4
Literacka Nagroda Nobla 1946 - Herman Hesse
Monika Świercz
Gr. IV
Fakty z życiorysu
Herman Hesse urodził się w małym miasteczku Calw w Wirtembergii i o swoim domu rodzinnym tak pisał po latach: "tu modlono się i czytano Biblię, studiowano i uprawiano filozofię indyjską, tu grano wiele dobrej muzyki, tu wiedziano o istnieniu Buddy i Laozi, przyjmowano gości z wielu krajów (...), karmiono ubogich i święcono swięta, tu blisko siebie przebywała wiedza i baśń. (...) był to świat zdecydowanie niemiecki i protestancki, ale z perspektywą otwartą na całą ziemię, i był to świat zupełnie inny, zgodny w sobie i zdrowy". Dzieciństwo spędził Hesse w Calw oraz w Bazylei, przez rok (1890-91) uczył się w gimnazjum, by następnie wstąpić do seminarium teologii protestanckiej w Maulbroon. Szkoły nigdy nie lubił, ale atmosfera tej renomowanej uczelni była dlań nie do zniesienia: w marcu 1892 r. uciekł z Maulbroon i został wyrzucony z seminarium. Przechodził wówczas kryzys duchowy - pobyt w Bad Bool u znanego teologa-egzorcysty skończył się nieudaną próbą samobójczą Hessego. Jakiś czas przebywał w zakładzie w Remstal pod Stuttgartem, opiekując się dziećmi upośledzonymi, a następnie w zakładzie dla chłopców w Bazylei. Na przeszło rok wrócił do szkoły, tym razem w Bad Cannstatt, by terminować potem jako mechanik w fabryce zegarów wieżowych w Calw.
W 1895 r. rozpoczął pracę w księgarni w Tybindze, intensywnie się ucząc i w 1896 r. na łamach czasopisma "Deutsche Dichterheim" opublikował pierwszy wiersz "Madonna". Trzy lata później wydał debiutancki zbiór poetycki "Romantyczne pieśni", powstały pod wpływem lektur Horderlina, a także tom opowiadań "Godzina po północy", w którym znać ślady fascynacji prozą Maeterlincka. W tym samym roku twórca przeniósł się do Bazylei, gdzie podjął pracę w księgarni. W 1901 r. wydał "księgę wyznań" zatytułowaną "Pisma i wiersze pozostałe po Hermanie Lauscherze", która podobnie jak poprzednie utwory utrzymana była w nastroju melancholii, znużenia, smutku i tęsknoty. Przełom w jego twórczości przyniosła dopiero opublikowana w 1904 r. powieść "Peter Camenzind", w której przezwyciężył depresję i melancholię, zwracając się w stronę natury. W tym samym roku ożenił się ze starszą o dziewięć lat Marią Bernoulli i - hołdując ideałom Rousseau oraz Tołstoja - przeniósł się na wieś: do Gaienhofen nad Jeziorem Bodeńskim.
W 1906 r. wydał powieść "Pod kotami", a w ciągu następnych pięciu lat trzy tomy opowiadań: "Doczesność", °Sąsiedzi" i "Manowce", powieść "Gertruda" oraz zbiór wierszy "W drodze". W tym czasie redagował dzieła klasyków i antologie poezji, współpracował z czasopismami literackimi oraz jeździł z odczytami po krajach niemieckojęzycznych. W 1911 r. podjął wyprawę do lndii, aby - jak sam stwierdził - "zdobyć dystans" do siebie i do świata. W czasie podróży pisarz podupadł na zdrowiu: już od 1900 r. cierpiał na bóle głowy oraz nerwobóle, które towarzyszyć miały mu aż do śmierci. W 1912 r. Hesse wraz z żoną i trójką dzieci przeniósł się do Berna, gdzie w następnym roku wydał opartą na motywach autobiograficznych powieść "Rosshalde", poświęconą kryzysowi pożycia małżeńskiego.
