Spinoza.doc

BENEDYKT DE SPINOZA (1632-1677)

              Spinoza pochodził z rodziny żydowskiej, jego matka umarła, gdy miał 6 lat, pomagał trochę ojcu w handlowaniu, uczył się nieco w szkole Franciszka van den Enden, wolnomyślicielsko nastawionego holendra. W roku 1656, wkrótce po śmierci ojca, Spinoza został wykluczony z gminy żydowskiej za nieortodoxyjne poglądy, których nie chciał odwołać, i obłożony straszliwą klątwą, „którą Jozue rzucił na Jerycho”. Nie przystąpił potem do żadnego z kościołów, więc był jednym z pierwszych oficjalnych bezwyznaniowców (ale przeżył). Opuścił Amstedram i mieszkał skromnie w wynajętym mieszkaniu w Rijnsburgu, żyjąc ze szlifowania szkieł. Po pracy zaś zasiadał do pisania Etyki w porządku geometrycznym dowiedzionej, swego głównego działa, udostępnianego jedynie bliskim przyjaciołom, a wydanego dopiero pośmiertnie. Za życia Spinozy wyszły tyko dwa dziełka, Zasady filozofii Kartezjusza sposobem geometrycznym dowiedzione (1663) i Traktat teologiczno-polityczny (1670). Traktat, mimo tego, że został wydany anonimowo, szybko ściągnął na autora oburzenie i popularność. Spinoza umarł na gruźlicę, do czego najpewniej przyczyniło się szlifowanie soczewek; tuż po śmierci jego przyjaciele wydali Opera posthuma (1677), wśród których znalazła się Etyka, niedokończony Traktat polityczny, liczna korespondencja i kilka mniejszych rozprawek.

METAFIZYKA             

1. Substancja

*   Fundamentem spinozjańskiej metafizyki jest substancja. Spinoza charakteryzuje ją, wyciągając konsekwencje z tradycyjnej definicji – „tego, co istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez siebie”. Byt istniejący sam przez się jest samoistny, nie ma żadnej przyczyny zewnętrznej, czyli jest przyczyną samego siebie. W związku z tym do natury substancji należy istnienie, gdyż niemożliwe jest, by przyczyną jej istnienia było co innego niż ona sama. Wszystko to wynika z przyjętych definicji „substancji”, oraz „przyczyny samego siebie” (def. 3 i 1 księgi I Etyki).

*   Jeśli do natury substancji należy istnienie, istnieje ona z koniecznością i nie można pojąć jej jako nieistniejącej (rozumowanie to jest wersją dowodu ontologicznego i poddaje się jego krytyce). Z tego zaś Spinoza wyprowadza dalsze cechy substancji. Wieczność – bowiem przy trwaniu ograniczonym należałoby substancję pojmować jako nieistniejącą poza tym trwaniem. Nieskończoność – gdyż będąc skończoną czyli ograniczoną, poza tymi granicami należałoby pojmować substancję jako nieistniejącą. Prostota – gdyż złożoność jest złożonością z części, które muszą być pierwotne w stosunku do tego, co złożone; to zaś nie może zachodzić w wiecznej substancji. Niepodzielność – gdyż będąc podzielną, mogłaby ulec podziałowi na części, czego w substancji być nie może. Doskonałość – gdyż „wszystko, co zawiera w sobie konieczne istnienie, nie może mieć w sobie żadnej niedoskonałości, jedynie czystą doskonałosć”. Jedyność – gdyby istniały dwie substancje, żadna z nich nie byłaby nieskończona.

2. Bóg czyli przyroda

*   monizm: Istota implikująca istnienie, doskonałość, wieczność – cechy te prowadzą Spinozą do utożsamienia substancji z Bogiem. Bóg jako substancja ogarnia całość rzeczywistości, „cokolwiek istnieje, jest w Bogu, nic bez niego nie może istnieć, ani zostać pojęte”.

*   panteizm: Konsekwencją monizmu jest panteizm. Jeśli Bóg jest wszystkim, co istnieje, musi być także tą częścią rzeczywistości, którą zwiemy przyrodą. Tożsamość z przyrodą jest implikacją nieskończonej natury Boga; gdyby Bóg był transcendentny wobec świata, nie mógłby być nieskończony. Natura Boga znosi podstawy do realnego odróżnienia stwórcy i stworzenia, uzasadnia jego immanencję.

3. Modusy i atrybuty substancji, natura naturans i natura naturata.

*   Wszystkie rzeczy skończone są sposobami bycia jednej substancji – Spinoza nazywa je modyfikacjami (modi), podkreślając iż są one przejawami substancji, nie zaś jej częściami składowymi. (Nieskończoność nie ma sumy części; Spinoza podaje tu przykład relacji między punktem a linią: punkt nie jest częścią lini, choć linia składa się z punktów.) Substancja nieskończona ma nieskończenie wiele modi, zależnych od niej bytowo.

*   Istotne i niezbywalne cechy substancji wyrażają się w jej atrybutach, których jest nieskończenie wiele. Substancja nie jest ich podłożem, jak trady-cyjnie, ale w pełni się w nich zawiera i wyczerpuje, może istnieć tylko w ich aspekcie. Każdy atrybut jest jednym z możliwych sposobów adekwat-nego pojmowania substancji. W każdym modusie występuje z koniecznością cała nieskończona wielość atrybutów, lecz człek może poznać tylko dwa z nich – atrybut rozciągłości i myślenia. Poza naszym poznaniem rozciąga się zaś nieskończona ilość sposobów, na jakie istnieje każda rzecz. O Bogu transcendentnym można mówić tylko w sensie niepoznawalności Jego atrybutów prócz owych dwóch (nieskończoność minus 2 = ¥.)

*       Uczynienie rozciągłości i myślenia atrybutami tej samej substancji jest spinozjańską próbą przezwyciężenia kartezjańskeigo dualizmu.

*       Z atrybutami wiąże się problem, albo czegoś nie rozumiem. Spinoza mówi, że substancja ma ich ¥ wiele, bo sama jest nieskończona. Ale jeśli atrybuty mają być ¥, to nie może być ich więcej niż jeden. Dokładnie z tego samego powodu, dla którego nie ma dwóch ¥ substancji.

*   Jedność substancji i wielość modi daje podstawę do rozróżnienia na naturę tworzącą i naturę tworzoną. Substancja ujęta w swej jedności, jako całość determinująca sama siebie, pojmowalna sama przez siebie i wyznaczająca swą immanentną naturą kształt modi w taki, a nie inny sposób – to natura tworząca. Zaś system modi połączonych bezkresnym łańcuchem przyczynowym, będący przejawem substancji – to natura tworzona. Ale należy pamiętać że natura tworząca nie jest substancją różną od natury tworzonej. Istnieje jeden nieskończony system, który rozważać można z dwóch punktów widzenia. Z góry, jako Boga czyli przyrodę, całość jedną i konieczną, oraz z dołu, jako nieskończony szereg skończonych rzeczy.

4. Modusy nieskończone

*   Pomiędzy naturą tworzącą (Bogiem) a naturą tworzoną (skończonymi modi) Spinoza umieszcza modi nieskończone i wieczne. Immanentna przyczynowość Boska w stosunku do stworzenia nie jest bezpośrednia, lecz działa poprzez owe modi. W porządku logicznym Bóg jest przyczyną bliższą modi nieskończonych, które są przyczyną bliższą modi skończonych. Wyodrębnił 4 modi nieskończone, po dwa dwa każdego atrybutu:

1.     Modus ¥ atrybutu rozciągłości bezpośredni: jest nim stała ilość ruchu we wszechświecie. Ruch i spoczynek są podstawowymi stanami substancji w zakresie atrybutu rozciągłości; ruch jest pierwotną właściwością rozciągłej natury (nie ma nic poza nią, co mogłoby jej ruchu udzielić), a proporcje ruchu i spoczynku są stałe, pomimo że zmieniają się w indywidualnych przypadkach

2.     Modus ¥ atrybutu rozciągłości pośredni: jest nim nieskończony szereg wszystkich bytów jednostkowych, który składa się na „oblicze wszechświata”. Jednostki złożone są z jednostek, te z innych jednostek, „a gdy tak będziemy się posuwać w nieskończoność, pojmiemy że cała przyroda jest jedną jednostką, której części na nieskończenie wiele sposobów zmieniają się bez jakiejkolwiek zmiany całej jednostki”.

3.     Modus ¥ atrybutu myślenia bezpośredni: jest nim „wieczny rozum” przysługujący każdej rzeczy. Analogicznie do punktu 1, pojmowanie jest podstawowym stanem substancji w zakresie atrybutu myślenia. Wcześniej rozumiano to w duchu hylozoistycznym, jako obdarzenie każdego bytu pierwiastkiem duchowym. Kołakowski podał nowszą interpretację, że ów wieczny rozum to inteligibilność każdej rzeczy, zdolność do stania się przedmiotem poznania i wiedzy. W tym ujęciu „poznawalność świata nie jest cechą umysłu. ale osobną własnością całego świata”.

4.     Modus ¥ atrybutu myślenia pośredni: niezbyt jasno Spinoza wyraża się, co miałoby nim być. Poprzez analogię do modusu rozciągłości, czyli „oblicza wszechświata”, całościowego i nieskończonego systemu ciał, byłby to nieskończony zbiór umysłów.

5. Konieczność modi i wolność Boga

*   „W przyrodzie nie ma nic przypadkowego, ale wszystko z konieczności Boskiej natury jest zdeterminowane do tego, aby istniało i działało w określony sposób.” Modi są powodowane z konieczności przez Boga, a przypadkowymi można nazwać je tylko w tym sensie, że ich istota nie pociąga istnienia. To zaś, że wydają nam się przypadkowe (niezdeterminowane), wynika z nieznajomości sposobu, w jaki Bóg jest ich przyczyną.

*   Bóg działa tylko z konieczności swej natury, a przypisywanie mu przyczynowania celowego jest urojeniem człowieka, przenoszącego własną zdolność wyobrażania sobie celów działania na naturę konieczną i doskonałą. Lecz mimo tego że Bóg nie posiada wolnej woli i nie kieruje się w swym działaniu względem na jakieś cele, Spinoza nazywa go wolnym. W spinozjańskim rozumieniu „wolną nazywa się rzecz, która istnieje jedynie z konieczności swej natury i sama siebie tylko determinuje do działania; konieczną zaś lub raczej przymuszoną taka, którą inna determinuje do istnienia i oddziaływania w sposób .ścisle określony”. Bóg jest wolny, bo nie podlega żadnej determinacji zewnętrznej (nie ma bytu, który mógłby go zdeterminować, gdyż poza nim nie ma żadnego bytu w ogóle) i musi być wolny z konieczności własnej natury.

*       Ludzie działają w przekonaniu, że dążą ku realizacji jakiegoś celu, co daje im złudzenie wolności. Nie znaczy to jednak, że są wolni. „Ludzie poczytują się za wolnych gdyż są świadomi swych chceń, o przyczynach zaś które te chcenia powodują, ani w śnie nie pomyślą, bowiem ich nie znają”. Wiara w wolność jest wynikiem nieznajomości przyczyn determinujących pragnienia i wybory, a wiara w celowość przyrody jest wynikiem nieznajomości przyczyn naturalnych. Każda wiara w celowość płynie więc z ignorancji.   

