ARCHAIZMY
Halina Karaś, Archaizmy jako wykładniki stylizacji w „Potopie” Henryka Sienkiewicza [w:] „Poradnik Językowy” zeszyt 9/2004.
Stylizacja archaizująca (archaizacja) – świadomy i celowy zabieg artystyczny polegający na wprowadzeniu do tekstu o tematyce historycznej pisanego współcześnie form jęz. odczuwanych jako archaiczne, dawne, które odnoszą język utworu do historii, zwłaszcza do epoki przedstawianej w utworze lit. Środki jęz. różniące go od jęz. współczesnego to wykładniki archaizacji.
Wykładniki archaizacji – archaizmy stylizacyjne. Wszelkie el. Językowe wykorzystywane w utworach lit. dla celów archaizacyjnych.
wykładniki archaizacji
archaizmy właściwe archaizmy funkcjonalne
(rzeczywiste)
elementy prawdziwego jęz. środki jęz. odmienne od standardowego
minionych epok. jęz. danej epoki, np. dialektyzmy
Archaizm – dawny środek jęz., niewystępujący w polszczyźnie ogólnej lub przestarzały w świetle normy jęz. danej epoki.
archaizmy
fonetyczne gramatyczne słownikowe
ARCHAIZMY FONETYCZNE
1. grupa dwusylabowa -ija-/-yja- w wyr. zapożyczonych – tylko w wyr. oficer (forma: oficyjer)
2. archaiczna postać fonet. wyr. ojciec – ociec
3. formy bez przegłosu lub niewyrównanie do form z przegłosem, np. powiedać, Pietrze, szklanicę
4. etymologicznie właściwe formy wyr. osieł, kocieł, kozieł, zamiast nowszych postaci osioł, kocioł, kozioł, ilustrujących tzw. fałszywy przegłos
5. wyr. ze spółgłoskami protetycznymi: harmatami, harbuzem lub z brakiem ustabilizowanej w późniejszym okresie protezy: usarzy, Olendrów
6. wyr. ilustrujące uproszczenie grupy -chw-: krotofile
7. wyr. ze spółgłoskami dziąsłowymi poświadczające późniejszy proces zastępowania ich w niektórych rdzeniach środkowojęzykowymi: na Szląsku, szerść
ARCHAIZMY GRAMATYCZNE
a. archaizmy fleksyjne
1. M, lm rzeczowników męskożywotnych typu: wilcy, psi, osobowe i nieosobowe z końc. -owie > -i/-y: magnatowi, wróblowie
2. archaizm fleksyjny zw. z nieukształtowaniem się jeszcze w XVII w. kategorii męskoosobowości – formy dawnego B. lm, rzecz. mos. (dziś równe D.): na świadki
3. formy N, lm rzecz. m z końc. -y/-i: z Tatary, z pogany oraz Msc. lm na -ech: w Prusiech, w tych czasiech; N na -y w deklinacji nijakiej: z niebezpieczeństwy
4. formy D lm rzecz. żeńskich z końc. -ów: surmów, trosków
5. formy wskazujące zaimka on: ona trwoga, z onych dóbr; odmienne postaci morfologiczne zaimków względnych: któren, każden
6. proste (rzeczownikowe) formy przymiotników i imiesłowów przym.: zamordowan, żyw
7. koniugacja: końc. -m w 1 os lm czasu ter. zamiast -my: zobaczym, hukniem; starsza forma morfolog. niektórych czasowników i zw. z tym inny typ odmiany: chorzał, popsował; formy czasu zaprzeszłego: byli porozdzielali.
