Pojęcia (wg Wojciech Suchoń: Prolegomena do retoryki logicznej)
Presupozycje to korzystają z domniemań dotyczących warunków sensowności wypowedzi.
Presupozycja danego zdania = zdania, których prawdziwość jest w odczuciu kompetentnych użytkowników języka naturalnego koniecznym warunkiem ich sensowności.
W języku potocznym presupozycje są uznawane niemal automatycznie, spontanicznie jako wspólne przekonania rozmówców. Towarzyszą nie tylko zdaniom w sensie logicznym, ale także innym wypowiedziom, np. pytaniom. Szerokie ujęcie: wszystkie typy wypowiedzi w języku naturalnym niosą ze sobą jakieś, mniej lub bardziej trywialne, presupozycje.
Regularny charakter, tzn w zasadzie przewidywalny, mają presupozycje zdań, które zawierają charakterystyczne zwroty, np.:
- deskrypcje określone i nazwy indywiduum – zakłada istnienie i jedyność indywiduum tak wskazanego, np. Prezydent Francji jest niski.
- czasowniki zmiany stanu, jego podtrzymania – presuponowane jest zdanie stwierdzające stan poprzedzający, np. Jan Kazimierz dowiedział się, że wybrano go na króla Polski (warunek sensowności: Jan Kazimierz został wybrany na króla Polski)
- spójniki wyrażające zależności czasowe lub przyczynowo-skutkowe – presuponowane jest jedno ze zdań będących argumentami takiego spójnika, np. Jan Kazimierz abdykował, zanim wyjechał do Francji (warunek: wyjechał do Francji)
- zwroty porównujące – zakładają istnienie podstawy porównania, np. Jan Kazimierz był lepszym królem od Michała Korybuta Wiśniowieckiego
Podstawowe cechy odróżniające presupozycje od klasycznych wniosków:
- dowolne zdanie ma te same presupozycje, co jego negacja. Wniosek, o ile jest logicznie poprawny, nie może wynikać ze zdania i z jego negacji.
- mozliwość odwołania, tzn. zablokowania presupozycji, np. przez uzupełnienie zdania, co dowodzi, że presupozycja jest pochodna względem zdania i zależy od kontekstu, w którym zdanie się pojawi. Presupozycja może być też zablokowana przez sytuację, w której zdanie zostało wypowiedziane, np. Kowalski dowiedzial się, że napisał „Pana Tadeusza” – presupozycja : K. napisał „Pana Tadeusza” jest zablokowana przez powszechną wiedzę na temat autora epopei.
Implikatury korzystają z korespondencji pomiędzy usłyszaną wypowiedzią a tematyką konwersacji, w ramach ktorej ją wygłoszono.
Implikatura – wniosek formalnie niewywiedlny, lecz mimo to uznawany przez kompetentnych użytkowników języka. Według Grice’a występują implikatury konwencjonalne i konwersacyjne.
i. konwencjonalna – nie są wyprowadzane na mocy ogólnych zasad pragmatycznych, o włączaniu ich do wiedzy decyduje właściwa dla wyrażenia pojawiającego się w quasi-przesłance konwencja jego interpretacji, np.: była uczciwa, choć biedna/ była biedna i uczciwa – w 1 uznaje się za prawdziwe, że: Bieda zazwyczaj prowadzi do nieuczciwości, 2 nie upoważnia do tego, spójnik „choć” niesie sugestię związku przyczynowo-skutkowego
i. konwersacyjna – w trakcie racjonalnej wymiany zdań obowiązuje zasada kooperacji: Wnoś swój wkład do konwersacji, w której bierzesz udział, tak, jak tego w danym jej stadium wymaga przyjęty cel czy kierunek wymiany słów. Uszczegółowieniem jej są tzw. maksymy konwersacyjne:
maksyma jakości – wygłaszaj tlko poglądy prawdziwe i to takie, które potrafisz uzasadnić
maksyma ilości – udzielaj tyle informacji, ile niezbędne w danym momencie rozmowy
maksyma istotności – wypowiadaj wyłącznie poglądy związane z tematem rozmowy
maksyma sposobu – mów zwięźłe, w sposób zrozumiały i uporządkowany, unikając wszelkich niejsności i wieloznaczności
implikatury nistandardowe – polegają na naruszeniu maksym w sposób ostentacyjny, wymagają reeinterpretacji wypowiedzi tak, aby nadać jej sens przywracający ciągłość komunikacji, np. :A -Janek odda mi jutro dlug. B: - A mnie zafunduje podróż na księżyc. (narusza zasadę jakości,jest fałszywa, stąd implikuje: Nieprawda, że Janek odda jutro dług)
Implikatury są:
- uchylne= nie ma konieczności ich uznania (bez popadania w sprzeczność można wygłosić zdanie sprzeczne z narzucającą się implikaturą, np. A: Czy gdzieś w poblizu można kupić benzynę? B: Za rogiem jest stacja benzynowa (implikatura: Za rogiem można kupić benzynę), ale o tej porze jest zamknięta (nie można kupić benzyny);
- nieodłączne wobec okoliczności, w których rozumowanie jest przeprowadzone przy względnej niezależności od językowego kształtu wypowiedzi inicjującej wprowadzenie implikatury, np mówione z przekąsem A jest nadnaturalnie bystry/ A to wielki mędrzec= A jest głupcem
- jmplikatur konwersacyjna może być uzyskiwana na wiele różnych sposobów, przy stosowaniu zasady, skorzystać można z różnych maksym.
Rodzajem implikatury są aluzje. Najkrócej: implikatury to sądy wyrażone nie wprost, interpretowane jako prawdopodobne intencje nadawcy..Ze zdania wypowiedzianego, należy się domyślać pewnego innego zdania.
Nowa propozycja ujęcia entymematu jako pojęcia nadrzędnego, łączącego klasyczne przypadki entymematycznych wnioskowań, presupozycje i implikatury.
The9