Jasienica Paweł - Słowiański rodowód1.pdf - Paweł Jasinica - polonistka34

Paweł Jasienica - Słowiański rodowód

WPROWADZENIE

Było to wkrótce po Wielkanocy 1416 roku. U przebywającego w Wiel-

kopolsce Władysława Jagiełły zjawił się poseł Ernesta I Żelaznego, księ-

cia Austrii, Styrii, Karyntii i Krainy, nie tyle dyplomata, co zaufany dwo-

rzanin, obarczony dość osobliwą misją.

Władysław II i Ernest znali się dobrze, byli nawet spowinowaceni,

gdyż cztery lata wcześniej wiedeńczyk ożenił się w Krakowie z siostrzeni-

cę królewską, najstarszą z pięciu urodziwych córek Ziemowita IV z Płoc-

ka. Nosiła ona nie spotykane od tamtych czasów imię Cymbarki, odzna-

czała się niebywałą silą fizyczną i przekazała swą piastowsko-litewską

krew aż dziewięciu małym Habsburgom płci obojej, z których pierwo-

rodny miał zasiąść na tronie cesarskim jako Fryderyk III.

Wysłannik zastał dwór polski w żałobie. Niedługo przedtem zmarła

bowiem w Krakowie królowa Anna Gillejska, wnuczka Kazimierza Wiel-

kiego, i Jagielło odmienił ulubione żółte szaty na czarne. Przyjął przyby-

sza uprzejmie i prośbę jego potraktował nader poważnie.

Ernest Żelazny kazał swemu dworzaninowi przekonać się „osobiście i

naocznie, czyli prawdą było, że w królestwie polskim rodzą się w pew-

nym miejscu same przez się i bez żadnej ludzkiej pracy rozliczne i różne-

go kształtu garnki”. Zdumiewające wieści o tym szerzył ostatnio w Wied-

niu rycerz polski, niejaki Jan Warszewski, ale książę uważał to za „po-

wieść niepodobną do prawdy”.

Niemłody i stroskany Jagiełło nie pożałował fatygi. Zabrał Austriaka

na pola wsi Nochowo, położonej pomiędzy Śremem a Kościanem, i w jego

obecności polecił w wielu miejscach jednocześnie.... kopać. Wszędzie zna-

leziono „mnóstwo garnków rozmaitej formy i objętości, ręką samej przy-

rody dziwnie i misternie jakby przez garncarza urobionych...” Dworza-

nin mógł je do woli podziwiać, a na zakończenie król dal mu kilkanaście

okazów i kazał zawieźć Ernestowi do Wiednia.

O ile mi wiadomo, był to pierwszy wypadek poszukiwań archeologicz-

nych w Polsce.

PRZESZŁOŚĆ ZŁOŻONA WARSTWAMI

- Bąków panicznie się boi. Jak tylko usłyszy takiego, zaraz lejc

pod ogon i dopiero w bok! Nerwowa taka.

Woźnica - profesor doktor Zdzisław Adam Rajewski, dyrektor

Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, uczony mąż

o sarmackim temperamencie, krotochwilnym animuszu i głosie

Strona 2 z 346

Paweł Jasienica - Słowiański rodowód

Ajasa Telamońskiego - śmignął batem, usiłując trafić w powietrzu

dokuczliwego owada, i skierował w prawo. Zgrabna kobyłka lekko

wzięła przydrożny rów. Dwukółka zaczęta się kołysać po nierówno-

ściach ugoru.

U stóp wzgórza, pod słupkiem, profesor zatrzymuje konia i wy-

siada.

- Musieli utrącić... - narzeka i po gospodarsku podnosi z ziemi

drewnianą tabliczkę z napisem: „Teren zabytkowy, pobieranie pia-

sku wzbronione.” - Zabierzemy ze sobą. Po południu przyślę kogoś

z młotkiem i gwoździem.

Na szczycie wzniesienia silny podmuch łagodzi nieznośny ciężar

sierpniowego skwaru. Bąków tutaj nie ma, więc gniada stoi spo-

kojnie, żując wędzidło. - No, obejrzyj sobie okolicę. Stąd widać naj-

lepiej. Zaraz pojedziemy na dalsze stanowiska. - Wraz z dymem

papierosa Rajewski wysapuje upał.

Owszem, podoba mi się tutaj. Ale nie zanadto.

Słynne Jezioro Biskupińskie leży w dole, w poprzek widnokręgu.

Wędrują po nim pasma białych grzywaczy. Tuż przy bliższym brze-

gu, w przerwach między trzcinami, linijki rozkołysanych czarnych

punkcików. Ptactwo wodne, a wygląda jak wypłukane przez falę

węgielki.

Półwyspu, na którym wznosił się ongi gród kultury „łużyckiej”,

mógłbym w ogóle nie zauważyć. Płaski język bagnistego lądu, za-

gubiony wśród szuwarów. Oko prześliznęłoby się po nim, gdyby nie

wznoszące się tam baraki ekspedycji oraz dwie zrekonstruowane

chaty prasłowiańskie i fragment drewnianego wału obwodowego.

Mało tych budowli. A przecież na tle okolicznej połogiej panoramy

wydają się szczególnie duże. Dwa tysiące pięćset lat temu, kiedy

ciasno stłoczone szeregi wielkich strzech szczelnie wypełniały prze-

strzeń między pionowymi ścianami obwarowań, musiało to spra-

wiać wrażenie groźnego masywu, ciężkiej bryły panującej nad jezio-

rem.

Wzgórza po tej i po tamtej stronie musiały już wtedy być łyse.

Osiemset hektarów lasu poszło przecie na budowę grodu. Rzeczką,

która dziś nosi nazwę Gąsawki, spławiono siedem tysięcy metrów

sześciennych drewna, czyli - czternaście tysięcy dobrze wyładowa-

nych wozów! A siekiera ówczesna wygląda jak dziecinna zabawka.

Ostrze jej ma cztery, może pięć centymetrów długości.

Strona 3 z 346

Paweł Jasienica - Słowiański rodowód

Krajobraz nie bardzo mi jednak przypada do gustu. Cóż, przy-

wykł człowiek do mickiewiczowskich pojęć o tym, jak powinno wy-

glądać jezioro! A tymczasem - ta oto tafla sinej wody wcale nie jest

„gęstą po bokach puszczą oczerniona”. Nie jest. Ani trochę. Wszę-

dzie po brzegach „nadobnie uorano”, zawłóczono, wybronowano.

Widać nawet kominy cegielni. Drzewek za to całkiem niewiele. Jak

okiem sięgnąć, kraj podobny jest do ogromnego płaskiego otocza-

ka. Tylko - to nie działanie wód tak go wygładziło.

- Stara ziemia. Dwadzieścia pięć stuleci uprawy i historii - ode-

zwałem się półgłosem.

- Co? Jakie dwadzieścia pięć stuleci? - ocknął się z zamyślenia

Rajewski. - A o tamtym, co ci mówiłem, już zapomniałeś?

Biczysko uczonego wskazywało na prawo, nieco w dół. Wokół uj-

ścia rozpościerają się tam jaskrawozielone łąki. Czernieją wśród

nich regularne piramidki torfu. Ludzi nie widać. Robota pewnie już

ukończona i tylko przyszłe paliwo przesycha sobie na wietrze. W

tym właśnie niepozornym miejscu udało się wyśledzić najstarsze

tropy miejscowej historii. W torfowisku znalezione zostały harpuny

i dziryt kościany. Kilka tysięcy lat przed Chrystusem zgubiła je wę-

drowna horda łowców, zostawiając nam w ten sposób pamiątkę po

czasach, co kończyły starszą epokę kamienną, a w nauce noszą

nazwę epipaleolitu.

Potem z bardzo dalekich stron, od południa, przyszedł tu lud,

który swoje gliniane garnki zwykł był zdobić dziwnym ornamentem

o kształcie wstęgi oraz posiadał rewolucyjną, nigdy dawniej nie

przeczuwaną umiejętność uprawy ziemi rafiową lub kamienną mo-

tyką. Zaczęła się wielowiekowa robota nad wygładzaniem, wyrów-

nywaniem, niwelacją dzikich niegdyś wzgórz nad jeziorem. Motykę

zastąpiło z czasem radło, socha, pług...

Z drugiego brzegu, od Żnina, dolatuje postukiwanie traktora.

Wygodnie mu tam. Może sobie swobodnie kursować po łagodnym

zboczu.

I znowu zakołysała się dwukółka. Ściągana lejcami, gniada drobi

w wądół między dwoma pagórkami. Odchylamy się na oparcie - za-

raz już szczyt kolejnej wyniosłości. Kilka osób bez pośpiechu coś

tam ryje. Nagle Rajewski zatrzymał konia, wstał, przez chwilę przy-

glądał się czemuś i jął gromko przyzywać najwyższego z kopiących.

- Kolego Rauhut! Popatrz pan. I tutaj trzeba będzie szukać! - Coś

ty ciekawego zobaczył? - zapragnąłem wiedzieć.

Strona 4 z 346

Paweł Jasienica - Słowiański rodowód

- Sam się przypatrz. O, widzisz? Pług pewnie palenisko rozorał.

Na popielatej powierzchni roli znaczyła się duża, brudnej barwy

plama. Była wydłużonego kształtu, jakby rozwleczona w jednym

kierunku.

- To się często zdarza - wyjaśniał mój cicerone. - Szkoda tylko, że

nieboszczyków zawsze dość głęboko grzebali. Nie sposób tutaj na

cmentarzysko natrafić.

Ludzie na szczycie pagórka zajęci byli preparowaniem jakichś in-

nych burych plam, z których jedna leżała płasko niczym placek na

równiutko wyczyszczonym prostokącie piasku. Zarysy innych, z

kształtu podobnych do retort chemicznych czy pękatych u dołu

sakw, widniały w pionowych ścianach wykopów. Wszystko to było

na podziw elegancko i zgrabnie odrobione. Zupełnie jakby materiał,

w którym grzebano, nie był zwyczajnym zleżałym piaskiem, ale

zwartą masą plastyczną, nadającą się do precyzyjnego profilowa-

nia.

- To, co widzisz, jest śladem wędzarni z IX lub X wieku. Funkcjo-

nowała tu na wzgórzu, opodal siedzib ludzkich. W tych jamach wę-

dzono przede wszystkim ryby z jeziora. Znajdujemy sporo łusek i

ości.

Teraz dopiero zrozumiałem. Ta szara płaska plama jest wylotem

jamy wędzarnianej. Tamta zaś „retorta” w ścianie wykopu - prze-

krojem jej sąsiadki.

Wysiadamy z wózka. Szczegółowo pokazują mi miejscowe curiosa

i cierpliwie wszystko tłumaczą. Wysłuchałem i oddałem się poży-

tecznemu zajęciu układania w głowie zdobytych wiadomości. Tym-

czasem załoga stanowiska skupiła się przy Rajewskim. Całą gro-

madą ruszyli debatować nad jakimiś wykresami, zaścielającymi

stolik polowy. Spojrzałem na zaaferowanych tą robotą i raptem

przypomniała mi się strofka starej piosenki dziecinnej „Ojciec Ja-

centy uczył dzieci swoje...”

Zdzisław Rajewski, uczony całkiem jeszcze młodej generacji, wy-

glądał wśród tego otoczenia co najmniej jak rzymski senator mię-

dzy takimi, którzy dopiero marzą o todze dojrzałego męża.

Pierwsze podobne przeżycie spotkało mnie zaraz na początku,

jeszcze w lipcu 1951 roku.

Wybrałem się wtedy do gmachu Zachęty w Warszawie, gdzie mia-

ło kwaterę Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego

(przeniesione później do Pałacu Prymasowskiego przy Senatorskiej,

Strona 5 z 346

Jasienica Paweł - Słowiański rodowód1.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: