolja pišèevoj produkcji lesa.

2005. (Vved. 05.08.05). Nauèno-technièeskaja informacja

v lesnom chozjajstve. Ìinsk, MLH RB, RUP, Belgiproles,

10: 13–29.

20 let posle Èernobylskoy katastrofy: posledstviya v Respubli-

ke Belarus i ih preodolenie. 2006. Nacionalnyj doklad (red.

V. E. Ševèuk, V. E. Guraèevskij), 112 s.

* Zgodnie z norm¹ IAEA (Miêdzynarodowa Agencja Energii

Atomowej) wszystkie opady radioaktywne mo¿na podzieliæ na

kilka œladów. W przypadku opadu radioaktywnego po katastrofie

w Czarnobylu pó³nocny œlad obejmuje obszary, na które spad³y

wielkie cz¹steczki, a tak¿e drobne, w odleg³oœci 30 km od

Czarnobyla (na pó³noc od Homla i na po³udnie od Mohylewa).

Zachodni œlad zosta³ utworzony przez opad drobnych cz¹steczek

w pierwszych dniach po awarii w Czarnobylu i obejmuje tereny

wokó³ Czarnobylskiej Stacji Atomowej.

Praca zosta³a z³o¿ona 20.03.2009 r. i po recenzjach przyjêta 1.06.2009 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: