Zagadnienia egzaminacyjne:
1. Początki systematycznych badań społecznych (pocz. XIX w. Le Play).
Badania społeczne pojawiły się w pierwszej połowie XIX w. Prowadził je Le Play. Starał się on postulować nowy typ społeczeństwa. Badał głownie rodziny robotnicze, ich budżety, sposób spędzania wolnego czasu, odnosił się do relacji w jakie wchodzą te grupy społeczne z innymi.
Pojawienie się refleksji na temat samego gromadzenia materiałów empirycznych nastąpiło znacznie wcześniej. Brakowało jednak systematycznej metody gromadzenia.
2. Główne założenia pozytywizmu jako orientacji metodologicznej w naukach społecznych.
Metodologia – ogół czynności naukowych, które polegają na zbieraniu i analizie danych w toku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z rzeczywistością, które zmierzają do uzyskania odpowiedzi na sformułowane na wstępie badań pytanie bądź zweryfikowaniu przyjętych hipotez.
Pozytywizm – dążenie za wszelką cenę do integracji na gruncie metody.
® behawioryzm metodologiczny – badanie tylko tej rzeczywistości, która jest dostępna obserwacji badacza, którą można, opisać, zmienić;
® holizm met. – na podstawie badania części można wnioskować o całości;
® fizykalizm met. – dążenie do sformułowania precyzyjnych pojęć, wprowadzenie do nauk społecznych pojęć z matematyki i fizyki;
® dedukcjonizm met. – budowa teorii na podstawie przechodzenia od tez ogólnych do ich weryfikacji w trakcie badań socjologicznych;
® pragmatyzm met. – nauki powinny zajmować się badaniem, rozwiązywaniem konkretnych problemów, które pomagają lepiej funkcjonować instytucjom, procesom, itp.
Współczesny neopozytywizm podtrzymuje powyższe założenia i wzmacnia je: potwierdza behawioryzm, odrzuca związek przyczynowo-skutkowy, dążąc do precyzji języka.
3. Główne założenia podejścia humanistycznego w badaniach społecznych.
Humanizm – niemożność przenoszenia metod nauk przyrodniczych na grunt nauk społecznych (są one różne), jest to podejście typologiczne i jakościowe z odrzuceniem formalizmu i języka matematycznego.
a) fakty społeczne:
® warstwa obiektywna – wyjaśnić czyjeś zachowania, to wyjaśnić motywy jego wartości
® warstwa subiektywna – wyjaśnić zachowanie społeczne to zrozumieć znaczenie nadane temu zachowaniu
przez podmiot
b) antynaturalizm (rozumienie) – postulat rozumienia rzeczywistości społecznej, której jesteśmy uczestnikami, zrozumieć sens jaki nadaje zachowaniu podmiot.
c) stosowanie swoistych technik badawczych tj. biografie, wspomnienia, pamiątki (są one jednak skażone subiektywizmem).
4. Na czym zdaniem Stanisława Ossowskiego polega specyfika nauk społecznych?
S. Ossowski wyróżnia pięć cech specyficznych nauk społecznych, które powodują, że nauki te w sposób zasadniczy różnią się od nauk przyrodniczych:
1) Obserwowany wpływ rezultatów badań na rzeczywistość, do której wnioski z badań mają się odnosić.
Rozważania Marksa doprowadziły do tego, że przewidując konflikt uruchomiono pewne mechanizmy w celu przeciwdziałania (teoria Konopnickiej, teoria budowy społecznej, opublikowanie wyników badań wpłynęło na organizacje życia społecznego).
2) Bezpośredni wpływ samych czynności badawczych na badaną rzeczywistość.
Nie ma żadnych odpowiedzi fałszywych, każda odpowiedź, którą uzyskujemy od respondenta jest prawdziwa w tym sensie, że opisuje stan jego wiedzy i świadomości życia społecznego. Chodzi o bezpośrednią „reakcję” na ankietę, nie skażona jakimkolwiek uzupełnieniem wiedzy na temat pytań badawczych. Nie można dwa razy wrócić do tej samej świadomości społecznej, bo wtedy zmienia się ją narzędziem społecznym, a od tego zależy rezultat badania.
