Białczyński Czesław - Starosłowiańskie Święto Wiosny.pdf - BIBLIOTEKA - potrzebnyfranek

Staro-Słowiańska Świątynia Światła Świata

(Światłowiłta-Światowita-Światowida-Świętowita)

--------------------------------------------------------------------------------

STAROSŁOWIAŃSKIE ŚWIĘTO WIOSNY

--------------------------------------------------------------------------------

W chrześcijańskim kalendarzu świąt są dwa naprawdę wielkie momenty, którym

podporządkowano wszystkie daty obrzędowego cyklu. To BoŜe Narodzenie obchodzone w

chwili Zimowego Górowania Nocy, czyli w dniu, kiedy noc jest najdłuŜsza, a dzień

najkrótszy, oraz Wielkanoc związana organicznie z Wiosennym Przesileniem.

Przed nami wiosna, okres wielkiego wybuchu wegetacji, rozpoczęcia nowego cyklu w

Przyrodzie. Dwudziesty pierwszy marca - przesilenie albo, jak kto woli, równonoc - to jej

astronomiczny początek. W Polsce, w północnej i środkowej Europie, po chwilowej, zimowej

śmierci (uśpieniu) właśnie teraz budzi się nowe Ŝycie. W ciągu miesiąca od tego momentu

wszędzie, poczynając od basenu Morza Śródziemnego a kończąc na północnej Skandynawii,

wiosna będzie królować juŜ niepodzielnie. Wkraczając w okres pełnego rozbuchania ukaŜe

całą swą krasę, setki kolorów, tysiące zapachów. Wśród jej barw dominować będą dwie:

zieleń liści i traw oraz biel kwitnących drzew owocowych. Ta druga "maść" - nasi

praprzodkowie uŜywali słowa maść zamiast dzisiejszych mian "barwa", "kolor" - przypomina

śnieŜyste zimowe połacie, a nawet śmiertelny całun. Biel - archaiczna barwa Ŝałobna.

Jednak teraz są to Ŝywe płatki sypiące się z drzew miliardami i mamy do czynienia z inną

bielą, radosną, bielą zmartwychwstania, odrodzenia, tą, która kojarzy się nie ze śmiercią, lecz

Ŝyciem jak barwa ślubnych sukien. Natura niczym przepyszna panna młoda przygotowuje się

do zapłodnienia. Zaloty posłuŜą wydaniu owoców, które dojrzewać będą całe lato i spadną

jesienią. My, ludzie, powtarzamy ten piękny taniec Przyrody naśladując ją w licznych

obrzędach, kiedyś pierwotnych, pogańskich, naturalnych (przyrodzonych) - dziś

ucywilizowanych, przyswojonych przez chrześcijaństwo, zniekształconych, dla wielu po

prostu niezrozumiałych. Często zupełnie juŜ nieświadomie naśladujemy pewne rytuały

uŜywając mitycznych symboli, których znaczenie zatarło się dla nas z upływem wieków .

By przeŜywać w całej pełni i całkowitej harmonii z Przyrodą owo wielkie święto, Święto

Wielkiego Dnia i Wielkiej Nocy, w istocie święto powtórnego powstania Ŝycia, jego

odrodzenia po zimowej śmierci, warto poznać rodowód archaicznych obrzędów i uświadomić

sobie znaczenie pierwotnych atrybutów magicznych, jakie nam owego dnia towarzyszą.

Bardzo wiele z nich uległo zapomnieniu lub utraciło wagę. Okres ostatnich pięćdziesięciu lat

był tu szczególnie katastrofalny. A przecieŜ obrzędy te są wspólną spuścizną wszystkich

narodów indo-europejskich, wiele zaś jest cząstką wyłączną pradawnej kultury Słowian,

naszym wkładem w kształt współczesnego świata, w jego kulturę.

