MODEL LIRYKI SENTYMENTALNEJ W TWÓRCZOŚCI FRANCISZKA KARPIŃSKIEGO
WSTĘP
Sentymentalizm to nurt życia literackiego 2 poł. XVIII wieku. Karpiński ma na celu wydobycie cech tej poezji i usytuowanie jej w nurcie rozwojowym literatury. Zajmiemy się dorobkiem lirycznym poety. Dorobek liryczny twórczości Karpińskiego jest bardzo skromny. W strukturze wierszy Karpińskiego punktem wyjścia są normy określające poezję liryczną tej epoki. Płaszczyzna porównawcza dla badanego materiału( sielanki) to płaszczyzna aktualnych zjawisk literackich epoki. Poezja Karpińskiego wyróżnia się tematami i cechami osobowości twórczej od innych utworów. Karpiński nawiązuje do utworów pisarzy staropolskich: wykorzystuje takie gatunki jak oda, elegia czy sielanka. Również język jest zaczerpnięty ze staropolszczyzny. Na przykładzie Kochanowskiego pokarzemy raczej różnice A nie podobieństwa obu twórców. Dorobek poety możemy umieści w 3 opozycjach: tradycja literacka, współczesna mu twórczość poetycka i aktualne zasady poetyki. W oświeceniu powstawały odrębne od podstawowego nurtu tradycje literackie. Była to epoka wielokierunkowa. Interpretacja zjawiska literackiego możliwa jest przez rozpatrywanie go w kontekście historycznym. Autorzy współcześni Karpińskiemu pisali na gorąca i na oczach czytelników. Widzieliśmy jak ich wiersze się zmieniają. Karpiński do 1780 roku pisał w rodzinnym Pokuciu do szuflady. Dopiero w 1780 roku rozpoczął druk wierzy który trwał do 1788 roku. Ustalenie chronologii w zbiorze Zabawek wierszem i przykładów obyczajnych nie jest możliwe. Łatwiej ustalić datę wierszy pisanych już w Warszawie.
GŁÓWNE ZAŁOŻENIA POETYKI POLSKIEGO OŚWIECENIA A PROGRAM POETY SERCA
Karpiński tworzył w tym samym czasie co Trembecki czy Krasicki jednak jego poezja jest inna. Poeci oświeceniowi kształtowali w swoich utworach opinię narodu. Chodzi o przekonanie czytelnika za pomocą argumentów rozumowych. Twórca tak konstruuje swą wypowiedź ze widzimy nastawienie na odbiorcę. Podstawowym problemem było to jak pisać aby oddziaływać na czytelnika. Poezja miała ratować ginący kraj. Uważano że słowo najlepiej z dzieł sztuki trafia do odbiorców w związku z tym zatarły się granice między poezja a wymową. Jak więc zrównanie poezji i wymowy odbija się w strukturze utworów poetyckich. Najczęściej przyjmuje się formę oratorska jako dominantę strukturalną. Tak więc podmiot liryczny przyjmuje rolę mówcy i przekonuje do swoich tez. Najczęściej adresatem jest większa liczba osób. Mówiący ma jeden cel- pouczenie lub przekonanie adresata. Jest pewny swoich racji więc jakakolwiek dyskusja nie wchodzi w grę. W utworach chodzi jednak o wyeksponowanie idei, myśli. W utworach tych musimy rozgraniczyć język mówiony i pisany. Pisany dzieli się na język prozy i poezji. Język ten musi być podobny do języka ludzi wykształconych. Język poezji musi być jak najdalej od pospolitej mowy. Jednak elementy zdobnicze traktowane są jako środki wywierania presji na odbiorcę. Konarski uważa jednak że wiersz musi być bardziej ozdobny bardziej ponad prozę. Z drugiej strony język musi być jasny i prostu. Tu właśnie powstaje problem. Język tych utworów jest retoryczny, czyli zgodny ze wszystkimi oświeceniowymi zasadami. Golański podzielił gatunki poetyckie ze względu na postać autora: poeta mówi sam- epigramat, satyra, elegia, oda. Na miano gatunku lirycznego zasługuje jedynie oda. ( wyraża emocje i opiewa boskie czyny).
Karpiński postuluje w swych utworach o ,, czułości serca’’. Mówi że pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory to źródła nadto dostateczne wymowy(O wymowie w prozie albo wierszu). Od czasu tej rozprawy czułość jest najważniejsza. Według Karpińskiego chodzi o to aby poznać stan duszy poety. Serce czułe utrzymuje kontakt z rzeczywistością. Trzeba zbliżać się do natury: pierwsza droga to zwrócenie się człowieka do własnego wnętrza a druga to tworzenie nowych więzi w obcowaniu międzyludzkim. Znajomość rzeczy o której mówimy to wręcz empiryczne jej poznanie.