3) Konflikt pomiędzy postulatem systematyczności badań i postulatem ubiegania się o wnioski ogólne, nieograniczonymi wyznacznikami historycznymi.
Eksperymenty Galileusza, Newtona, Anstaina przeprowadzona dziś miałyby takie same rezultaty. Badania nauk przyrodniczych są ahistoryczne. Rzeczywistość społeczna, którą badamy jest skażona czynnikami historycznymi, np. aspiracje młodzieży są inne niż 500 lat temu.
4) Konflikt pomiędzy ograniczeniem się do metod standaryzowanych, a miarodajnością wskaźników i subtelnością praktyki badawczej.
Dylemat pytania zamkniętego i otwartego: zamknięte stosujemy, bo chcemy mieć szybko wyniki badań (obróbka ilościowa), a przy otwartych musimy stworzyć klucz kategoryzacyjny, który pozwoli zoperacjonaliować jakościowy materiał i poddać go obróbce statystycznej. Czasami jednoznaczna odpowiedź w pytaniu zamkniętym nie musi oznaczać tego samego u dwóch różnych osób, tak więc np. przy odpowiedzi „tak”, chcemy zapytać „dlaczego?”.
5) Udział doświadczenia wewnętrznego badacza w praktyce badawczej.
Rozumienie jest możliwe, gdyż badacz wykorzystuje dane z własnego doświadczenia, które zdobył wprost bądź na skutek interpretacji innych podmiotów lub zostało przekazane jako dziedzictwo kulturowe. Naczelną cechą badacza powinien być obiektywizm – wyzbycie się uprzedzeń, uproszczeń.
Funkcje rozumienia:
® heurystyczna – pozwala naprowadzić na nowe pomysły i formułować nowe hipotezy badawcze
® służy do interpretowania wypowiedzi przedmiotów działających
® pozwala wyjaśnić zależność między zjawiskami społecznymi
® pozwala uzasadnić pewne hipotezy
Ossowski wymienia dwa typy badaczy: empirysta i humanista.
5. Jaki jest przedmiot badań nauk społecznych?
1) zbiorowości i zbiory społeczne
® zbiorowości społeczne – istnieją one obiektywnie. Są to wszystkie takie zbiory ludzi, w których pomiędzy tworzącymi je osobnikami istnieją jakieś oddziaływania wynikające z przynależności do tego zbioru (kliki, kolektywy, grupy koleżeńskie, warstwy społeczne)
® zbiory społeczne – są rezultatem życia społecznego. Są to twory, które powstały w wyniku życia społecznego, zostały ukształtowane w procesie współżycia ludzi ze sobą w obrębie danej społeczności.
Możemy tu wyróżnić:
a) zbiorowiska społeczne – jest to kryterium wyodrębnienia - przebywanie na wyodrębnionej przestrzeni, która umożliwia jego uczestnikom wchodzenie ze sobą w interakcje trwałe.
b) kategorie społeczne – zbiór ludzi nie złączonych formalnie jakąś więzią społeczną, lecz posiadających istotnej z punktu widzenia społecznego cechy. Kryterium może tu być np. płeć, zawód, styl życia.
Wyróżniamy poza tym:
a) zbiory społeczne – osoby są wyróżnione z uwagi na fakt, że pewne zjawisko społeczne powoduje, że można je wyodrębnić jako grupę
b) zbiory logiczne – obiektywnie istniejące cechy, które posiadają osoby powodują, że można je wyodrębnić.
Zbiór logiczny może stać się zbiorem społecznym.
2) instytucje społeczne – wyróżniamy dwa rozumienia:
® rozumienie szerokie – względnie trwały układ społecznie ustanowionych sposobów i reguł zachowań sankcjonowanych przez normy społeczne.