Chciałbym, by ten artykuł, choćby w skromnej mierze, zatrzymał dla nas wszystkich to, co

było kiedyś, bardzo dawno. Ta praprzeszłość bowiem stanowi o naszym rodowodzie, jest

genetycznym i genealogicznym zapisem naszej słowiańskości. Zacznijmy zatem próbę

odtworzenia rysunków z rozbitego "dzbana" prastarych słowiańskich wierzeń od wyjaśnienia

kwestii ruchomej daty dawnego Święta Wiosny.

Dawno temu, około 2500 lat przed naszą erą, a moŜe jeszcze dawniej, w czasach, gdy

zbieracko-rolno-pasterskimi społecznościami rządziły kobiety, a wszystkie wielkie Ludy

późniejszej doby (Indoirańczycy, Hellenowie, Italowie, Celtowie, Germanie, Bałtowie i

Słowianie) stanowiły jedną wielką rodzinę, dominowały między nimi kulty związane z

ubóstwieniem KsięŜyca. Obowiązywał wtedy lunarny kalendarz opierający się na cyklu

księŜycowym. Rok księŜycowy składał się z trzynastu miesięcy (dzisiejsza 13-stka uwaŜana

za pechową). Trzynasty miesiąc miał charakter wyrównawczego, tak by cykl miesięczny

pokrywał się z cyklem wydarzeń w przyrodzie. Słowianie nazywali róŜnie ów miesiąc, ale

najpełniej oddaje jego idę nazwa Świcień (Prosweteń). Świcień umieszczano dokładnie w tym

miejscu, kiedy Rodzi się Nowe Światło, czyli w okresie Zimowego Górowania Nocy. Był

krótszy od innych miesięcy i bardzo odświętny, jako Ŝe odrodzenie światła po okresie

powiększania się obszaru ciemności, nocy i zmarzliny miało decydujące znaczenie dla

przyszłości ludzkiego bytu i bytu całej Przyrody. Do czasów dzisiejszych odświętność owego

czasu przetrwała w obrzędach związanych z Kolędą (był to moment zamknięcia Koła-Kręgu

cyklu Ŝycia) i Zapustami (czasem radości po odrodzeniu światła). Wszystkie wielkie święta

wiązały się z pełnią KsięŜyca, a kaŜde waŜne działanie musiało być podejmowane na

"młodym księŜycu" (wzrastającym), jeśli miało się powieść. Według tej miary rocznej wiosna

nie przychodziła 21 marca, lecz w pełnię równonocy wiosennej, kiedy przybywającego dnia

było juŜ tyle samo, co ustępującej nocy. Od tej chwili symbolicznie ruszała cała wegetacja,

dzień zaczynał dominować nad nocą, Ŝycie nabierało rozpędu, aŜ do tryumfalnego szczytu w

Letnie Górowanie Dnia, zwane wtedy Kupałą (na cześć Boga Miłości - Kupały-Dziwienia),

Kresem (od krzesania świeŜego ognia, kraszu-krwi i końca-kresu wzrostu światła), a obecnie

Nocą Świętojańską. Było to rozpoczęcie nowego roku, bowiem zaczynał się on nie 1 stycznia,

lecz z pierwszym dniem Wiosny-Jaruny.

Dziś, gdy posługujemy się kalendarzem słonecznym, dzień święta nadal wiąŜe się z wiosenną

równonocą. Jest to czas naszych świąt wielkanocnych, a termin owych obchodów waha się

między 21 marca a 24 kwietnia, przypadając dokładnie na pierwszą niedzielę po równonocnej

pełni KsięŜyca. W Wielkanocy zachował się pradawny termin agrarnego, księŜycowego

święta Nowego Roku, a z nim część noworocznych obrzędów. Dla rolników i pasterzy była to

graniczna data, od której mogli rozpoczynać róŜne czynności związane z uprawą i hodowlą -

z pewnością najwaŜniejsze święto całego cyklu rocznego.

