Antropologia filozoficzna

1. Antropologia - (gr. anqrwpoV + logoV)  rozumowa nauka o człowieku w świetle jego przyczyn ostatecznych. Według o. Krąpca jest metafizyką szczegółową; odnosi się do określonej postaci bytu, jaką jest człowiek. Stawia filozoficzne pytania i próbuje na nie odpowiedzieć :

-          Jaka jest natura człowieka i sposób jego istnienia?

-          Jakie miejsce zajmuje człowiek wśród bytów istniejących?

-          Co sprawia, że zajmuje taką pozycję w świecie, co ją tworzy, konstytuuje, warunkuje?

Przez antropologię filozoficzną rozumiane są nauki filozoficzne zajmujące się człowiekiem, takie jak: psychologia, socjologia, teologia, etyka itp.

antropologia człowieka

antropologia uniwersalna                                                                      antropologia przyrodnicza

a. filozoficzna              a. teologiczna

- teoria poznania

- etyka

- antropologia właściwa

Zakłada pewien zasób wiedzy empirycznej. Wykorzystuje też dokonania innych dziedzin filozoficznych, zwłaszcza teorii poznania i etyki.

W filozofii człowieka chodzi o poznanie człowieka w świetle ostatecznych uwarunkowań. U źródeł tej refleksji leżą tzw. pytania egzystencjalne, domagające się odpowiedzi:

-          Kim jestem? Pytanie o istotę człowieka i jego strukturę bytową.

-          Skąd pochodzę? Pytanie o genezę i przyczynę sprawczą bytu ludzkiego.

-          Dokąd zmierzam? Pytanie o sens, cel życia ludzkiego oraz o to, co czeka człowieka w przyszłym życiu.

2. Metoda

a.     etap zjawiskowy, fenomenologiczny – opis i ogląd tego, co bezpośrednio lub pośrednio empirycznie dane i tego interpretacja. Zbieram odpowiednią wiedzę o człowieku, badam jego właściwości jako osobowej kategorii bytowej – fenomenologia człowieka.

b.     etap bytowy – dalsze pogłębienie refleksji danych w etapie zjawiskowym przy uwzględnieniu ogólnych filozoficznych zasad oraz ostateczne wyjaśnienie bytu ludzkiego  – metafizyka człowieka.

3. Problematyka filozofii człowieka

-          koncepcja filozofii człowieka – ogólny pogląd na filozofię i odpowiadające jej ujecie antropologiczne,

-          problem monizmu i pluralizmu w człowieku – problem wyższości człowieka do innych bytów

ziemskich oraz pierwiastek duchowy człowieka,

-          wolność woli i jej ograniczenia,

-          relacje miedzy pierwiastkiem materialnym a duchowym,

-          działanie człowieka i jego cele,

-          człowiek i świat wartości,

-          człowiek a świat zewnętrzny.

4. Psychologia a antropologia

Psychologia wyrosła z filozofii, kiedyś była to psychologia filozoficzna. Psychologia doświadczalna wchodzi w skład nauk szczegółowych i bada te zjawiska, które można poznać doświadczalnie. Nie zajmuje się problemem duszy ludzkiej.

Psychologia racjonalna korzysta z badań psychologii doświadczalnej, ale musi pamiętać, że jest nauka filozoficzną i opiera się na metafizyce. Rozważania dotyczące struktury ontycznej człowieka są przeprowadzane na gruncie metafizycznym i mogą być uzupełniane o dane z zakresu psychologii doświadczalnej, ale tylko wtedy, gdy ilustruje ona ustalenia metafizyczne. Nie wolno zaś budować antropologii posługując się tylko danymi uzyskanymi przez nauki szczegółowe czy nauki doświadczalne.

5. Analiza przeżyć własnego ja

Człowiek przeżywa otaczający go świat i samego siebie. Inaczej przeżywam jednak własne ja to, to co jawi mi się jako moje. Człowiek chcąc oznaczyć przedmioty znajduje się na zewnątrz ja mówi, że „są moje”. ”Moje” jakoś przynależą do danego ja. Jest to relacja zewnętrzna i nie konstytuuje ludzkiej bytowości. Jest w relacji zewnętrznej do mojego ja – odkrywamy jako niezależne od tego, co jest moje.