SENTYMENTALNA KOREKTA W DZIEDZINIE POEZJI DYDAKTYCZNEJ
U Karpińskiego pojawia się konstrukcja oratorska np.: w utworze Do Mądrości. Kształtowanie treści zdania odbywa się na zasadzie przeciwstawień także mniejszych części składowych. Symetryczność form nadająca wysoki ton przemówienia. Widzimy zaangażowanie się podmiotu w wierszu. Podmiot liryczny utworu to osoba myśląca poznająca sobie rację. Karpiński pisze wiersze dydaktyczne ale podejmuje inny krąg zagadnień niż Krasicki czy Naruszewicz. U Karpińskiego same tytuły określają tematykę wiersza. Zbiór cnót stanowi najważniejszą wartość życia. Swój program dydaktyczny autor wykorzystał będąc nauczycielem Dominika Radziwiłła. Utwory Karpińskiego to wierszowane rozprawki. Głównymi adresatkami wiersza są kobiety Zosie, Marysie. Jest między nimi bliski kontakt. Wiersz jest odbiciem prywatnego kontaktu autora. Przekracza dystans między autorem a odbiorcą. Monolog dydaktyczny poety sentymentalnego traci koturnowość oratorską.
O NOWĄ NORMĘ INTYMNOŚCI W SIELANCE
Sielanki należą do poezji idylliczne( pasterskiej). Jest to gatunek starożytny. W oświeceniu wymienia się kilka rodzajów sielanki. 1 rodzaj- ktoś opowiada o zdarzeniach których był świadkiem, drugi to dialog dwóch pasterzy a trzeci to wiejskie rozmowy. Kształtuje się nowy bohater- czuły. Dla Karpińskiego wzorem w Sielankach był Naruszewicz. Wśród 21 sielanek tylko 9 ma kostium pasterski( pasterze flety psy). Pozostałe to tylko pozorne sielanki. U Karpińskiego sielanki nie uczą. Pasterze zamknięci SA w swoim świecie. Są on pełni trosk i mają mnóstwo problemów. Imiona w świecie Karpińskiego to : Lindora, korydon, Palmir. Mają jednolity stosunek do świata i jego wartości. Arkadia u Karpińskiego powstała z wewnętrznych cech mieszkańców A nie z zewnętrznej doskonałości otoczenia. Dobre jest to co wywołuje emocje w bohaterze. Podmiot mówiący jest w sielankach zindywidualizowany( abstrakcyjność podmiotu mówiącego poezji retorycznej i czuły. Charakteryzują się lakonicznością i skrótowością. Nie opisuje przyrody. O ukochanej kobiecie nie wiemy wiele. Brak tu konkretnej informacji ma na celu wyeksponowanie uczuć. Jedynie sielanka Laura i Filon jest dialogowa. Przedstawiają oni uczucia. Układ jest operowy. Dialogi następują po sobie ze względu na nastrój i paralelność układów tematycznych. Język jest prosty, nie ma wyszukanych metafor. Pojawiają się wyliczenia, kształtuje tu jednak nowe schematy językowe. Dąży w swoich utworach do śpiewności. Dąży do liryzacji i potoczności stylu
SENTYMENTALNY MODEL LIRYKI OSOBISTEJ
Przyjęcie monologu lirycznego nie powiązanego z sytuacją przemówienia jako podstawowej formy wypowiedzi lirycznej, próba zaangażowania drugiej osoby w tok wypowiedzi, szerokie wykorzystanie elementów języka potocznego. Musiał przełamać jeszcze abstrakcyjność konstrukcji postaci mówiącej. Jego pierwsza zmiana to dążenie do powiązania wypowiedzi z konkretną sytuacją liryczną. Konkretna motywacja emocjonalna. Podmiot mówiący to typowy człowiek czuły. Opisuje jednak tylko zewnętrzne przejawy uczucia. prezentuje własne doznania przez analogię do zjawisk przyrody. Proste potraktowanie spraw uczuciowych najlepiej je eksponują. Czasem autor opisuje w swoich wierszach przeszłość. Sytuacja taka pozwala na opanowanie emocji. W poezji oświecenia popularny był wierszowany list. U Karpińskiego w listach widzimy konkretyzację podmiotu mówiącego. Nie ma wpływu na adresata. W wierszu Powrót z Warszawy na wieś widzimy wewnętrzna sytuacyjność i konkretyzację, bezpośredni tok wyznania. Karpiński nawiązuje w swojej twórczości do Kochanowskiego. Eliminuje plastykę obrazową, nie tylko same uczucia ale też refleksja rozumowa. Karpiński tworzy typ liryki osobistej, specyficzne przekazywanie emocji. Utwór Do Justyny. Tęskność na wiosnę. Utwór nawiązuje do poezji Metastazja. Każda strofa składa się z 2 części symetrycznie rozłożonych w ramach wersów. W strofie pierwszej opisuje przemiany w przyrodzie. Strofa druga to czas teraźniejszy. Wykorzystuje poetycko wszystkie warstwy języka. Problem ludowości bardzo często pojawia się w kręgu literatury sentymentalnej. Poezja religijna to wydane w 1798 roku Pieśni nabożne. swą nabożność wyraża w pieśniach. Pieśni te przeznaczone były do śpiewania. Najczęściej podmiotem lirycznym jest myJ pieśni te nawiązują do tradycyjności i obrzędowości. Liryka u Karpińskiego przekazuje emocje z różnych dziedzin życia
ZAKOŃCZENIE
warycki