Nic więc dziwnego, Ŝe w tych obchodach było wiele magicznych rytuałów związanych z

rozpoczynającą się wegetacją i mających zapewnić dobry urodzaj oraz powodzenie w całym

nowym roku. Część elementów rolniczego Święta Wiosny włączyła się do Świąt Wielkiej

Nocy, ale część z nich oderwała się od dawnej daty, związując z nowymi terminami cyklu

słonecznego i z datami nowego kalendarza. Tak na przykład rytuały uśmiercania uosobionej

Zimy (Marzanna, Smertnica, Maslenica, Kostroma) zostały przywiązane do daty 21 marca.

Z kolei tradycyjna intronizacja Wiosennego Króla (Pasterzy) i Obnoszenie Królewny w

Polsce, obrzędy Jaryły-Jaruny na Rusi (dzisiaj Zielony Święty Jurij) albo Kukiery w Bułgarii,

czy litewskie święto Sekmine, białoruska Sjemucha związały się z Zielonymi Świątkami.

Jeszcze inne czynności magiczne, bez których niegdyś święto nie mogło się obejść, tępione

energicznie przez Kościół, zanikły zupełnie lub przybrały szczątkowe formy. Dotyczy to

szczególnie ogólnosłowiańskiego obrzędu wielkanocnego palenia ognisk po wzgórzach i

smętarzach-Ŝalnikach (Ogni Gromadnych, Grumadek, Grmači, Grietów), a takŜe

obrzędowych uczt związanych z Dziadami Wiosennymi, określanymi w róŜnych krajach

słowiańskich róŜnym mianem: NjeboŜczickij Wielikdeń, Nawski Dzień, Nawskij Wełykdeń,

Leldena Wielik Den, Navian Djeń, Radunica. Do tej grupy naleŜą teŜ "wiosenne igrzyska",

występujące na przykład w krakowskim święcie Rękawki, śląskich wyścigach ludowych

zwanych Rochwistem, czy w Wołowym Weselu na Podlasiu.

W ogóle większość rytuałów rolniczych, Ŝywych jeszcze w końcu XIX i na początku XX

wieku (gdzieś do jego połowy, dopóki przez wielkie wojny, uprzemysłowienie i ruchy

ludności nie została naruszona struktura słowiańskich wsi), jest juŜ dzisiaj w naszej kulturze

nieobecna. Pozostaje nam przebieg owych wielkich świąt, rozrzuconych obecnie po

kalendarzu, utrwalić dla własnej pamięci po to, by go kiedyś oŜywić nawiązując do zerwanej

brutalnie ciągłości kultury i własnych korzeni. Powinniśmy uczynić wszystko, co w naszej

mocy, aby owe obrzędy łącznie z Przyrodzoną Wiarą przodków przywrócić na swój

prywatny, domowo-rodzinny czy grupowy uŜytek. MoŜe uda się je równieŜ oŜywić dla

wszystkich Polaków, dla wspólnej tradycji zbiorowych obchodów?

Pierwszym etapem wiosennych obrzędów było bez wątpienia pogrzebanie zimy. Uosabiała ją

najczęściej naturalnych rozmiarów postać kobieca uformowana ze słomy, ubrana w białą,

płócienną szatę, ze starannie oddanymi szczegółami twarzy i długimi lnianymi włosami. Jej

głowę często wieńczyła cierniowa korona z gałęzi głogu. Cierniste krzewy, takie jak głóg,

tarnina, dzika róŜa (szypszyna) odgrywały w zabiegach magicznych (zwłaszcza grzebalnych)

na Słowiańszczyźnie bardzo waŜną rolę. Wierzono, Ŝe zabezpieczają one przed demonami,

przed bogunami Zaświatów i uniemoŜliwiają zmarłym powrót do świata Ŝywych. Postać tę

nazywano w Polsce Marzanną (długoszowa Marzyana), w Czechach Mařeną, w Słowacji

Mareną lub Marmurieną, w Rusi i Rosji Maruchą, Marą, Morą, w innych regionach Moreną,

Maraną lub MarŜaną. Była ona najprawdopodobniej boginią starości, zagłady i zapomnienia.