® rozumienie węższe – zorganizowany i utrwalony zespół działań ludzkich zakładający istnienie jakiegoś celu, dla którego dna instytucja zostaje powołana. Składa się ona z: personelu, środków materialnych, funkcji i rzeczywistej działalności nastawionej na zaspokojenie jakichś potrzeb.
Przykłady instytucji społecznych:
® zorganizowane twory społeczne powołane do realizacji określonych funkcji powszechnie użytecznych, np. instytucje państwowe, samorządowe, fundacje, stowarzyszenia.
® względnie ustabilizowane i prawnie określone formy społecznego współżycia, np. rodzina, małżeństwo, wspólna religia.
® zasady i normy społeczne regulujące zachowania i współżycie ludzi, np. prawo i obyczaje.
® poszczególne osoby fizyczne, które stają się ucieleśnieniem urzędów godności lub funkcji społecznych, np. burmistrz.
® rola społeczna, np. rola matki, męża, kapłana.
3) procesy i zjawiska społeczne
® procesy społeczne – rozmaite przebiegające po sobie regularnie, wzajemnie warunkujące się przeobrażenia w różnych tworach społecznych lub w życiu danego społeczeństwa, np. patologizacja, urbanizacja, industrializacja.
® zjawiska społeczne – wszelkie uzewnętrznione i masowe wytwory życia, wzajemne oddziaływanie ludzi na siebie, np. ruchliwość społeczna, opinie, postawy, modele, wietrzenia, zainteresowania.
Cechy nauk społecznych:
® obiektywne – nadrzędna potrzeba badania - przedmiot badań istnieje niezależnie od poznającego go podmiotu;
® deterministyczne – każde zjawisko społeczne podlega pewnym prawidłowościom;
® generalizujące – na podstawie badań cząstkowych powinniśmy sumować rezultaty badań, odwoływać się do już istniejących;
® intersubiektywne – rezultaty badań w naukach społecznych powinny być dostępne także „osobom trzecim”, mającym do tego predyspozycje, odpowiednią wiedzę, narzędzia;
® logiczne – wewnętrznie spójne, wolne od irracjonalnych założeń;
® otwarte – z jednej strony skierowane na krytykę, z drugiej zaś nie są zbiorem twierdzeń raz na zawsze – fundamentalnych, niezmiennych.
® sprawdzalne
6. Do czego służą badania empiryczne w naukach społecznych?
Metoda badań empirycznych to powtarzalny sposób uzyskiwania informacji o rzeczywistości, niezbędnych do rozwiązania określonego typu badawczego.
Operacjonalizacja badań zakłada:
® wyraźne określenie jakimi narzędziami badawczymi zamierzamy się posługiwać
® dobór wskaźników
® dobór operacji badawczych, które uznajemy za niezbędne w celu zweryfikowania przyjętych w badaniach hipotez.
7. Jakie typy badań spotykamy w naukach społecznych?
® badania poznawcze
Poszczególne etapy:
1) punktem wyjścia jest tu pojawienie się problemu wynikającego z dotychczasowej wiedzy, która przestaje wystarczać
2) teoretyczne wyjaśnienie problemu, hipotezy
3) weryfikacja logiczna i empiryczna hipotezy
4) ich rezultatem jest formułowanie nowych twierdzeń lub teorii (rozwijają naukę).
® badana praktyczno-poznawcze (potrzeb praktyki)
1) pojawia się problem wynikający z potrzeb praktyki
2) ustalenie hipotez w oparciu o istniejące teorie i badania empiryczne
3) krytyka logiczna i weryfikacja danych
4) twierdzenie typu diagnostycznego (jaki jest stan rzeczy), terapeutycznego (jak ma być) i prognostycznego (jak będzie).
Ich rezultatem jest ustalenie o ile istniejące twierdzenie i teoria są przydatne do rozwiązywania określonych problemów, które generuje życie społeczne (praktyki życia społecznego). Są one istotniejsze z punktu widzenia nauk społecznych.
