Metody i techniki badań - podstawowe wiadomości

Opracowanie: Błażej Karwat

1. Metoda a technika

Termin „metoda” można stosować w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerszym jest to próba ogólnego określenia charakteru i zakresu danych badań np. metoda monograficzna, metoda historyczno-porównawcza. W węższym znaczeniu metoda służy do określani powtarzalnych sposobów rozstrzygania konkretnych zagadnień, związanych z realizacją badań przez określoną metodę. Jest to całokształt czynności określających sposób zbierania danych i ich opracowania. W węższym znaczeniu termin „metoda” zastępuje się terminem „technika”.

2. Metody badań socjologicznych

a) Metoda badań terenowych:

1. Zbieranie danych w jednym, ściśle określonym środowisku np. zakładzie pracy;
2. Układ społeczny traktuje się jako pewną całość i dąży się do zanalizowania tej całości i zasad jej funkcjonowania oraz dynamiki;
3. Badacz musi wejść w określone środowisko i zdobyć zaufanie jego członków, począwszy od osób, które stoją najwyżej w hierarchii tegoż środowiska, powinien dążyć do akceptacji;
4. Powinien wnikać nawet w najbardziej zróżnicowane kręgi badanej zbiorowości;
5. Nie może jednak przesadnie spoufalać się z członkami badanej zbiorowości;
6. Konieczne jest przestrzeganie zasady wzajemności czyli dzielenie się informacjami dotyczącymi danego środowiska, jednakże trzeba mieć na uwadze pewne ograniczenia, które mogą mieć znaczenie dla powodzenia całego procesu badawczego;
7. Stosując tę metodę zaczyna się od zwiadu terenowego, opracowania programu badań, poprzez sprawdzenie metod i narzędzi badawczych, aż po realizację i opracowanie badań.

b) Metoda reprezentacyjna (badania sondażowe):

1. Należą do najpopularniejszych w dzisiejszej socjologii;
2. Metoda ta pozwala na zdobycie wiedzy o stosunkowo dużej zbiorowości na podstawie zbadania jej reprezentacji;
3. Trafność tej metody staje jednak pod znakiem zapytania jeżeli chcemy zbadać to, co przez badanych mogłoby zostać odebrane jako możliwość postawienia się w niekorzystnym świetle i z tego powodu warunkowałoby zmianę faktów;
4. Badania te są trafne gdy dotyczą faktów w stosunku do osoby badanej neutralnych.

c) Metoda eksperymentalna

1. Polega na podjęciu pewnego zabiegu, który pozwoliłby badaczowi na wykrycie pewnej zależności przyczynowej między dwoma zjawiskami (zmiennymi) czyli ustalenie powiązań przyczynowo-skutkowych, które zachodzą w określonych układach stale i bez wyjątków;
2. za pomocą eksperymentu formułuje się prawa przyczynowe, bardzo cenione przez naukę i codziennych „użytkowników”, prawa te nadają rangę naukom;
3. niestety prowadzenie eksperymentu w naukach społecznych jest praktycznie niemożliwe i bardzo rzadkie wskutek zmienności charakterystycznej dla ludzi i środowisk, które tworzą, z tego względu eksperymentowi w naukach społecznych przypisuje się dużo mniejsze znaczenie niż w przypadku nauk przyrodniczych.

Przykład:

A – grupa eksperymentalna (poddana działaniu bodźca – stymulatora)

B – grupa kontrolna (nie poddana działaniom stymulatora)

X – cel (część hipotezy, którą chcemy udowodnić)

Z – stymulator (bodziec, czynnik którym świadomie oddziałujemy)

Z + X

Całodzienna styczność z osieroconymi dziećmi (fakt)

Wpływa na podniesienie gotowości do niesienia pomocy tym dzieciom (niewiadoma)

Sprawdzanie czy między X i Z zachodzi związek przyczynowy

Jeżeli zaobserwuje się X w każdym przypadku gdy występuje Z to zachodzi w/w związek

d) Eksperyment ex-post-facto (pseudoeksperyment)

1. Wyodrębnienie grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej dokonuje się w oparciu o fakty historyczne;
2. jest to eksperyment w którym badacz nie ma do czynienia z tym, co się stało, co jest już po fakcie i dotyczy grup, które różnią się między sobą tym, że na jedną z nich w przeszłości zadziałał określony stymulator;
3. dobrane grupy muszą być podobne np. pod względem liczebności i posiadać jedną charakterystyczną różnicę stymulującą;
4. nie mamy możliwości kontrolowania bodźca, a jednak metoda ta bywa stosowana w socjologii.

e) Metoda oparta na materiałach historycznych

1. Metodą tą posługujemy się by poznać zjawiska, które miały miejsce dawniej;
2. bardzo często badacze zjawisk społecznych sięgają do danych historycznych np. do korzeni pewnych instytucji;
3. materiały historyczne można podzielić na: pierwotne i wtórne;
4. materiały pierwotne to dokumenty będące rejestrem faktów i wydarzeń dokonanych przez bezpośrednich świadków np. protokoły zebrań, posiedzeń, zeznań składanych w sądzie, listów, urzędowych świadectw, kronik, pamiętników;
5. materiały wtórne to wszelkie opracowania na podstawie dokumentów pierwotnych, monografie, publikacje o charakterze encyklopedycznym, omówienia dokumentów źródłowych;
6. należy pamiętać, że każde zdobyte źródło informacji należy sprawdzić, zwłaszcza jeśli są to materiały wtórne;
7.  przy zastosowaniu tej metody wyłącza się potrzebę stosowania analizy ilościowej.

f) Metoda socjometryczna

1. Polega na mierzeniu dystansu między jednostkami tworzącymi małą grupę np. załogę statku, rodzinę, grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły współpracowników itd.;
2. pozwala ustalić deklarowane stosunki między członkami danej grupy (liczebnie niewielkiej), niektóre jej cechy np. spoistość, zwartość, integrację, popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii etc.;
3. wyniki badań socjometrycznych przedstawia się w postaci socjogramu;
4. szersze zastosowanie metoda ta znajduje w psychologii społecznej i pedagogice;
5. badacz rozprowadza kwestionariusz i stosuje jednocześnie obserwację kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie przeprowadzoną badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy;
6. twórcą socjometrii jest Jacob Levy Moreno (1892-1974) socjolog i psychiatra amerykański.

Techniki badań socjologicznych

Techniki o wysokim stopniu standaryzacji

·         Ankieta;

·         Wywiad kwestionariuszowy;

·         Ankieta pocztowa;

·         Obserwacja kontrolowana;

·         Ankieta prasowa;

·         Ankieta dołączona do produktu;

·         Ankieta telefoniczna.

Technik o niskim stopniu standaryzacji

·         Swobodny wywiad;

·         Obserwacja uczestnicząca;

·         Ankieta audytoryjna;

·         Pamiętniki napisane na konkurs.

Obserwacja - jako metoda badawcza powinna charakteryzować się celowością, planowością czyli metoda powinna być stosowana zgodnie z wcześniejszymi założeniami (planem), aktywnością poprzez selekcję docierających danych, premedykacją, która wyraża się w tym, że badania są przeprowadzone w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego zadania sformułowanego wcześniej w sposób dokładny i szczegółowy, systematycznością, która jest bardzo ważnym postulatem stawianym omawianej metodzie, obserwacja nie może być bowiem przypadkowa i jednorazowa, powinna być bowiem stosowana w różnych warunkach.