Po wybuchu I wojny światowej opublikował w "Neue Zuricher Zeitung" artykuł "Przyjaciele, nie tym tonem", w którym potępił nacjonalizm i militaryzm. Tekst ten wywołał ostrą krytykę prasy niemieckiej, która nazwała go zdrajcą. Mimo to podczas wojny Hesse zajmował się pomocą dla niemieckich jeńców wojennych. W tym czasie wydał "Trzy historie z życia Knupla" (1915) i wkrótce wraz z żoną poddał się leczeniu psychiatrycznemu w zakładach w Locarno, Brunnen i w Lucernie. W tej ostatniej klinice odbył seans psychoanalitycmy z uczniem Carla Gustava Junga - Josefem Bernhardem Langiem, który wywarł na jego umysłowość ogromny wpływ. Efektem fascynacji myślą jungowską były dwie rozprawy Hessego - "Artysta i psychoanaliza" (1918) oraz "Spojrzenie w chaos" (1920) - a przede wszystkim wydana w 1919 r. powieść "Demian", w której "wgląd w wewnętrzny świat symboli umożliwia bohaterowi poznanie samego siebie i odzyskanie psychicznej równowagi". Utwór wywarł wielkie wrażenie na czytelnikach, a zwłaszcza na młodzieży, do której w tym samym roku Hesse skierował anonimowy apel "Powrót Zaratustry", gdzie wzywał wszystkich do samopoznania.
W 1919 r. pisarz osiedlił się w pałacyku Montagnolia w Tesynie (południowym kantonie Szwajcarii), gdzie zamieszkał samotnie, żona ponownie trafiła do zakładu psychiatrycznego, a dzieci oddane zostały na pensje lub do znajomych W 1919 r. został redaktorem miesięcznika. "Vivos voco", zawarł przyjaźnie z Jungiem, Hugo Ballem i T.S. Eliotem oraz wydał dwie powieści: w 1922 r. "Siddharthę" - indyjską odmianę powieści rozwojowej, która przyniosła mu sławę nie tylko w Europie, ale nawet w Indiach. Zmuszony przez dolegliwości reumatyczne do częstego korzystania z sanatoriów, Hesse opublikował w 1923 r. "Kuracjusza: notatki z kuracji w Baden" - wnikliwą analizę psychiki pacjenta. W roku następnym ożenił się z Ruth Wenger, z którą rozwiedzie się pięć lat później. W 1926 r. wydał "Podróż norymberską", gdzie opisał swoje wrażenia z wielokrotnych wyjazdów do Niemiec, podczas których poznał m.in. Thomasa Manna.
W 1927 r. ukazała się najgłośniejsza powieść Hessego: "Wilk stepowy", ukazująca próbę scalenia na nowo rozbitej osobowości bohatera oraz zasypania przepaści między nim a światem, ku czemu prowadzi droga przez piekło własnej duszy. W autokomentarzu do tej powieści, szkicu "Noc pracy" pisarz wyznał: "Niemal wrsrystkie utwory prozatorskie, które napisałem, są biografiami duszy; w nich nie chodzi o historie, intrygi i napięcia, w gruncie rzeczy są to monologi, których jedna jedyna. osoba, właśnie owa mityczoa postać, rozpatrywana jest w jej związkach ze światem i z własnym "ja"". W następnej "biografii duchowej", powieści "Narcyz i Złotousty" (1930) autor przezwyciężył dręczące go antynomie poprzez harmonię sprzecznych żywiołów w przyjaźni dwojga uzupełniających się towarzyszy. W tym samym czasie pisarz odnalazł również harmonię w związku duchowym i w 1927 r. ożenił się - po raz ostatni i naprawdę szczęśliwie - z Austriaczką Ninon Dolbin.
W latach następnych Hesse zajął się aktywnie pracą oświatowa, wydawniczą i recenzencką, zyskując miano specjalisty od romantyzmu niemieckiego oraz odkrywając światu wielkość tak niedocenionego pisarza, jak Robert Musil. Pisał opowiadania, eseje, szkice, relacje z podróży, wspomnienia, a w latach 1930-31 opowieść "Podróż na Wschód", będącą uwerturą do wydanej kilkanaście lat później "Gry szklanych paciorków". Po 1933 r. udzielał w swojej willi w Montagnolia schronienia uchodźcom z hitlerowskich Niemiec, m.in. Thomasowi Mannowi i Martinowi Buberowi. Choć nie był hołubiony przez władze nazistowskie, nie był również potępiany. Zadecydowała o tym jego apolityczna postawa, która nie pozwalała mu na jakiekolwiek zaangażowanie. Jego poglądy były jednak zdecydowanie pacyfistyczne.
W 1943 r. ukazała się w Szwajcarii (w Niemczech nie było to możliwe) ostatnia powieść pisarza "Gra szklanych paciorków", nad którą pracować zaczął jeszcze w 1931 r. Przeciwstawia się ona barbarzyństwu i chaosowi czasów współczesnych, ukazując wizję utopijnej republiki uczonych - krainy ducha i sztuki. Zdaniem amerykańskiego krytyka, Teodora Ciołkowskiego utwór ten "nie jest teleskopem skierowanym w daleką przyszłość, lecz zwierciadłem, odbijającym z niepokojącą ostrością paradygmat dzisiejszej rzeczywistości". Po zakończeniu II wojny światowej pisarz odmówił przyjazdu na stałe do Niemiec. Jego sprzeciw budził brak poczucia odpowiedzialności rodaków za zbrodnie hitlerowskie, czemu dał wyraz w opublikowanym w 1946 r. na łamach "Neue Zeitung" "Liście do Niemiec". Został po tym obrzucony kalumniami i oszczerstwami, po których napisał "Odpowiedź na obelżywe listy z Niemiec".
W tym samym roku Herman Hesse uhonorowany został literacką Nagrodą Nobla za "natchnioną twórczość, w której we wszystkim z wielką oczywistością ujawniają się klasyczne ideały humanizmu, a także za błyskotliwy styl". Ze względu na ciężki stan zdrowia w ceremonii wręczania nagrody nie mógł uczestniczyć. W ślad za tym wyróżnieniem przyszły następne: w 1946 r. Nagroda im. Goethego, w 1947 r. - tytuł doktora honoris causa uniwersytetu w Bernie, w 1950 r.- Nagroda im. Raabego, w 1955 r. - order "Pour la merite" oraz Nagroda Pokoju Związku Księgarzy Niemieckich.
W ostatnich latach życia Hesse nie opuszczał niemal Montagnoli, nie opublikował też żadnego większego utworu, choć wydawał swoje eseje, baśnie, opowiadania i listy. Zmarł w 1962 r. na wylew krwi do mózgu. Wielka międzynarodowa sława jego pisarstwa rozpoczęła się dopiero po śmierci wraz z kolejnymi przekładami utworów na języki obce. "Wilk stepowy" stał się dla pokolenia hippisów w Ameryce pozycją kultową.
Literacką nagrodę Nobla trzymał za "szlachetnie podniosłą i różnorodną poezję, która zawsze wyróżniała się świeżością natchnienia i rzadko spotykaną czystością ducha", a także za "talent epicki i dramatyczny".
Twórczość
Do najbardziej znanych utworów Hessego należy „Gra szklanych paciorków”.Akcja rozgrywa się w odległej przyszłości, w Kastalii - małym królestwie uczonych. Ten swoisty zakon intelektualistów jest przekonany, iż udało mu się ująć w ryzach reguły całą zdobytą dotychczas wiedzę. Główny bohater to człowiek pragnący poświęcić życie zasadom zakonu. Na kartach powieści obserwujemy kolejne stopnie jego wtajemniczenia w zasady, jego permanentną wewnętrzną przemianę, zmotywowaną pracą nad sobą i wyniki jego przemyśleń (lub żeby być bardziej wiernym kastalskim określeniom - kontemplacji). Świat przedstawiony to przestrzeń harmonijna, pełna ładu. Zarówno na poziomie czysto praktycznym i formalnym, ale przede wszystkim na poziomie ducha. Stąd poszanowanie dla dyscypliny, idea szacunku. Ta wielka harmonia zostaje skontrastowana z rzeczywistością istniejącą poza murami tego dość utopijnego świata (Józef Knecht natomiast to intelektualny i duchowy kontrast Plinia Designori, człowieka głęboko zanurzonego w „realności” i codzienności). Chaos powszedniego, nie do końca „świadomego” egzystowania zostaje przeciwstawiony kosmosowi „wszechwiedzącego porządku”. I na tym zasadza się chyba jedno z ważniejszych przesłań książki. Sama Kastalia natomiast nie mogłaby istnieć bez tytułowej gry – gry szklanych paciorków. Próbując poznać jej reguły i tym samym zasady rządzące światem, czytelnik staje niczym Knecht przed dysonansem pragnienia i niemożności pojęcia pewnych mechanizmów. Gra szklanych paciorków – wielka synteza nauki miała służyć uchwyceniu pewnej powtarzalności i odnalezieniu elementów ponadczasowych w mentalności ludzkiej. Jest czymś nowym, nietypowym nawet jak na grę – charakteryzuje ją bowiem JEDNOŚĆ. Nie ma też wiele wspólnego z grą traktowaną (i odbieraną przez innych) jako elementu współczesnej kultury masowej i niezobowiązującą rozrywką. Jest bowiem śmiertelnie poważna, a przede wszystkim stanowi pewnego rodzaju przeżycie religijne. Nie każdego stać na wyzwanie -używając kategorii Caillios należałoby pewnie powiedzieć - agon, które ze sobą owa gra niesie. Jej uczestnik musi uwierzyć w zbawienne znaczenie reguł, tak naprawdę niedefiniowalnych, nigdy nie wyeksplikowanych wprost. Stąd wszystko ma znaczenie symboliczne, jest sferą ducha próbującą znaleźć swe zastosowanie w praktyce.Knecht – sługa zasad, niekończącej się zabawy z paciorkami, zyskuje wolność dopiero poza systemem