Dotychczas analizowaliśmy popyt rynkowy na konkretny towar lub usługę. Jednak musimy zdawać sobie sprawę z faktu, że popyt rynkowy jest zbiorem zapotrzebowania wszystkich pojedynczych konsumentów. Można więc stwierdzić, że popyt rynkowy na dany towar jest sumą popytów indywidualnych ,czyli sumą ilości danego towaru, jakie każdy pojedynczy konsument pragnąłby nabyć przy określonym poziomie ceny tego dobra. Warto przy okazji wspomnieć, że w ekonomii słowo„ konsument” często rozumiane jest nie tyle jako pojedyncza osoba, co raczej jako gospodarstwo domowe. Zakłada się bowiem, że człowiek nie dokonuje zakupów zupełnie niezależnych; są one raczej wynikiem ustalonej wraz z rodziną decyzji.
Oczywiście każdy konsument ma swoją indywidualną krzywą popytu, ilustrującą jego postępowanie na rynku odnośnie danego towaru. Możemy jednak wykazać pewne, ogólne tendencje w zachowaniach konsumentów m.in., że krzywe popytu indywidualnego, a tym samym krzywe popytu rynkowego mają zazwyczaj ujemne nachylenie. Graficznym wyrazem tej zależności jest pionowe zsumowanie wszystkich krzywych popytów indywidualnych w celu otrzymania krzywej popytu rynkowego.
Popyt na dobro X zgłaszany Popyt na dobro X zgłaszany Rynkowy popyt na dobro X
Przez pana A Przez pana B Pana A i pana B
C C C
C1
C2
Qa Qa’ Q Qb Qb’ Qa+Qb Qa’+Qb’
Jak więc widać, funkcja popytu rynkowego ilustruje ogólne reakcje wszystkich nabywców danego towaru na zmianę ceny, poziomu dochodów, gustów itp. Krzywa popytu rynkowego jest więc graficznym odzwierciedleniem decyzji wszystkich konsumentów, którzy w danym czasie po określonej cenie, chcą nabyć dany towar.
Z kolei funkcje popytu indywidualnego wyrażają reakcje poszczególnych konsumentów na zmiany czynników determinujących poziom zapotrzebowania na dany towar. Krzywe popytów indywidualnych przedstawiają zatem decyzje pojedynczego konsumenta, pragnącego w danym czasie, po określonej cenie zakupić rozpatrywane dobro. Jeżeli chcemy dokładnie zrozumieć zachowania popytu rynkowego determinanty jej nachylenia elastyczności cenowej oraz siły przesuwające krzywą popytu rynkowego, musimy poznać„ naturę ”pojedynczego konsumenta. Punktem wyjścia naszej analizy jest teoria zachowania konsumenta na rynku ,a dokładniej teoria wyboru struktury zakupów w odpowiedzi na zmianę warunków rynkowych czyli cen dochodów osobny problem stanowi zmiana gustów i upodobań konsumenta
TEORIA WYBORU KOSUMENTA
Podstawowym celem konsumenta jest jak najlepsze zaspokojenie swoich potrzeb. Dlatego też konsument ( gospodarstwo domowe ) spełnia w systemie rynkowym funkcję konsumpcyjną. Z kolei, aby zdobyć środki umożliwiające zaspokajanie indywidualnych potrzeb, musi także spełniać funkcję produkcyjną. W opisywanym przez nas modelu skoncentrujemy się wyłącznie na konsumpcyjnej funkcji gospodarstwa domowego Zobaczmy, w jaki sposób konsument decyduje o wydawaniu swoich rozporządzalnych dochodów w danym czasie i przy danym poziomie środków finansowych. Przeanalizujemy skutki tych decyzji
Początkowo zbadamy finansowe możliwości konsumenta, czyli tzw. ograniczenie budżetowe. Następnie przedstawimy teorię użyteczności, aby w końcu stworzyć kompletny model, opisujący ograniczenia, preferencje i decyzje konsumenta. W ten sposób poznamy gusta oraz ekonomiczne ograniczenia nabywcy - czynniki, determinujące poziom popytu rynkowego. W końcowym etapie dowiemy się, czym zdeterminowane jest ujemne nachylenie funkcji popytu rynkowego, zrozumiemy lepiej pojęcia elastyczności cenowej i dochodowej.