*   Przyczyna każdego zdarzenia może być rozpatrywana z dwóch stron. Gdy pojmujemy substancję jako naturę tworzoną, każdy modus jest ogniwem nieskończonego łańcucha przyczynowych oddziaływań zachodzących między poszczególnymi modusami. Łańcuch ten jest bezkresny i wieczny,  Bóg zaś nie jest pierwszą przyczyną która go zamyka. W przełożeniu na metodę badań, ujęcie to skłania się do empirycznego tłumaczenia zdarzeń w kategoriach przyczynowości sprawczej. Rozpatrując zaś substancję jako naturę tworzącą, jest ona zależna sama od siebie i sama siebie determinująca. Każde zdarzenie więc ma więc przyczynę bezpośrednią, bliższą – czyli poprzedzające je zdarzenie, oraz dalszą – leżącą w naturze wszechświata. Przyczyna dalsza jest racją, dla której taka, a nie inna przyczyna bliższa staje się przyczyną takiego, a nie innego zdarzenia. To ujęcie jest bardziej zakorzenione w metafizycznych systemach przeszłości, tradycyjnej idei Boga doskonałej i ostatecznej przyczynie świata.

6. Atrybut rozciągłości i myślenia.

*   Człowiek może rozważać substancję od strony atrybutu rozciągłości, bądź myślenia. Są to dwa sprzężone korelacją systemy, w jakich Bóg ukazuje się człowiekowi – system ciał i system idei. Każdemu ciału, (modus atrybutu rozciągłości) musi odpowiadać idea (modus atrybutu myślenia). Powiązanie przyczynowe ciał rozwija się ściśle równolegle do logicznego powiązania idei, bo oba systemy są przejawem jednej i tej samej substancji. Jej modi przejawiają się jednocześnie w nieskończenie wielu atrybutach, ale tylko te dwa dostępne są poznaniu człowieka. „Porządek i związek idei jest taki sam jak porządek i związek ciał”. Nie ma dwóch porządków, a jeden, pojmowalny na dwa sposoby.

*       Związki przyczynowe między rzeczami mają charakter implikacji logicznej, badając więc przyrodę, badamy prawa logicznych zależności.

*   Człowiek także jest modusem substancji, w aspekcie atrybutu rozciągłości nazywany ciałem, w aspekcie atrybutu myślenia duszą. Poza tymi dwoma atrybutami istniejemy, tak jak wszystko inne, na nieskończenie wiele sposobów, których nie możemy sią nawet domyślać.

*   kwestia psychofizyczna: Dusza i ciało to ten sam modus ujęty od strony atrybutu myślenia i rozciągłości. Dualizm duszy i ciała zostaje zniesiony poprzez ujęcie ich jako modus dwóch atrybutów tej samej substancji. Człowiek jest jednym bytem, i choć „składa się z duszy i ciała”, to są one dwoma aspektami jednej rzeczy. Jest to rozwiązanie oryginalne, nie sprowadzające jednego z członów do drugiego, zachowujące ich odrębność. Między atrybutami nie ma oddziaływania, ale dwa łańcuchy zmian przyczynowych odbywających się w nich są swymi ścisłymi analogonami.

*   świadomość: Każda rzecz rozciągła ma swój odbicie w atrybucie myślenia, czyli swoją ideę. Umysł (dusza) jest ideą ciała. Spinoza kładzie nacisk na związek ciała i duszy, fizyczna doskonałość pociąga doskonałość umysłową i odwrotnie. Idea ciała ma jeszcze szczególną własność – odzwierciedla także samą siebie. Człowiek wytwarzając ideę własnego umysłu, czyli zwracając reflexję ku sobie, zyskuje świadomość.

*       Świadomość ma podstawę fizyczną: „dusza ludzka posiada wiedzę o sobie samej o tyle tylko, o ile poznaje idee pobudzeń ciała”. Dzieje się tak dlatego, że odbijając modyfikacje ciała, pośrednio odbija też ciała zewnętrzne, które je spowodowały i może się od nich odróżnić. Bez tego znika podstawa oddzielania samej siebie i „swego” ciała od rzeczy zewnętrznych.

*       Świadomość siebie jest tym dla duszy, czym skończoność czasowo-przestrzenna dla bytów cielesnych. Człowiek w swej samowiedzy różni się od Boga, który nie ma czegoś, od czego mógłby się odróżnić, zyskując świadmość własnego ja. Umysł Boga jest nieosobowy, nie jest bowiem związany z żadnym konkretnym ciałem. Znaczy to też że nie czuje on, nie pragnie, nie ma osobistych upodobań, bo to wszystko stanowi efekt kontaktów i konfliktów świadomego umysłu z modi zewnętrznymi wobec niego.

*   funkcje umysłu: Idee odbijające modyfikacje ciała mają skłonność do trwania, póki coś tego nie przerwie. Zbiór tych idei nazywa Spinoza pamięcią. Każda modyfikacja ciała pozostawia po sobie „ślad”, więc kolejne modyfikacje, działające na ten ślad, wywołają dawną ideę, będącą jego odbiciem – jest to przypominanie. Gdy dwie modyfikacje zaszły jednocześnie, jedna z nich będzie wywoływać ideę drugiej – to kojarzenie.

*   nieśmiertelność duszy: Dusza jest ciałem, rozpatrywanym z punktu widzenia atrybutu rozciągłości, więc po śmierci ciała przestaje istnieć. Jednak Spinoza pisał: „dusza ludzka nie może zostać całkowicie zniszczona wraz z ciałem, lecz pozostaje z niej coś co jest wieczne”. Co to takiego zostaje z duszy, to niezprecyzowane, podobnie jak u Arystotelesa. Można rozumieć to tak, że każy byt jednostkowy ma swe niepowtarzalne miejsce w koniecznym, nieskończonym i wiecznym systemie wszechrzeczy, więc w pewnym sensie sam jest wieczny. Człowiek zaś może poprzez poznanie wznieść się do świadomości tej wieczności. Ale to chyba naciąganie.

EPISTEMOLOGIA

1. Jak możliwe jest poznanie adekwatne

*   Ontologiczna tożsamość duszy i ciała wynikająca z jedności substancji daje możliwość adekwatnego poznania przyrody poprzez jej odbicie w atrybucie myślenia. Cała wiedza wypełniająca duszę (ideę ciała) jest wiedzą o ciele, zarówno „własnym” jak i innych, zewnętrznych wobec niego. „Im zdolniejsze jest ciało, by jednocześnie wiele działać lub doznawać, tym zdolniejsza jest jego dusza, by wiele poznawać”. Ciało jest gwarantem sukcesów poznawczych w tym sensie, że wszystko, co dzieje się z nim, znajduje odbicie w świadomości duszy.

*   Wiedza składa się z idei, które mogą być mniej lub bardziej adekwatne. Są trzy stopnie poznania i trzy stopnie adekwatności idei. Ogólnym kryterium adekwatności jest u Spinozy, podobnie jak u Kartezjusza, jasność i wyraźność. Nie potrzeba przy tym porównywać idei z jej przedmiotem w atrybucie cielesnym, gdyż porządek idei jest tożsamy z porządkiem rzeczy. Sama oczywistość idei, w połączeniu z tożsamością atrybutów substancji, jest gwarancją jej adekwatności; idea jasna i wyraźna sama w sobie jest w pełni adekwatnym odbiciem tego, do czego się odnosi. Idee prawdziwe przypominają twierdzenia matematyczne: jeśli się je rozumie, widzi się tym samym, że są prawdziwe. „Kto posiada ideę prawdziwą, ten wie zarazem, że posiada ideę prawdziwą [dzięki świadomości duszy] i nie może wątpić o prawdziwości rzeczy”. Wszelkie twierdzenia, które zostały logicznie wywiedzione z prawdziwych axjomatów, z koniecznością właściwą działaniom logicznym, będą prawdziwe.

2. Pierwszy poziom poznania 

*   Traktat o uzdrowieniu rozumu podaje cztery poziomy poznania, z których dwa pierwsze połączone są w Etyce – wiedza ze słyszenia i poplątane doświadczenie. Wiedza ze słyszenia jest oparta na autorytetach i nieweryfikowalna racjonalnie. Jedynym gwarantem jej prawdziwości jest wiara w pradomówność głoszących ją osób. Jest to, według Spinozy, mało rozumna gwarancja. Wiara w wszelkie objawienia i proroctwa, o których opowiada Pismo święte, jest przykładem wiedzy zasłyszanej. Nie ma ona żadnych walorów poznawczych, jedynie moralne: popularyzuje postawę posłuszeństwa, pokory, wizję sprawiedliwości nagradzającej dobrych i karzącej złych. Biblijne wyobrażenie Boga nie ma wiele wspólnego z rzeczywistością, ale jest bardzo praktyczne gdyż podaje normy moralne tym, którzy nie wznoszą się na wyższe poziomy poznania.

*   Doświadczenie zmysłowe powoduje, że nasze ciała ulegają modyfikacji, lecz nie zapewnia wiedzy adekwatnej. Umysł składający się z idei pochodzących z poznania zmysłowego (Spinoza nazywa je idami wyobraźni) jest bierny, gdyż odzwierciedla jedynie zmiany cielesne pochodzące z zewnątrz, wywołane przez inne ciała jednostkowe. Wiedza płynąca z doświadczenia jest wiedzą o jednostkowych bytach zewnętrznych, które akurat pobudzają ciało. „Dusza nie posiada ani o sobie samej, ani o swym ciele, ani o ciałach zew. wiedzy adekwatnej, ilekroć poznaje rzeczy w zwykłym porządku przyrody, czyli ilekroć z zewnątrz, przez przypadkowy zbieg rzeczy, zostaje zdeterminowana do zajęcia się tym, lub owym.”

*       Chodzi o sposób ujęcia – umysł jest bierny, gdy poprzez dośwadczenie poznaje byty jako jednostkowe, przypadkowe, bez powiązania ich z całokształtem przyrody itp. Wtedy idee są mętne i nieadekwatne, bo nie odbijają prawdziwego porządku przyczyn w przyrodzie. Przy okazji wychodzi nominalizm Spinozy, bo do tego poziomu poznania zalicza on też idee ogólne, jako poplątane odbicie wielu cielesnych modyfikacji.

*       Jednocześnie trzeba pamiętać że poznanie doświadczalne jest nieadekwatne, ale niejest nieprzydatne. Podobnie jak wiedza ze słyszenia, wyobraźnia jest użyteczna, a nawet niezbędna w życiu codziennym, lecz w nauce należy odróżnić ją od wiedzy rozumowej.

3. Drugi poziom poznania

*   Wraz z wiedzą rozumową wznosimy się na wyższy poziom poznania, dotyczący już idei adekwatnych. Podstawą poznania rozumowego są pewne wspólne wszystkim ciałom doznania odbijające ogólne własności atrybutu rozciągłości, np. ruch, przestrzenność itp. Są to własności wspólne wszystkim ciałom, a ich idee są podstawą uniwersalnych zasad matematyki i fizyki. Nie można owych idei  wspólnych mylić z ideami ogólnymi, które są owocem wyobraźni. Idee wspólne nie są poplątanymi obrazami logicznie nie związanych modyfikacji ciała, ale logicznym wymogiem zrozumienia rzeczy. Spinoza stosował termin „pojęcia wspólne” do wszystkich jasnych i wyraźnych prawd ogólnych i powszechnych, z których metodą dedukcyjną można wywodzić kolejne.

*   Do tego poziomu poznania należy dedukcyjne odkrywanie związków logicznych między ideami, czyli związków przyczynowych między rzeczami. Są to jednak twierdzenia abstrakcyjne, ogólne, a nie konkretne własności poszczególnych modi. Uniwersalne prawa przyrody (czyli myśli), racjonalne odkrywanie kolejnych przyczyn. Aby wyrwać się z nieskończonego ciągu kolejnych przyczyn trzeba wznieść się jescze wyżej.

4. Trzeci poziom poznania.

*   Na trzecim poziomie poznanie rozumowe przechodzi w „rozumową intuicję”, podczas której człowiek poznaje istotę rzeczy jednostkowej w jej powiązaniu z wszechrzeczą. Nie da się ukryć mistycznych rysów intuicji, choć Spinoza podkreśla jednocześnie że jest ona naturalnym wynikiem poznania rozumowego. Dedukując logiczny ciąg przyczyn w końcu dochodzimy do ujmowania całej rzeczywistości jako jednej nieskończonej substancji, a nie nieskończonego szeregu przyczyn. Czyli od natury tworzonej przechodzimy do tworzącej.

*   Intuicja rozumowa pozwala na powrót do poznawania indywiduów, lecz w perspektywie całości i jedności, nie zaś wielości. Postrzega się rzeczy jednostkowe w ich koniecznej relacji do Boga. 

ETYKA

1. Conatus jako zasada działań człowieka

*   Każdy modus, w szczególności zaś człowiek, ma tendencję do tego, aby trwać w swym istnieniul. Dążenie do tego, co sprzyja zachowaniu istnienia należy do istoty każdej rzeczy; Spinoza nazywa to dążenie conatus. Conatus, jako wyraz istoty rzeczy, determinuje jej działalność. Gdy odnosi się zarazem do ciała i duszy, nazywa się popędem, gdy zaś popęd jest świadomy, co ma miejsce w przypadku człowieka, nazywa się pożądaniem.

*   Wszystko, co pomaga człowiekowi realizować ów pierwotne pożądanie, nazywa się przyjemnością, bądź radością. Wszystko, co temu przeszka-dza, nazywa się bólem lub smutkiem. Każdy z konieczności dąży do przyjemności, zarówno w wymiarze cielesnym, jak i duchowym

*   Działalnością człowieka rządzą więc nie tchnienia życiowe, lecz afekty, wypływające z afektu pierwotnego, czyli conatusu. Spinoza wyjaśnia w kategoriach conatusu czym są afekty (uczucia): „to modyfikacje ciała, dzięki którym moc aktywna tego ciała zmniejsza się lub zwiększa, otrzymuje pomoc lub zostaje powściągnięta, oraz idee tych modyfikacji”. Za pomocą conatusu i uczuć przyjemności bądź bólu opisuje zaś pozostałe afekty 

*   W kategoriach conatusu, przyjemności i bólu można opisać także inne wartości, jak dobro, piękno. Wartości moralne nie są obiektywne, ale uzależnione od wymagań conatusu poszczególnej jednostki. W każdym człowieku jest więc indywidualna zasada nadająca sens temu, co dlań dobre, co złe. „Przez dobro rozumiem wszelkiego rodzaju radość, a nadto wszystko, co ją sprowadza; przez zło zaś rozumiem wszelkiego rodzaju smutek”. Nie pragniemy rzeczy dlatego, że jest dobra, gdyż właśnie dlatego jest dobra, że jej pragniemy.

2. Stany bierne i czynne

*   stan bierny: Przez to, że wszystkie afekty dają się opisać w kategoriach przyjemności i bólu, każda idea jakiejś rzeczy zewnętrznej kojarzyć się będzie w umyśle bądź to z przyjemnością, bądź z bólem. Jednak człowiek jest skończony i niedoskonały, więc czasem to, co w istocie mu sprzyja, kojarzy się z bólem, a to, co nie – z przyjemnością. Dzieje się tak wtedy, gdy rozpatruje siebie jako wyizolowaną jednostkę, w oderwaniu od całości substancji, a świat tylko w relacji do samej siebie. Nie kieruje się wtedy tym, co naprawdę jest dla niego dobre.

*   stan czynny: Gdy ujmując przyjemność i ból człowiek robi to ze względu na całą naturę, najlepiej pojętą w racjonalnej intuicji, nie myli się. Conatus znajduje prawdziwe urzeczywistnienie. Można to porównać do pierwszego i trzeciego poziomu poznania. W stanie aktywnym umysł nie odzwierciedla po prostu modyfikacji cielesnych, tak jak się nadarzają, ale ujmuje je w pewnym określonym porządku, rozumując. O ile umysł posiada idee adekwatne, jest aktywny, o ile zaś nieadekwatne – bierny.

*   Aktywność umysłu wzrasta wraz z tym, jak idee z których się składa stają się logicznie powiązanym ciągiem przyczyn, a nie przypadkowymi odbiciami zewnętrznych stanów ciała. Mniej zwracamy uwagę na atrybut rozciągłości, a bardziej – myślenia. Słowem, idee nieadekwatne zmieniają się w adekwatne. Postęp moralny idzie w parze z intelektualnym. Przyczyną afektów biernych jest brak wiedzy.

3. Wolność i niewola

*   „Niemoc człowieka w opanowywaniu i powściąganiu afektów nazywam niewolą”. Człowiek zaślepiony afektami biernymi poddajeim się i jest ich niewolnikiem. Zwłaszcza, że afekty bierne są zazwyczaj silniejsze niż czynne, np chęć przyjemności cielesnej tłumi chęć przyjemności rozumowej.

*   Wyzwolenie ze stanów biernych przynosi życie rozumne. „Afekt, który jest stanem biernym, przestaje być stanem biernym, gdy wytwarzamy jego jesną i wyraźną ideę”. Np. nienawiść – jest stanem biernym, ale gdy się zrozumie, że ludzie działają z koniecznośi natury, przezwyciężę ją; a dalej, gdy zrozumiem, że ludzie mają wspólną naturę i wspólne dobro, zrozumiem też, że życzyć bliźniemu zła jest rzeczą bezrozumną. „O ile rozumiemy przyczyny smutku, o tyle przestaje być on stanem biernym, czyli przestaje być smutkiem”

*   Przyczyną wszystkiego jest Bóg, więc o ile poznajemy świat jako wynikający z Boskiej natury, pojmujemy go „z punktu widzenia wieczności” i widzimy konieczność każdego poszczególnego zdarzenia. Jednak nie wystarczy jedynie zrozumieć konieczności afektów, aby się od nich uwolnić. „Prawdziwa znajomość dobra i zła nie może pohamować jakiegoś uczucia przez to, że wiedza ta jest pawdziwa, lecz jedynie o tyle, o ile uważana jest za uczucie”, gdyż „każde uczucie można zniszczyć tylko przez uczucie przeciwne, przy większej mocy”. Więc adekwatna wiedza o tym, co jest przyjemnością, a co bólem, musi zostać podparta przez uczucie, które skłonia człowieka do działania według jej wskazówek

*   To zaś nie stanowi dla Spinozy problemu: „pragnienie wiedzy adekwatnej oraz uczucie, które towarzyszy jej zdobywaniu i stosowaniu w naszym codziennym życiu, jest z natury rzeczy nieuchronnie najsilniejszym pragnieniem i najbardziej potężnym uczuciem spośród tych, jakimi obdarzona jest istota ludzka”. „Ostatecznym celem człowieka, powodującego się rozumem, tj. najwyższym pożądaniem, przy pomocy którego stara się opano-wać wszystkie inne, jest to, które prowadzi go do pojmowania w sposób adekwatny wszystkich rzeczy, mogących ...