OBSERWACJA:

1. Pośrednia (badacz nie zbiera danych na temat, który go interesuje – jego badania oparte są na danych już dostępnych np. pamiętnikach, dziennikach, prasie) i bezpośrednia (samodzielne zbieranie danych przez badacza);
2. Kontrolowana (jest prowadzona przy pomocy ściśle określonych narzędzi systematyzujących np. schematów, norm, kwestionariuszy) i niekontrolowana czyli nieskategoryzowana (jest ona działaniem planowym, ale badacz przeprowadza ją swobodnie, w sposób jaki uzna za stosowny w każdym z przypadków, które są przez niego traktowane indywidualnie);
3. Jawna (respondenci wiedzą, że uczestniczą w badaniu socjologicznym) i ukryta (respondenci nie wiedzą o przeprowadzanych badaniach).
4. Szczególnym przykładem obserwacji jest obserwacja uczestnicząca polegająca na wejściu badacza w określone środowisko (w okresie badań) i obserwowaniu danej zbiorowości od wewnątrz tj. jako jeden z jej członków. Jest to jednocześnie obserwacja bezpośrednia (badacz sam zbiera dane), ukryta i niekontrolowana.

Wywiad – najogólniej jest on rozmową kierowaną w której biorą udział co najmniej dwie osoby – respondent i prowadzący wywiad. Jest to rozmowa celem której jest uzyskanie określonych informacji od respondenta. Technika ta pozwala na jednoczesne stosowanie innej – obserwacji.

WYWIADY:

1. Ustne (swobodny wywiad) i pisemne (ankieta, kwestionariusz);
2. Skategoryzowane (czyli tzw. kwestionariuszowy, gdy respondent odpowiada na pytania zadawane przez badacza, badany nie może zmienić słów użytych w określonych pytaniach) i nieskategoryzowane (jest to wywiad prowadzony w sposób swobodny, wywiad ten nie pozwala na uzyskanie danych porównywalnych czyli danych o charakterze ilościowym, lecz umożliwia zebranie tych danych, które ukazują okoliczności i uwarunkowania kształtowania się określonych opinii i postaw poszczególnych respondentów);
3. Jawne i ukryte;
4. Indywidualne (prowadzone z jedną osobą) i zbiorowe (prowadzone z większą ilością respondentów przy ich jednoczesnym uczestnictwie);
5. panelowe.

Wywiad panelowy może występować w dwóch formach:

W pierwszej z nich kilku respondentów zadaje pytania badaczowi na co najmniej dwóch spotkaniach odbywających się po pewnej przerwie np. na początku i pod koniec dyskusji prowadzonej w prasie;

W drugiej z nich jeden z badaczy zadaje pytania kilku respondentom.

Badacz może zadawać te same pytania na kilku spotkaniach. Celem tego badania jest stwierdzenie, jaki wpływ na prezentowane postawy i opinie respondentów ma upływ czasu, czy inne działania środowiska, a także, jakie czynniki mogą warunkować niezmienność opinii i postaw.

Podczas prowadzenia wywiadów np. ustnych można stosować środki pomocnicze, dzięki którym można ułatwić respondentowi wyobrażenie sobie czegoś, jakiejś sytuacji etc.

Budowa kwestionariusza:

1. Każde pytanie musi odnosić się do problemu centralnego, a wszystkie muszą się ze sobą wiązać w zwartą i konsekwentną całość;
2. Należy rozpocząć od pytań prostych, nieskomplikowanych i nieosobistych;
3. Dane osobowe umieszczamy na końcu;
4. Na początku umieszczamy pytania pobudzające zainteresowanie respondenta i zachęcające go do dalszej współpracy;
5. Pytania otwarte, rozwinięte zaczynające się formą DLACZEGO zadajemy nieco później lecz nie za późno, należy się liczyć z tzw. momentem zmęczenia między 15, a 20 minuta odpowiedzi;
6. Każde pytanie osobiste, drażliwe powinno być poprzedzone pytaniem, które mogłoby uspokoić respondenta, pytania drażliwe nie mogą być dla respondenta zaskoczeniem;
7. Jeżeli udzielenie odpowiedzi na jakieś pytanie mogłoby być kłopotliwe należy dać możliwość udzielenia odpowiedzi na pytanie - dlaczego tak jest? (usprawiedliwienia się), w ten sposób możliwe będzie utrzymanie dobrego nastroju badanego do dalszej części badania;
8. Należy ponadto zadbać o podział tematyczny i logiczny pytań, tak by jedno wiązało się z drugim, które po nim nastąpi – w ten sposób unikniemy dezorientacji u respondenta.

4. Eksperyment

Na gruncie nauk społecznych można przeprowadzać wiele różnorodnych rodzajów eksperymentów. Oprócz eksperymentu klasycznego i ex-post-facto – wcześniej opisanych mamy do czynienia z wieloma innymi.

Należą do nich m.in.:

Eksperyment laboratoryjny polegający na badaniu związków przyczynowych między zmiennymi poddanymi ingerencji badacza w warunkach sztucznie przez niego stworzonych, pozwalających na wyeliminowanie nieokreślonych czynników, które mogłyby mieć negatywny wpływ w naturalnych warunkach.

Eksperyment naturalny, który jest prowadzony w warunkach naturalnych, nie w laboratorium jest najbardziej zbliżony do eksperymentu w naukach przyrodniczych. Badania przeprowadza się na dwóch grupach – eksperymentalnej i kontrolnej (dobranej na zasadzie podobieństwa cech społeczno-demograficznych).

5. Zjawisko niepokojące – „kompleks humanistów”

Janusz Sztumski opisuje w swej książce niepokojące zjawisko, zachodzące wśród humanistów i narastające od XIX wieku – tzw. kompleks humanistów, czyli różnego rodzaju nieprawidłowe tendencje wśród uczonych. Kompleks ten przejawia się w: bałwochwalczym stosunku do matematyki (wiara, że naukowy charakter ma tylko to, co jest mierzalne – zwykle jest to rezultat nikłej znajomości matematyki), kultu cybernetyki (systemowe oraz modelowe próby ujęcia rezultatów badawczych poprzez badanie różnych układów, jakie cechuje znaczny stopień samosterowalności), przesadna pogoń za danymi empirycznymi (prekursorem matematycznego ujmowania zjawisk społecznych był V. Pareto, jednakże nigdy nie stosował on swoich metod w sposób przesadny, czyli do ujmowania zjawisk ilościowych), żargon pseudonaukowy (jest to używanie niepoprawnych sformułowań, słów na podstawie dokonania heurystyki o i ich szerokiej możliwości zastosowania na gruncie wielu nauk, są to także terminy pochodzące z języka potocznego), testomania (skłonność do przesadnego stosowania testów do zdobywania wiedzy, która objawia się w zastosowaniu testów do badania zjawisk jakościowych).

6. Warunki etyki badacza

-         Zgoda respondenta na udział w badaniu;

-         Zapewnienie poufności informacji, jakich udziela respondent;

-         Dane do informacji instytucji, jeśli ta się zgadza;

-         Zabezpieczyć respondenta przed negatywnym wpływem badań;

-         Pogodzenie interesów sponsora i socjologa jako przedstawiciela nauki;

-         Unikanie nakłaniania do udziału w badaniach osób słabych, zależnych od innych.

7. Dlaczego przeprowadzamy badania?

-         Poszukujemy skutecznego sposobu działania np. badania socjotechniczne;

-         Weryfikujemy teorię;

-         Chcemy rozwiązać problem społeczny;

-         Ponawiamy badanie w zmodyfikowany sposób;

-         Z powodów osobistych, zainteresowania się określoną problematyką.

8. Hipoteza

Z greckiego „hypotesis”, co znaczy założenie, przypuszczenie. Jest to zdanie o domniemanym stanie rzeczy, co do którego nie mamy pewności czy jest prawdziwe czy fałszywe. W warunkach badania hipoteza zostaje potwierdzona (zweryfikowana) lub odrzucona (sfalsyfikowana) albo w szczególnych przypadkach zmodyfikowana poprzez dodanie bądź odjęcie jakiegoś elementu. Hipoteza określa zależności między zmiennymi.

Hipotezy muszą:

1. Być sprawdzalne empirycznie (tj. zmienne muszą być uchwytne oraz mierzalne);
2. Mieć charakter...