Decyzje konsumenta dotyczące rozporządzania swoimi dochodami ograniczymy do analizy wyłącznie decyzji dotyczących struktury konsumpcji bieżącej. Będziemy badać, w jaki sposób konsument wydatkuje cały swój dochód na rozliczne dobra i usługi. Pominiemy więc możliwość tworzenia oszczędności.
Jak wspomnieliśmy wcześniej, celem działalności konsumenta jest jak najlepsze zaspokojenie swoich potrzeb. Inaczej mówiąc, celem działalności konsumenta jest maksymalizacja użyteczności ( satysfakcji ) z wydawanych dochodów pieniężnych ze spożycia danego koszyka ( zestawu ) dóbr, przy danym poziomie dochodu nominalnego i danych cenach.
W gospodarce rynkowej konsument posiada niczym nieograniczoną swobodę wydatkowania swoich dochodów. Jednakże w swoich decyzjach zakupu rozmaitych towarów i usług, bierze on pod uwagę z jednej strony swoje potrzeby, ale z drugiej także możliwości finansowe. Oznacza to, że niezaspokojonym, odnawialnym potrzebom konsument przeciwstawia wysokość swoich dochodów oraz ceny rynkowe poszczególnych nabywanych dóbr i usług.
Zastanówmy się najpierw nad ograniczeniami konsumenta, czyli nad warunkami ekonomicznymi, w których podejmuje on decyzje dotyczące zakupów.
Konsument podejmujący w określonym momencie czasu decyzje dotyczące zakupu różnego rodzaju towarów i usług, musi brać pod uwagę wielkość budżetu ( B ), który ma do dyspozycji. Głównym elementem tego budżetu są dochody konsumenta.
Dochody konsumenta
Wydatki konsumenta
Oszczędności
Konsumpcja towarów i usług
Dochody
pozapłacowe
płacowe
W celu przeanalizowania czynników, które wpływają na decyzje dotyczące zakupów różnych dóbr i usług. musimy poczynić pewne założenia upraszczające.
Po pierwsze, zakładamy, że do zaspokojenia potrzeb konsument używa tylko dwóch dóbr X i Y. Jego wybór ogranicza się zatem do ustalenia jakie ilości jednego i drugiego dobra będzie konsumować .Upraszczamy w ten sposób rzeczywisty wybór każdego nabywcy, który wybiera spośród wielu różnorodnych dóbr rynkowych. Można jednak założyć, że faktycznie, wybór ten dotyczy jednego konkretnego towarów możemy np. przyjąć, że dobro X to samochód, natomiast dobro Y reprezentuje w tym modelu wszystkie pozostałe towary na rynku.
Oba analizowane dobra posiadają ceny , które oznaczymy odpowiednio jako Cx oraz Cy. Ich poziomy i relacje wynikają z układu sił rynkowych, na które konsument nie ma świadomego wpływu .Ceny te są mu dane z zewnątrz
Rynek dobra X Rynek dobra Y
D S
C x Cy
D S Ce
Ce
Qs Qd Qs Qd
Po drugie, konsument dysponuje pewnym przeznaczonym na wydatki budżetem B. Nie interesują nas skąd pochodzą tworzące go środki finansowe W naszym modelu nie jest ważne, czy gospodarstwo domowe otrzymuje środki finansowe w postaci wynagrodzenia za pracę, czy też może z tytułu renty lub emerytury czy np. alimentów.