W starym dokumencie czeskim Mater Verborum przyrównano ją do greckiej Hekate, a w

ruskich pieśniach kupalnych występuje wprost jako śmierć. Gdzieniegdzie nazywano ją

jeszcze inaczej np. Maslenicą (w pewnych okolicach Rosji i wschodniej Białorusi), ale

charakter postaci pozostał ten sam. UŜywanie w mowie potocznej zastępczej nazwy zamiast

prawdziwego imienia bóstwa było rozpowszechnione we wszystkich kulturach staroŜytnych.

Słowianie Nadłabscy i ŁuŜyczanie, takŜe Ślązacy w tym samym obrzędzie niszczyli postać

bogini śmierci nazywanej Smertnicą lub Śmierciuchą. Jej najdawniejsze i prawdziwe miano

brzmiało jednak Nyja. Ukraińcy i Białorusini rozrywali i palili postać samej bogini zimy,

dwupłciową (dwutwarzową) Kostromę-Kostrubonka. Kostroma-Kostrub-Kostrubonko często

trzyma w ręku dębową witkę i, mimo odzienia w kobiece stroje, posiada męskie cechy

płciowe. Dąb jest świętym drzewem Peruna, a Perun pierwszą błyskawicą podczas pierwszej

wiosennej burzy otwiera symbolicznie brzuch Matki Ziemi, wyzwalając wzrost świeŜych

roślin. Perun zapładnia piorunami Ziemię, jego Ŝona-siostra Perperuna zrasza ją w asyście

Dodoli i Śląkwy Ŝyciodajnym deszczem, rozpoczynając na powrót wegetację. Dwupłciowość

lub dwugłowość postaci w rodzaju Kostromy-Kostruba czy uosobienia wiosny Jaruny-Jaryły,

uosobienia lata Rajka-Maji (Gaika-Latka) jest śladem wskazującym na wyŜsze umocowanie

bóstw Pór i Stron (Kiru). Wśród Słowian im wyŜej postawione było bóstwo tym więcej miało

głów. Stąd arkoński Swąt-Światowit (Bóg Bogów dla Słowian - jak pisze

wczesnośredniowieczny niemiecki kronikarz) ma cztery głowy, zaś o szczebel niŜszy w

hierarchii szczeciński Trzygław-Czarnogłów - trzy. "Zwykli" bogowie - śywiołowie

(Bogowie śywiołów) i Mogtowie (Bogowie Mocy) mieli po jednej głowie. NaleŜy ściśle

odróŜnić problem wielości głów i wielości twarzy-obliczy (wielość twarzy nie ma nic

wspólnego z hierarchiczną drabiną, symbolizuje inne aspekty bóstwa).

W obrzędzie uśmiercenia Zimy kukłę - personifikację bóstwa - obnoszono wokół wioski ze

śpiewami, wyśmiewając śmierć i srogie dolegliwości zimy, przyzywano jednocześnie wiosnę,

a wszystko odbywało się w asyście śmiechów i płaczów, przy dźwiękach rytualnych

grzechotek, piszczałek, gęśli, dud, skuduczy, bębnów i dzwonków, z trzaskaniem batów

płoszących ciemne moce i złe demony. Następnie wrzucano symbol bogini do wody i topiono

lub puszczano z prądem rzeki (Marzanna), albo palono i rozszarpywano na strzępy

(Smertnica, Kostroma). Obyczaj ten był Ŝywy i powszechny jeszcze z początkiem XX wieku.

W Polsce do niedawna topiono Marzannę 21 marca.