gry. Poza murami swojego dawnego świata niczym rozmawiający z Wilkiem stepowym Mozart może pozwolić sobie na nieskrępowany śmiech, na kpinę z reguł którym się poświęcał. Natura, która zastąpiła zakonną regułę także potrafi wyzwać na pojedynek – i nawet magister ludi nie jest w stanie go zwyciężyć. W ogólnym rozrachunku Knecht jednak wygrywa, ponieważ zyskał świadomość pewnych mechanizmów. Zrozumiał również, że do istoty jednostki należy być zagrożoną, bezbronną stawką wystawioną na ryzyko gry. Hermann Hesse to autor, którego zdecydowanie nie powinno czytywać się przed snem. Chyba, że pragniemy świadomie spróbować poprzemieszczać się po naszej nieświadomości, odpłynąć w sferę ducha, z nadzieją (pewnie złudną, ale jakże potrzebną) wybrać się w lekturę niczym w Podróże senne. Warto w takich chwilach otworzyć okno i pozwolić, by granat nieba wpadł nam do mieszkania. A jeżeli nie będzie to dla nas satysfakcjonujące zawsze możemy posłuchać muzyki – ot choćby takiej, pozornie prostej melodii - wygrywanej na szklanych paciorkach.
Inną książką zasługującą na uwagę jest „Wilk stepowy”. Książka opowiada historię człowieka w średnim wieku Harrego Hallera, wilka stepowego, który przeżywa swoiste załamanie, wewnętrzny bunt wobec świata i choć stara się przezwyciężyć tkwiące gdzieś głęboko w nim rozdarcie, tak właściwie nieustannie spogląda w przepaść, przepaść dzielącą go od realnego świata. Dobitnym sposobem zobrazowania tego kryzysu jest postać wilka stepowego – z jednej strony tożsama z bohaterem, z drugiej pochłaniająca jego resztki sił witalnych, jego antynomia. W pewnym momencie musi dojść do konfrontacji między tymi dwoma światami, inaczej porządek nigdy nie będzie mógł zaistnieć. Droga do harmonii jest długa i trudna, prowadzi przez labirynt luster i teatr dla obłąkanych, tym samym książka Hessego staje się bardzo ciekawą propozycją zarówno dla tych, którzy cenią literaturę mało w swej naturze mimetyczną, jak i dla wielbicieli psychoanalizy. Rozróżnienie może mało wyraziste, ale też ostrych granic wyznaczyć tu nie sposób, raczej wszystko się przenika, sen z jawą, doznania z doświadczeniem. Mamy tu historię samotnika wśród historii miłości – tych niewinnych i tych przesiąkniętych na wskroś erotyzmem, mamy tu ducha Mozarta obok muzyki jazzowej i dużą dozę satysfakcji z lektury. Jest to chyba jedna z tych książek (niestety chyba cały czas pomimo wszystko - nielicznych), której przyjemność czytania idzie w parze z literackimi walorami i ciekawą fabułą (to już nawet więcej niż para!) Znajdą tutaj również coś dla siebie wielbiciele muzyki, a ściślej jej teorii. Jest tu trochę maskarady i takiej niesamowitej aury porównywalnej z Bułhakowem. I coś jeszcze, coś co mogłoby usprawiedliwiać jednoznaczne odczytanie "Wilka" przez kontrkulturę. W gruncie rzeczy fabuła, którą tradycyjnie możemy odbierać jako układ motywów zawartych w świecie przedstawionym (istniejąca generalnie poza bohaterem), może równie dobrze być historią rozgrywającą się w duszy człowieka – na szachownicy znaczeń jego osobowości, szachownicy która mieści nieskończoną ilość figur i układów, ale o tym zdecydowanie piękniej opowiada Hesse.
Bibliografia
- "Leksykon pisarzy świata. XX wiek" - opracowany przez zespół redakcji "Literatura na świecie" wraz z gronem współpracowników pod kierunkiem Wacława Sadkowskiego, Fundacja "Literatura światowa", Warszawa 1993
- Grzegorz Górny "Leksykon laureatów literackiej Nagrody Nobla 1901-1993", Kraków 1993
- "Poeci nobliści. 1901 - 1993. Antologia" - wybór i opracowanie A. K. Waśkiewicz, współpraca J. Koperski, Warszawa 1994
M.Konieczny