Zakładamy również, że konsument nie podejmuje decyzji o powiększeniu bieżącego budżetu kosztem zmniejszenia konsumpcji przyszłej ( możliwość zaciągnięcia pożyczki jego dochód nie jest powiększany np. poprzez zaciągnięcie kredytu itp. Nie interesują więc nas decyzje ,których celem jest optymalizacja konsumpcji w czasie
W modelu naszym nie uwzględniamy również faktu, że budżet konsumenta może być zmniejszany przez różnego rodzaju obciążenia jak np. podatki kary pieniężne itp.
Wreszcie zakładamy ,że konsument stojący do dyspozycji budżet w całości wydaje na zakup wyżej wymienionych dóbr. W modelu naszym konsument nie tworzy żadnych oszczędności. Pomijamy zatem decyzje o powstrzymaniu się od bieżącej konsumpcji
Linia jednakowego budżetu
Ograniczenie budżetowe wraz z rynkowymi cenami wyznaczają z jednej strony granice możliwości konsumpcyjny gospodarstwa domowego, z drugiej pokazują jakie w danych warunkach rynkowych są możliwe kombinacje zakupów obu dóbr koszyki konsumpcyjne złożone z dwóch dóbr X i Y, które dostępne są dla konsumenta przy danym poziomie nominalnego, rozporządzalnego dochodu i określonych cenach rynkowych obydwu towarów.
Sytuację taką można zapisać w postaci równania :
B = X x Cx + Y x Cy (1.1.)
B – nominalny budżet konsumenta w całości wydatkowany na dobra, X i Y – ilość dóbr, Cx – cena dobra X, Cy – cena dobra Y
Prawa strona tego równania wyraża rozdysponowanie całkowitych dochodów konsumenta na zakup obu dóbr. Lewa to budżet czyli nominalne , rozporządzalne środki finansowe przeznaczone w całości na zakupy. Tak więc łączne wydatki są równe sumie ilorazów ilości poszczególnych dóbr przemnożonych przez ich ceny, przy czym wydatki te nie mogą przekraczać budżetu konsumenta.
Graficzną ilustracją ograniczenia budżetowego konsumenta jest linia jednakowego budżetu ( tzw. ścieżka cen ). Wskazuje ona maksymalną ilość danego dobra, jaką konsument może nabyć przy określonej, nabywanej ilości dobra drugiego. Linia budżetowa przedstawia maksymalne kombinacje ilościowe dwóch dóbr, których wartość dokładnie odpowiada możliwościom finansowym konsumenta. Tak więc na linii jednakowego budżetu każdy koszyków konsumpcyjnych ( określona kombinacja ilości obu dóbr X i Y ) kosztuje dokładnie tyle, ile wynosi budżet konsumenta.
Ponieważ chęć zakupienia któregokolwiek z koszyków wyczerpuje całkowicie środki finansowe konsumenta , z linii jednakowego budżetowego można również wyczytać, z jakiej ilości jednego dobra konsument musi zrezygnować jeśli chce zwiększyć zakupy drugiego dobra.
Wyznaczmy ją posługując się równaniem rozdysponowania budżetu B= Cx x X + Cy x Y gdzie B = const
DobroY
Ymax=B/Cy
A
Y0 D
DY
Y1 a E
DX
a F Dobro X
0 X0 X1 Xmax= B/ Cx
Linia budżetowa ograniczona jest dwoma punktami brzegowymi A i F. Wskazują one maksymalne dostępne ilości jednego dobra, przy założeniu, że konsument w całości rezygnuje z zakupów drugiego dobra . Sa to na naszym wykresie punkty A i F wyznaczając maksymalne (brzegowe) ilość dobra Y i dobra X, jakie można zakupić za dany budżet B .
Punkt A na osi rzędnych wyznaczamy zakładając tym razem że cały budżet zostanie wydatkowany wyłącznie na zakup dobra Y
Ymax = B/ Cy
Punkt F na osi odciętych wyznaczamy zakładając tym razem, że cały budżet zostanie wydatkowany wyłącznie na dobro X
Xmax = B / Cx
Łącząc ze sobą dwa punkty skrajne A i F jedną wspólną linią prostą otrzymujemy linie jednakowego budżetu. Między tymi skrajnymi punktami leży cała gama innych , bardziej zróżnicowanych możliwość .Każdy punkt na niej przedstawia jakąś możliwą do kupienia w ramach budżetu kombinacje dóbr X i Y,
Zwróćmy uwagę na dwie charakterystyczne cechy tej linii :znak i bezwzględna wartość nachylenia.
Nachylenie czyli tangens a to nic innego tylko stosunek OA./OB, zatem mierzy my je stosunkiem wielkości brzegowych .
OA Ymax B / Cy Cx
tg a = ---------= -----=--------- = --------
OB. Xmax B / Cx Cy
Z przedstawionych ustaleń wynika ,że nachylenie linii jednakowego budżetu wyznaczone jest przez relacje cen rynkowych Z podobieństwa trójkątów wynika ,że mierzący nachylenie linii jednakowego tg a możemy również przedstawić jako stosunek DY/DX= tg a.
Stosunek ten jest zawsze ujemny, gdyż linia jednakowego budżetu ilustruje zasadę coś za coś. W sytuacji, gdy możliwości nabywcze pozostają niezmienione, jakiekolwiek zwiększenie zakupów jednego dobra np. o DX>0 będzie wymagało ograniczenia zakupów drugiego dobra o DY<0 . Aby uzasadnić ujemne nachylenie linii jednakowego budżetu wystarczy jej równanie doprowadzić do postaci
Cx
X =B/Cy - ----x Y
Cy
Z przedstawionego zapisu wynika, że gdy konsument chce zmienić strukturę zakupów np. przejść od koszyka D do E czyli chce kupić więcej niż dotychczas dobra X., to aby sfinansować ten dodatkowy zakup + DX x Cx . musi odpowiednio zmniejszyć wydatki na drugie dobro -DYxCy .Rzecz oczywista ,że w warunkach ograniczeń budżetowych będziemy mieli do czynienia z równością:
|DX x Cx| =| -DYxCy |
którą możemy przekształcić dogodniejszej przedstawiającej nachylenie linii jednakowego budżetu postaci:
- Cy
DX = ----- x DY
Ujemne nachylenie pokazuje ,że w warunkach ograniczoności każdemu wyborowi towarzyszy jakiś koszt alternatywny i bezwzględne prawo coś za coś. Utracona konsumpcja dobra Y jest w tej sytuacji kosztem alternatywnym zwiększenia zakupów i konsumpcji dobra X i na odwrót .
Jeżeli równanie to przekształcimy do postaci DY/DX = -Cx/ Cy ,to zauważymy ,że bezwzględna wartość nachylenia informuje nas o wysokości tego kosztu. Relacja ta informuje bowiem o ile jednostek konsument musi zmniejszyć zakupy jednego dobra np. Y, gdy chce zwiększyć zakupy drugiego dobra X o jednostkę.
Przestawiającą proporcje wymienne obu dóbr na linii jednakowego budżet wartość nachylenia możemy zatem zdefiniować jako stopa substytucji wymiany dobra X na dobro Y lub na odwrót. Ponieważ jest ona wyznaczona przez relacje cen rynkowych określimy ją dodatkowo jako rynkową stopę substytucji. Ponieważ wyznaczamy ją posługując się nie wielkościami całkowitymi tylko przyrostami będziemy używać określenia krańcowa rynkowa stopa substytucji
Zilustrujmy linię budżetową na przykładzie liczbowym. Załóżmy, że konsument dysponuje miesięcznym dochodem w wysokości 100 PLN. Przeznaczając cały ten dochód na zakup dobra X i Y, nabywca ma możliwość zakupu różnych koszyków ( zestawów ) obu towarów. Niech ceny obu dóbr odpowiednio wynoszą Cx = 10 PLN, Cy = 20 PLN. Jakie więc zestawy ilościowe dobra X i dobra Y może nabyć konsument, wydając przy tym cały swój dochód ?
Koszyk
B
C
D
E
F
Dochód
100
WSCiL