Motywy podejmowania badań potrzeb praktyki to:
® przedmioty zainteresowań poszczególnych dziedzin naukowych się autonomizują. Pojawiają się nowe subdyscypliny nauk.
® nauki społeczne przechodzą w nauki o własnej aparaturze pojęciowej.
® w obszarze, którym interesują się poszczególne nauki istnieją „białe palmy” – ułomności źródeł lub metod.
® istnienie sprzecznych hipotez.
® wypracowanie nowych metod, które umożliwiają dotarcie do „białych plam” bądź pozwalają zweryfikować istniejącą wiedzę.
8. Jakiego rodzaju twierdzenia występują w naukach społecznych?
1) Typy badań:
® diagnostyczne – twierdzenia starają się informować o stanie rzeczywistym.
® terapeutyczne – informują co należy zrobić by osiągnąć stan pożądany.
® prognostyczne – informują w jakim kierunku będzie się zmieniała rzeczywistość społeczna.
2) Typy badań:
a) badania z intencja jednostkową – formułowanie odpowiedzi na jednostkowe pytania, np. „Od czego zależy...?”.
b) badania z intencją historyczną – uogólnienie wyników badań na całość populacji, ale są one ulokowane w czasie i przestrzeni, dotyczą społeczeństwa w danej fazie jego rozwoju. Celem jest uzasadnienie ogólnych prawd nauki. Ten typ spotykamy najczęściej.
Wyróżniamy tu:
® badania monograficzne – studium przypadku (case study), całościowy, kompleksowy opis badanego
procesu czy zjawiska, np. badania nad społecznościami regionalnymi.
® badania diagnostyczne – odpowiadają na pytanie „czy?”, opisujemy istniejący stan rzeczy, np. czy jakiś
proces wystąpił w badanej społeczności.
® badania eksplanacyjne – odpowiadają na pytanie „dlaczego?”, np. dlaczego doszło do czegoś?
® badania prognostyczne – wykorzystywane szczególnie w demografii i w ekonomii, odpowiadają na pytanie „jak będzie?”, mogą one mieć na celu przewidywanie zdarzeń.
c) badania z intencja uniwersalną – najtrudniej jest formułować takie wnioski, np. wraz z przyrostem grupy rosną podziały społeczne
9. Co to jest problematyka badań w naukach społecznych?
Problematyka badań to zbiór pytań dotyczących przedmiotów, zjawisk, procesów, które znalazły się w polu zainteresowania badacza. Chodzi o to by wyodrębnić problem, który nie zawsze jest sformułowany ogólnie. Problemy rozpisuje się na szczegółowe, dopiero ich suma może służyć do postawienia diagnozy.
10. Zdefiniuj „pojęcie” jako kategorię teoretyczną w naukach społecznych.
Pojęcie to opisana za pomocą określonego zestawu słów (lub słowa) treść określonego wydarzenia dotyczącego jakiegoś zjawiska społecznego. Porządkujemy nasze doświadczenia za pomocą pojęć, ale porządek ten nie odzwierciedla wprost struktury rzeczywistości obiektywnej. Pojęcia naukowe powinny być wolne od wartościowania – ładunku emocjonalnego, który pozwoliłby zidentyfikować autora (chyba że jest to prowokacja np. w określonym środowisku).
11. Jaki funkcje pełnią „pojęcia” w naukach społecznych?
Funkcje pojęć:
® poznawcza (porządkująca) – poznajemy rzeczywistość społeczną
® oceniająca – możemy określić stosunek do badanego zjawiska
® komunikacyjna – przekazywanie określonych informacji
® pragmatyczna – pojęcia kierują zachowaniem jednostek
Warunki, w których pojęcia mogą pełnić te funkcje:
® powszechna zgoda co do znaczenia, które niesie ze sobą określone pojęcie (musimy rozumieć je tak samo)
® powinny być możliwie przejrzyście zdefiniowane
® muszą mieć pewne ekwiwalenty empiryczne (partia polityczna musi rzeczywiście istnieć żeby ją badać).
12....
kali73