HERALDYKA
Herb – znak rozpoznawczo-własnościowy osoby, rodziny, rodu, instytucji lub korporacji świeckiej lub kościelnej, miasta, ziemi lub państwa zbudowany wedle ściśle określonych reguł i używany przez w/w użytkowników. Był znamieniem przynależności do rodu i jego własnością. Tylko chłopstwo nie używało herbu (tzn. właściwego dla swego stanu znaku). W średniowiecznej Polsce można wyróżnić ok. 200 herbów (później coraz więcej aż do ok. 18000). 1 herbem mogło się posługiwać kilkaset rodzin (rekord to Jastrzębiec – ok. 500). Każdy
ð w Niemczech herb był własnością rodziny, stąd ogromna liczba herbów: 200 000
ð Juliusz Ostrowski – Księga herbowa rodów polskich najobszerniejszy herbarz
Ród – wspólnota krewniacza mająca poczucie pochodzenia od wspólnego przodka. We wczesnym średniowieczu rycerstwo było zorganizowane w rody. W XIV w rozpoczął się proces rozpadu struktur rodowych – coraz większą rolę zaczęły odgrywać struktury terytorialne.
Z początku człowiek miał Imię + miejscowość, której był właścicielem (Zbyszko z Bogdańca :]). Ten drugi człon nie był stały, przy zmianie własności – zmieniał się. Dla średniowiecznego rycerstwa jedynym niezmiennym czynnikiem był herb.
Od pocz. XVI zaczynają się wykształcać rodziny o dziedzicznych nazwiskach szlacheckich, od nazw miejscowych. Do tych rodzin zaczęto przypisywać herby.
zawołanie
Każdy szlachcic miał dziedziczny herb.
klejnot
BUDOWA HERBU
§ Herb powinien być umieszczony na tarczy herbowej
§
labry
Korona rangowa
pole
hełm
§ Jeśli w jego rogach znajdują się literki, to (w kolejności od lewej) pierwsze 2 (u góry) to pierwsze litery imienia i nazwiska, natomiast u dołu (od lewej) pierwsze litery urzędu, który dana osoba piastuje (np. PC – Palatinus Cracoviensis – Wojewoda Krakowski).
§ Najważniejsze na tarczy było godło herbowe
§ Ponad tarczą znajdował się hełm
trzymacz
figura
godło
§ Ponad hełmem – klejnot (np. pawie lub strusie pióra)
ð klejnot tautologiczny – to co na tarczy, to w klejnocie, np. lis
postument
order
tarcza
§ labry – zwisają po bokach hełmu. Pierwotnie forma tkaniny (tradycja wypraw krzyżowych – osłona karku rycerza), z biegiem czasu motyw roślinny (zwłaszcza od XVII w – stylizowane liście akantu).
dewiza
§ Dodatkowo mogą być trzymacze podtrzymujące herb (aniołowie, zwierzęta)
§ Na W (w PL bardzo rzadko) pojawiają się dewizy herbowe (motta, zwroty typowe dla rodziny).
Stylizacja godła herbowego, linii heraldycznej (?)
Strony heraldyczne – zgodnie z punktem widzenia postaci na tarczy, rycerza (nasze lewo to jej prawo)
Kolory herbu:
§ 4 barwy: czerwony, niebieski, zielony, czarny
§ 2 metale: srebro (biały) i złoto (żółty)
ð zasada alternacji – nie kładzie się barwy na barwę ani metalu na metal (wiąże się z czytelnością /z daleka/ godła herbowego). [Btw została złamana w przypadku Niepołomic (zielone drzewo na niebieskim tle – nieczytelne). ]
Możliwości uzyskania godności szlacheckich:
§ nobilitacja – nadanie szlachectwa przez władcę plebejuszowi. Zdarzała się rzadko. Zazwyczaj dotykała zamożnych mieszczan lub wybitnych plebejskich duchownych (aby mieli możliwość zająć wyższe stanowiska kościelne).
§ Indygenaty – szlachectwo PL dla szlachcica zza granicy
Herby duchowieństwa – najczęściej herby rodowe szlacheckie (aby piastować wyższe stanowisko kościelne trzeba było być szlachcicem).
§ Ponad tarczą herbową nie elementy herbu szlacheckiego, lecz oznaki godności kościelnej (infuła, pastorał)
§ U Abp spoza tarczy może wystawać krzyż arcybiskupi (na długim drzewcu) z pojedynczym lub podwójnym ramieniem
ð Tylko papież mógł używać felury – krucyfixu z Chrystusem
§ „kapelusz kardynalski” z pomponami. Tak naprawdę są to kapelusze prałackie. Liczba pomponów określa godność duchownego. Jeśli po 1 i po 2 stronie znajduje się po:
♥ 15 pomponów => kardynał
♥ 10 pomponów => arcybiskup
♥ 6 pomponów => biskup
Gmerki – nieobowiązkowe i niedziedziczne herby mieszczańskie, zazwyczaj proste znaki kreskowe. Indywidualne – 1 gmerk należał tylko do 1 osoby. Można sobie było odmieniać gmerk.
Herby miejskie – często z motywem architektonicznym (bramy, mury, wieże, baszty), a także święci patronowie miast.
Herby cechowe – z przedmiotami wytwarzanymi przez cechy albo z narzędziami pracy (piekarze – precel, krawcy – nożyce, szewce – but, garcnarze – Adam i Ewa)
Swoje herby miały także uniwersytety, kapituły, ziemie (województwa), królestwa/xięstwa…
tomek3tam