Dopiero po dokonaniu tego symbolicznego uśmiercenia mogły się rozpocząć przygotowania

do powitania Wiosny. Dorośli członkowie plemiennej społeczności zajmowali się

niezbędnymi czynnościami w gospodarstwie. KaŜda z tych czynności miała juŜ wymiar

niezwykły, niecodzienny, magiczny i religijny. Jak zawsze przy świętach obmywano całe

domostwo nie tyle z brudu, co z nagromadzonego przez rok "złego". Nagrzewano wtedy w

łaźni-bani, czyszczono i myto bydło, sprzątano - wymiatając razem z kurzem "wszystko

nieczyste", prano bieliznę, szykowano białe obrusy świąteczne zwane czechółami, które i

przy zabiegach grzebalnych odgrywały waŜną rolę. W czynnościach występował ścisły

podział na męskie i kobiece. MęŜczyźni na przykład bili i oprawiali zwierzynę (oddawali się

łowom), kobiety zaś przyrządzały z niej potrawy świąteczne. Kobiety piekły kołacze-

korowaje i placki w kształtach zwierząt (symbole bóstw i jednocześnie imitacje trzody, która

miała się mnoŜyć) oraz placki-mosty tzw. "kładki" dla Dziadów - duchów przodków, którzy

mieli po nich nadejść z Nawi Welańskich. Ogień w piecach chlebowych i ogniskach mógł

jednak podtrzymywać tylko męŜczyzna - głowa rodu.

Chłopcy i dziewczęta szli na poszukiwanie wierzbowych i leszczynowych gałęzi pokrytych

świeŜymi pąkami "kotków" i "bagniątek", zwanych od pradawna Baziami. Gałęzie wstawiano

w domu w siwak, w jasnym, ciepłym miejscu tak, by się, jak mawiano, "rozkiściły"

(rozkwitły). Przez cały okres przygotowań kropiono je wodą ze świętych źródeł, Ŝeby nabrały

boskiej, Ŝyciodajnej siły. Przynoszono teŜ gałęzie brzozy z młodymi listkami albo świerka

(jeśli brzozy nie zdąŜyły się zazielenić), równieŜ całe młode drzewka. Drzewko strojono

czerwonymi wstąŜkami wypowiadając przy tym Ŝyczenia, których spełnienia oczekiwano w

nowym roku. Gałęziami przybierano cały dom. Młodzieńcy, rozpoczynali w tym czasie

budowę "wiech", zaś panny pod okiem bab (staruszek) malowały jajka tworząc "kraszanki".

Budowanie wysokich, okazałych wiech było przygotowaniem do wiosennych igrzysk -

obrzędu męskiej inicjacji. Przy budowaniu wiechy młodzieniec musiał się wykazać po

pierwsze: odwagą (drzewce trzeba było wyciąć samemu w lesie, zapewne nocą), po drugie:

wiedzą (znajomością symboli magicznych, gatunków drzewa i tajników wycinki oraz obróbki

drewna, takŜe konstruowania), po trzecie: siłą oraz sprytem, bowiem zbudowany przez siebie

przepyszny wielometrowej wysokości obiekt trzeba było nieść podczas pochodu wokół sioła.

Czym wiecha dla chłopców, tym były dla dziewcząt kraszanki. Biegłość w ich wykonywaniu,

opanowanie tradycyjnych wzorów i techniki wyrobu (podobnie, jak opanowanie tajników

"kuchni" w ogóle) świadczyły o stopniu dojrzałości. Kraszanka zawiera w sobie esencję

wiedzy potrzebnej kobiecie, by być samodzielną gospodynią. To nie tylko sztuka gotowania

jajka, ale wiedza o symbolach magicznych (kaŜde jajko miało swój wzór, swoją nazwę i

symbolizowało co innego), wiedza o ziołach i sposobach barwienia, o symbolice kolorów, a

takŜe test na cierpliwość, delikatność, na sprawność ręki. Temu samemu celowi słuŜyło

plecenie nagłownych wieńców z witek brzozowych. Im wyŜsza i bardziej rozbudowana

wiecha (palma), tym silniejszy, bardziej dojrzały do załoŜenia własnej rodziny i gospodarstwa

jej konstruktor. Im więcej wspaniałych kraszanek, tym wspanialsza przyszła gospodyni. Takie

stadło posiadało więcej szans na przetrwanie, niŜ inne, mniej dojrzałe czy sprawne.