ARCHAIZMY SKŁADNIOWE
1. konstrukcje wzorowane na łacinie:
v umieszczanie orzeczenia na końcu zd.
v szyk „rozerwany”
v zaczynanie zd. złożonych zaimkiem który
2. stosowanie przestarzałych wskaźników zespolenia i nawiązania: atoli, jeno, tedy; partykuła pytajna -li dołączana do różnych cz. mowy: jest-li, prawda-li to
3. konstrukcje kazualne (syntetyczne) stosowane zamiast nowych przyimkowych (analitycznych)
4. charakterystyczne konstrukcje typu darować zdrowiem
5. bezokolicznikowe zdania bezpodmiotowe
6. użycia przyimków w innej funkcji: od w znaczeniu ‘przez’, ‘przed’
7. nawiązania do okresów retorycznych, czyli rozbudowanych, skomplikowanych i kunsztownych struktur stylistyczno-składniowych
ARCHAIZMY SŁOWOTWÓRCZE
1. nazwy subiektów i nosicieli cech utworzone sufiksem -nik: budnik, charakternik, osacznik, wojennik
2. archaiczne nazwy subiektów i nosicieli cech derywowane sufiksami: -ec, -in/-yn, -iciel: oblężeniec, pogromicie
3. formacje utworzone sufiksem -stwo, będące nazwami ówczesnych godności: podkanclerstwo, senatorstwo
4. derywaty rzeczownikowe z przyrostkiem -ość: bezecność, chudość, szczęśliwość
5. formacje rzeczownikowe z formantem -ica użytym w funkcji zdrabniającej: kuźnica, szklanica
6. nazwy istot niedorosłych z sufiksem -ę: orlę, pacholę
7. nazwy narodowości z sufiksem -in/-yn: Turczyn, Węgrzyn
8. nazwy żeńskie derywowane od archaicznych dziś podstaw przyrostkiem -ka: familiantka, gładyszka
9. przestarzałe dublety słowotwórcze wyr. współczesnych: odgróżka od odgrażać (dziś: pogróżka od pogrozić)
10. przestarzałe formy przymiotników z sufiksem -ny: duszny ‘duchowy’, urodny ‘urodziwy’
11. przymiotniki dzierżawcze od dawnych tytułów i godności: waćpanową reputację, wojewodzińscy słudzy
12. odmienne postaci przysłówków z -e: szczegółowie, smaczno
13. liczebniki zbiorowe typu samotrzeć
14. odmienne formy czasowników, zwłaszcza formacje bezprzedrostkowe zamiast struktur prefiksalnych: obaczyć ‘zobaczyć’, poglądać ‘spoglądać’
15. odmienna prefiksacja czasowników, tj. inny zakres użycia przedrostków: nagotować ‘przygotować’, przeznać ‘poznać’, ułatwić ‘załatwić’, zabiec ‘dobiec’, począć ‘zacząć’
ARCHAIZMY SŁOWNIKOWE
a. archaizmy wyrazowe
Pochodzenia obcego:
1. latynizmy: dyfidencja, inkursja, kontempt, obediencja, pacjencja, potencja, rapt, serpentyna, wiktoria
2. orientalizmy (turecko-tatarskie): ferezja, lafa, sept
3. ukrainizmy: buńczuk, sajdak
4. germanizmy: cekhauz, faskula, gemajn, ordynek, szołdra
5. italianizmy: dyzgust, intrata, statysta
6. galicyzmy: bandolet, estyma, kompanion
Wyrazy polskie:
białogłowa, dzierżyć, komunik, łacnie, szczuka
b. archaizmy semantyczne
1. łac.: substancja, kondycja, polityczny
2. franc.: partyzant
3. wł.: impreza
4. niem.: traktować
5. pol.: ćma, potrzeba, dziewka, okrutnie, dowcip
c. archaizmy frazeologiczne
1. dotyczące życia rycersko-żołnierskiego, szlacheckiego: dawać pole, iść w paragon
2. dotyczące życia religijnego: osiągnąć palmę
PODSUMOWANIE
Mistrzostwo Sienkiewicza jako archaizatora polega na doskonałym połączeniu wszystkich środków archaizacyjnych do wytworzenia wrażenia autentyczności języka powieści, na indywidualizacji języka bohaterów, uchwyceniu typowych cech języka baroku, zwłaszcza makaronizowania, latynizmów i innych zapożyczeń, okresów retorycznych.
zielna29