Ja rozwija się wraz z człowiekiem. Człowiek jest świadomy tożsamości ze swoim ja. Rzeczy wokół niego stanowią jedynie zewnętrzną powłokę. Ja jest w relacji do nich, jest w relacji do świata zewnętrznego. Te relacje stanowią moje czynności i dzielą się na czynności fizjologiczne                     i psychiczne.

a.     czynności fizjologiczne – spanie, oddychanie, praca mięśni itp.;

b.     czynności psychiczne:

-          zrośnięte z organicznymi przemianami zachodzącymi w człowieku (poznanie zmysłowe, emocje);

-          właściwe (sensu stricto).

Ja nie jest posiadaczem przedmiotów zewnętrznych lecz spełniającym czynności. To ogniskowa skupiająca wszystko na sobie. Jest wiązaniem wszystkiego. Ja sprawia, że człowiek jest świadomy swojego działania. Być sprawcą aktów to tyle co podmiotować. Te procesy zachodzą równolegle na wielu płaszczyznach (chodzenie i myślenie).

Człowiek odczuwa siebie w funkcjach (czynnościach):

-          pożądawczych;

-          fizjologicznych; 

-          poznawczych.

Centrum duchowe zbiera wszystkie akty fizjologiczne, emocjonalne uświadamiając, że ja jest jego sprawcą, jest centrum koordynującym nasze poznanie i działanie. Poznajemy je wskutek doświadczenia wewnętrznego poprzez analizę naszej świadomości. Człowiek rozpoznaje się jako tego, który myśli, działa i ma tego świadomość – ona odbija nasze wewnętrzne przeżycia (to odróżnia nas od zwierząt). Świadomość siebie jest poznaniem istnienia własnego ja, spełniającego różne czynności. Moje czynności nie są bytami samoistnymi, samodzielnymi. To ja je podmiotuje, wydaje sygnał ich rozpoczęcia i ja kieruje ich przebiegiem. One wskazują na istnienie podmiotu. Myślenie nie jest bytem samodzielnym jak nie jest bytem samodzielnym czynność poznawcza. Ich pojawienie się jest uwarunkowane istnieniem podmiotu czyli człowieka. Odrzucenie przedmiotowości człowieka, uznanie aktów ludzkich za bezprzedmiotowe przekreśliłoby wiele twierdzeń, które każdy z nas uznaje za oczywiste. Pozwalałoby to na odrzucenie praw przysługujących jednostce społecznej. Ja jest samoistnym podmiotem. 

6. Ujęcie strukturalne człowieka jako bytu

6.1. Identyfikacja pryncypiów człowieka

Człowiek posiada ciało. Ciało jest materialne, zmienne. Materia jest nieokreślona, dopiero forma nadaje jej konkretną aktualizację. Materia I jest możnością, jest zasadą zmienności ciała ludzkiego.

Materia II to ciało ludzkie, to konkretne które widzimy, że się zmienia. Forma decyduje, że człowiek jest tożsamy przez całe jego życie do śmierci mimo zachodzących zmian.

Akt - forma sprawia, że materia jest określona i może być aktem. Sprawia to, że o danym bycie możemy powiedzieć, że jest człowiekiem. Jest zasadą z życia. Ona decyduje o istotnych fizycznych procesach zachodzących w człowieku (jedzenie, rozmnażanie). Forma jest przypisana do określonego bytu, może ożywić jedno konkretne ciało. Jest aktem materii I. Forma sprawia, że człowiek jest wyposażony w poznanie i dążenie intelektualne. Formy nie można zmienić, ponieważ stanowi ona o człowieczeństwie.

Można zmienić materię II (dziś głupi, jutro mądry).

Możność intelektualna – podstawa zmian intelektualnych.

Możność materialna – podstawa zmian materialnych.

Akt istnienia – człowiek jest określony jako istniejący i posiada określoną treść (istotę).

Kim jest człowiek? Jest to pytanie ujęte w kategorii przyczynowości.

-          materia I – możność materialna, przyczyna zmienności człowieka, stanowi podstawę ludzkiego ciała czyli materię II,

-          forma – człowiek pozostaje sobą, jako dusza ożywia ciało i wraz z możnością intelektualną  jest podstawą poznania i dążenia intelektualnego,

-          akt istnienia – przyczyna tego, że człowiek istnieje.

AKT ISTNIENIA

ISTOTA

możność niematerialna

możność materialna

FORMA

              materia II

6.2. Własności transcendentalne

a.     odrębność – akt istnienia czyni byt czymś indywidualnym, człowiek jest sobą a nie innym człowiekiem – ma własne przypadłości, własna duszę;

b.     jedność – człowiek jest jednostką principiów, które go stanowią, jako ciało i dusza są jednością,

c.      realność – istnienie tak wpływa na istotę bytu, że czyni go istniejącym (rzeczywistym),

d.     prawda – sprawia, że konkretny człowiek może być przez nas poznany, możemy go dostrzec i stwierdzić, że istnieje,

e.     dobro – człowiek jako cel naszych dążeń,

f.        piękno – sprawia, że konkretny człowiek może być przez nas podziwiany.

6.3. Ujęcie istoty w bycie ludzkim

Każdy człowiek, który istnieje, jest realny. Istotę bytu istniejącego nazywamy subzystencją (istnieć pod). Są 3 podstawowe ujęcia istoty:

a.     subzystencja – istota pełna wraz z ogarniającymi ją własnościami transcendentalnymi (ujęcie jednostkowego, konkretnego bytu),

b.     quidditas – istota, jaką ujmujemy w poznaniu, ujęta w definicji,

c.      natura – istnienie ujęte ogólnie wraz ze wszystkimi cechami i relacjami wynikającymi z posiadania takiej a nie innej formy (istota jako podstawa działania).

6.4. Wzajemna relacja duszy i ciała

a.     dusza jako zasada życia ciała

Anima est primum principium vitae. Dusza jest czymś co sprawia, iż człowiek żyje. Człowiek żyje dlatego, że zachodzą w nim procesy chemiczne i biologiczne, ale to nie jest przyczyną życia. Przyczyna życia to nie samo ciało, ale coś poza nim czyli dusza. Ona jest pierwszą przyczyną życia ciała. Właściwe funkcjonowanie organów są drugorzędnymi przyczynami ludzkiego życia. Problem co jest przyczyną życia jest problemem filozoficznym. Życie jest bytowaniem w akcie, a ciało nie może być inaczej w akcie tylko dzięki duszy.

b.     problem nieśmiertelności duszy:

Dusza nie jest nieśmiertelna. Dusza jest niezniszczalna. To znaczy, że nawet gdy człowiek umiera, pozostaje element duchowy jako dalej istniejący. Człowiek to jedność psychofizyczna i jako taki jest doskonałością. Specyfiką ludzką jest bycie duchowo – cielesnym. Dusza pragnie się złączyć z ciałem, aby tworzyć jedność. Ciało jest drugą rzeczywistością duszy (pełna bytowość ontyczna). Po śmierci człowieka dusza pozbawiona ciała może istnieć i nie ginie w chwili śmierci, nie jest też  człowiekiem w sensie ścisłym. Śmierć stanowi zachwianie metafizycznej struktury człowieka – to zubożenie. Dusza ludzka nie może być dłużej ogarniana realnością, nie może być jednością z duszą, i nie jest już odrębna jako część jednostkowego bytu. Ciało nie jest ciałem jako ciało. Człowiek jest wtedy, gdy jest jedność. W momencie śmierci materia I i II przestają istnieć jako część substancji. Ciało staje się elementem przyrody. Zmiany w ciele człowieka żyjącego są zmianami ludzkimi, są możliwe dzięki materii I, a forma określa je jako zmiany ludzkie. Zmiany, których brakuje ciału po śmierci, to porostu życie. Dusza dalej ogarnięta jest przez akt istnienia, jest w dalszym ciągu realna, odrębna i prawdziwa. Dusza pozbawiona ciała choć istnieje i nie ginie w momencie śmierci, nie jest  człowiekiem w ścisłym sensie, gdyż nie może wykonywać wszystkich działań właściwych człowiekowi. Może dokonywać aktów intelektualnych. Po śmierci człowiek jest aktem istnienia i formą wraz z możnością niematerialną - oznacza to, że z punktu widzenia metafizycznego ma strukturę taką jak anioł. Dusza po śmierci pragnie kontaktu z ciałem. Duszo św. Franciszka, módl się za nami!

6.5. Sposób istnienia duszy w ciele

Dusza jest formą dla ciała, częścią składową, integralną dla ciała ludzkiego. Dusza nie jest fizycznie egzystująca. Duszy nie jesteśmy w stanie rozdzielić. Nie zajmuje miejsca w przestrzeni. Jest formą substancjalną, a nie przypadłościową. Ciało to nie tylko porządek części ciała, które spełniają określone funkcje, ale to rzeczywistość ujęta całościowo. Forma substancjalna decyduje o tym, iż jest takim właśnie bytem.

6.6. Jak dusza jest obecna  w ciele?

Dusza jest obecna w całym ciele i każdej jego części. Pierwszym i podstawowym odniesieniem duszy do ciała jest odniesienie jako do całości. W pierwszym rzędzie odnosi się do ciała istotowo. Tak samo dusza domaga się różnorodności w częściach ciała. Jest to jej potrzebne, aby mogła spełniać działania swoich władz. Dusza jest obecna w całym ciele jako jego forma. I choć jest obecna w całym ciele, to nie możemy powiedzieć, że jest obecna istotowo w jakiejś jego części. Gdyby tak było, określone części ciała mogłyby żyć oddzielone od całości. W poszczególnych częściach ciała dusza nie jest obecna istotowo, ale w swoich władzach.

6.7. Filozoficzne ujęcie ludzkiego ciała

Każdy z nas jest zdeterminowany przez płeć. Byt ludzki jest bytem płciowym, ta cecha ma uzasadnienie pewnej celowości, jaka w bycie ludzkim jest opisywana. Płciowy człowiek jest w tej strukturze istotą równą. Płeć nie determinuje człowieka jako człowieka. Każdy organizm posiada pierwiastek męski i żeński. Dla podtrzymania człowieka jako gatunku potrzebne jest uczestnictwo obojga płci. Spotkanie się dwóch komórek rozrodczych inicjuje na nowo życie konkretnego człowieka w sensie biologicznym. To życie posiada pełen program, kierujący procesem tworzenia i rozwoju tego organizmu. Funkcje życiowe rozwijają się sukcesywnie i ujawniają w zależności od funkcji organizmu, przechodząc różne stany np. dojrzewanie. Organizm przybierający różne formy działa na poziomie wegetatywnym, sensytywnym (zmysłowy zwierzęcy) i intelektualnym, jest tym samym nieprzerwanie podmiotem, z którego wyłaniają się wszelkie formy działania. Człowiek potrzebuje faktu ciała dla zrealizowania swoich życiowych celów, którymi z punktu widzenia biologicznego jest utrzymanie życia konkretnego organizmu oraz gatunku. Przemiany zachodzące w człowieku związane z jego osobowym i duchowym rozwojem ukonstytuowane są w tym samym ja, nawet jeśli w określonych etapach rozwoju ze wszystkich funkcji nie jest w stanie korzystać, bądź są one jeszcze nie uświadomione. Człowiek działa w ciele. Ciało jest racją konieczną do zaistnienia samej duszy, oraz jest współczynnikiem wszelkiego ludzkiego działania jako ludzkiego - wzajemnie się warunkują. Płeć z natury rzeczy jest związana z  przekazywaniem życia na drodze rodzenia. Urodzenie się jest pierwszym i podstawowym jej działaniem. Moment seksualności u człowieka jest charakterem w udzielaniu się drugiemu, celem powołania do bytu nowej osoby.

7. Funkcje w międzyludzkiej komunikacji osobowej

a.     Człowiek poznaje świat przez ciało. To poznanie pozwala mu odkryć specyficzność swego ja w odniesieniu do otaczającej rzeczywistości, swoją wyjątkowość wobec elementów stanowiących świat.

b.     Ciało ludzkie jest zasadniczym przejawem człowieczeństwa, znakiem rozpoznawczym człowieka. Koncepcje mówiące o złożeniu człowieka z duszy i ciała są wtórne, nabudowywane na pierwotnym doświadczeniu człowieka jako bytu cielesnego.

c.      Ciało jest racją konieczną dla zaistnienia człowieka, chociaż racją niewystarczającą.

d.     Zaistnienie człowieka dokonuje się w momencie powstania zygoty, ale także na skutek zaistnienia duszy organizmu materialnego do bycia człowiekiem.

e.     Pierwszym aktem duszy jest organizowanie materii do bycia ciałem ludzkim.

f.        Ciało jest racją obecności człowieka w świecie, wyznacza jego możliwości poznawcze, jego dokonania zewnętrzne i wewnętrzne.

g.     Człowiek będąc ciałem, które nie jest samodzielnie istniejącym bytem, nie traci swej bytowości przez to, że zachodzą w nim rozmaite procesy asymilacji i rozkładu. Rozkład ciała nie kończy faktu istnienia człowieka, lecz powoduje rozpoczęcie jego egzystencji na inny sposób, który wyraża się trwaniem jego formy.

8. Człowiek jako osoba (...