Obrzędy inicjacyjne miały zresztą charakter wielostopniowy i długotrwały. Wiosenne święta

zawierały wiele ich elementów tak samo, jak Noc Kupalna, Ŝniwa i DoŜynki czy Zapusty w

grudniowym Święcie Godów. Jest to rozległy temat na odrębną opowieść.

Przygotowania trwały jakiś czas, zapewne koło tygodnia. Na koniec, gdy juŜ wszystko było

gotowe, ludzie obmywali się w łaźniach, po czym pokrywali ich podłogę warstwą popiołu.

Pozostawiano je nagrzane, zaopatrywano w białe ręczniki, bo tam najpierw przychodziły

dusze przodków, by się obmyć, nim wspólnie z resztą rodu zasiądą do uczty. W popiele

powinny się były odcisnąć ślady Dziadów. Wieczorem obchodzono całe gospodarstwo z

ogniem i kadzono spalonymi ziołami kaŜdy zakątek przepędzając ciemne moce. Święcenie

ognia i okadzanie domostw związało się w czasach chrześcijańskich ze świętem Matki

Boskiej Gromnicznej i świętem Oczyszczenia Maryji (25 marca). Gromnicę i kadzidło z

jałowca do dziś uznają po wsiach polskich za środek niezawodnie chroniący przed piorunami.

Jest to echo części wierzeń i obrzędów ku czci otwierającego wiosnę Peruna. Opisany

powyŜej cykl przetrwał jako Kwietna (Palmowa) Niedziela, a wiechy przechrzczone na palmy

święci się obecnie w kościołach Chrześcijan na tydzień przed Wielkanocą.

W prehistorycznych słowiańskich wioskach i grodach o świcie następnego ranka

rozpoczynało się święto. Początkował je Śmigus. Obrządek ten polegał na uderzaniu się

nawzajem rozkiściałymi witkami wierzbowymi - Baziami (Będziami). To symboliczne bicie

wypędzało "złe" z człowieka, uświęcało go i miało dawać siłę kwitnącej wierzbiny czy

leszczyny. Aby nabyć mocy pączkujących roślin, naleŜało spoŜyć Bazie z owych gałązek, co

teŜ powszechnie czyniono. Tego dnia przystępowano do intronizacji Wiosny. Odbywało się to

podobnie jak uśmiercanie Zimy w pochodzie. Na czele szedł lub był prowadzony przez

ukrytych za zwierzęcymi maskami Ŝerców, młodzieniec przebrany za dziewczynę,

przystrojony wiosennymi kwiatami, w białych Ŝeńskich szatach, na białym koniu (ruski

Jaryła, krakowska Rękawka - postać króla na białym ogierze).

W czasach, gdy plemiona słowiańskie juŜ się rozeszły, obrzęd przybrał cechy regionalne i

gdzieniegdzie na czele prowadzono parę, chłopca i dziewczynę (Podlasie), często w

zoomorficznych maskach (Kukiery w Bułgarii, serbski Kukuvec) albo drewniane figury o

wyraźnych cechach płciowych (bułgarski German, wielkopolska Królewna). W dalszej

kolejności podąŜał zaprzęg złoŜony z dwóch bliźniaczych wołów z radłem (później pługiem),

przystrojonych zieleniącymi się gałęziami, powoŜonych przez braci bliźniaków. Jeden wół

był biały, a drugi czarny. Idąc oborywano jednocześnie całe terytorium wioski. Trudno w tym

miejscu mówić o całej bogatej symbolice Czarnego i Białego Woła i Bliźniaczości

odwołujących się do wielu mitów i symboli, łącznie z parą pierwszych Bóstw Działu:

Czarnogłowa i Białobogi. Z tyłu za zaprzęgami szli młodzieńcy z wiechami i panny w

Białczyński Czesław - Starosłowiańskie Święto Wiosny.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: