Reformatorzy.doc

MARCIN  LUTER (1483 – 1546) – gł. postać reformacji, zapoczątkował ją, wyznaczył podstawowe kierunki teologiczne i społeczne, ukształtował doktrynę, która do dziś obowiązuje wyznawców gł. odłamu protestantyzmu – Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego (zw. luterańskim). Sam Luter zawsze odżegnywał się od stanów ekstatycznej komunii z Bogiem czy otwartych aspiracji do duchowego przywództwa chrześcijan. We własnym rozumieniu usiłował on jedynie naprawić zło, które rozpanoszyło się w Kościele powszechnym. (1512-16 katolik; 1517-22 radykalny reformator).

Sztuka do czasów Lutra:- sztuka należała do niekanonicznej części życia kościelnego i publicznego; - prawie wyłącznie religijna - na północy podział na sztukę świecką i religijną jeszcze się nie wykrystalizował - pojęcie „świeckich rzeczy” miało charakter pejoratywny - pojęcie sztuki nie miało sankcji kanonicznej, wręcz przeciwnie, wiele ustępów Pisma Św. zdawało się negować jej prawomocność; była ona częścią uświęconej praktyki życia chrześc., częścią tego, co Luter nazywał Kościołem widzialnym; - Luter spór o sztukę traktował jako sprawę podrzędną, obliczoną na doraźny efekt; O sztuce: - „Wider die himmlischen Propheten” (Przeciw niebiańskim prorokom)- Kazania postne - drobne wzmianki rozrzucone w przeszło stutomowej spuściźnie pisarskiej

Czy Luter stworzył określoną i konkretną koncepcję sztuki i jakie jest jej miejsce w świecie chrześc. ? Luter nie miał zbyt wielu okazji do zetknięcia się z problemami sztuki. Nie odgrywały one bowiem w życiu społ. Niemiec (prócz Norymbergii) zbyt wielkiej roli. Jak wiadomo i w obozie teologów nie brak było oznak negatywnego podejścia do rozmaitych form kultu obrazów. Luter formy sztuki religijnej, które we własnym otoczeniu dostrzegł, przyjmował całkowicie bezrefleksyjnie; podobnie jak i gorliwie akceptował wszelkie przejawy późnośredniowiecznej dewocji. Kościół widzialny zdawał mu się pośrednikiem, nie zaś przeszkodą w dotarciu do majestat i łaski Boga. W okresie reformacyjnym, w którym poglądy Lutra i Karlstadta w kwestii obrazów miały się ze sobą zderzyć; byli oni wtedy już pod wpływem filozofii św. Augustyna, jednak ich rodowód filozoficzny odgrywał w podejściu do wielu kwestii rolę w sposobie rozumienia i rozwiązywania problemów sztuki. Nominalizm: - wyjście Lutra z nominalizmu pozwala wyodrębnić w jego poglądach „rysy katolicyzujące”- z nominalizmu pochodzi także poczucie niezmierzonego dystansu między człowiekiem a Bogiem; Luter a nominaliści – różnice:- nominaliści kładąc nacisk na wielkość Boga, spychali w cień Chrystusa; nie dostrzegali roli Łaski Bożej w procesie zbawienia, rezygnowali z pytań o Boga, a nawet i to nie prowadziło ich do pytania o kondycję człowieka, a ta najbardziej interesowała Lutra; - byt człowieczy – człowiek jest bowiem jednoczenie grzesznikiem i sprawiedliwym („simul iustis et simul peccator”); „List do Rzymian” - zaś nominaliści głosili, że istnieją pojęcia ani rzeczy ogólne, istnieją rzeczy konkretne; - człowiek uzyskuje Łaskę Bożą drogą „Dobrej Wiary” („sola fide”), co w praktyce oznacza odrzucenie znaczenia dobrych uczynków; bez Łaski Bożej nie można uzyskać zbawienia; - pod wpływem nominalizmu jego obojętność wobec sztuki ulega zmianie: szczególny wpływ miał nieprzychylny stosunek nominalistów do sztuki;

Kontakt ze sztuką: pierwsza i ostatnia podróż do Rzymu (1511); zetknięcie się z wybitnymi dziełami sztuki, które nie wywarły na nim większego wrażenia. Po 1512 r. został skazany na banicję (wygnanie), z tej racji nie miał możliwości podróżowania po Niemczech. Po tym roku jego kontakt z dziełami sztuki był sporadyczny. Sztuka znika z widnokręgu Lutra. Naczelne ujęcia teologiczne Lutra: - Wiara w Łaskę Bożą – odrzucenie dobrych uczynków - Zasada „sola scriptura” – Zgodnie z nią za jedyną podstawę życia chrześc. uznawano Biblię, mimo to pojęcie „Dei gratia”, uosobione w ofierze Chrystusa, uwalnia chrześc. od posłuszeństwa wobec dyrektyw większej części Pisma Św. - Pojęcie „wolności chrześcijanina” – wypracował je i przedst. w traktacie „O wolności chrześcijan” (1520); kwestionowało ono rygory życia kościelnego, tym samym rozpoczynając proces przekształceń struktury kościoła; - człowiek może uzyskać łaskę drogą „sola fide” (pojęcie sformułowane na podstawie sw. Pawła) – Luter odrzucił znaczenie dobrych uczynków dla dzieła zbawienia; tym samym zakwestionował podstawową siłę napędową średniowiecznej religijności, siłę, której wiele zawdzięczała sztuka; Później spór eucharystyczny był już tylko namiastką tych wielkich problemów teologicznych. Mimo braku bezpośrednich odniesień do problemów sztuki należy pamiętać o tych naczelnych kwestiach – stanowiły one ostateczne kryterium we wszystkich problemach.

Podział historii ludzkości na okresy:„Sub lege” – okres panowania zakonu „Sub gratia” – okres Łaski - podstawą tego podziału stało się pojęcie „Dei Gratia” (Łaski Bożej); - podział ten jest egzemplifikowany przez ST i NT Przekształcenia reformacyjnych teologii Lutra.

1516 – aktualizacja problemu sztuki wynikająca z nowego zadania ukształtowania życia chrześc. / pierwsza wypowiedź na temat sztuki religijnej; ostra krytyka luksusu i niepotrzebnych kosztów z nią związanych – z czasem ulega osłabieniu; nie ma tu jeszcze śladu przyszłych ujeć reformacyjnych; / poruszając sprawę sztuki Luter opiera się na „Liście do Koryntian” 1516 – 1518 – przeciwstawienie inkarnacji Chrystusa – splecenie się myśli i znaku – obrazom świata ma wyraźnie negatywną dla sztuki wymowę. Jest tu też zawarte przyrównanie Chrystusa do signum naczelnego – za kilka lat Luter porzuci ten wątek; / kolejne wzmianki świadczące o niechęci do sztuki religijnej; „społeczne koszty obrazów” (1518) – przede wszystkim pomoc ubogim; /wyróżniał zakazaną adorację drzew, kamieni, zwierząt od kultu przynależnego Bogu; /dokonał podziału:- idolatria exterior – kult obrazów - idolatria interior – idole, które każdy człowiek ma w sercu; /krytyka bazyliki św. Piotra w Rzymie: wznoszony jest za cenę skóry, miesa i kości owiec papieża; 1619 – 1520 – „Kazanie o lichwie” – krytyka niepotrzebnych wydatków na wystrój kościoła; /zaznacza jednak, iż pewne elementy „kościoła widzialnego” (pośrednik nie zaś przeszkoda w dotarciu do majestatu, Łaski Boga) są konieczne; należy wyznaczyć linię graniczną / dysputa lipska z Johannesem Eskiem – całkowite zerwanie Lutra z Kościołem; Luter stwierdza, że uważa tylko Pismo Św., a nie tradycję; 1520 – problemy sztuki złączone zostały z pewną teologiczną koncepcją – stworzony został trwały teologiczny fundament dla sztuki – („Sermon von den Guten Werken”) ostateczne sformułowanie odrzucenia tzw. Werkheiligkeit (usprawiedliwianie przez uczynki); /krytyka sprzedaży odpustów, kolekcjonowania i kultu relikwii /krytyka fundacji dzieł sztuki dla uzyskania zbawienia /„O wolności chrześcijanina” – traktat skierowany przeciw dotychczasowej praktyce wiary, także przeciwko kultowi obrazów; zwrócona przeciwko wielu wizualnym I ceremonialnym elem religii. /pewne obrzędy uznaje za niebezpieczne, radzi powolne przemiany, a nie radykalne zerwanie z nimi; /„Do chrześc. szlachty narodu niemieckiego”: domaga się zniszczenia kaplic pielgrzymkowych i odpustowych, gdzie nadużycia sięgnęły szczytu; 1521 – „Wieder den Abgott zu Halle” – krytyka kardynała Albrechta Brandenburskiego i jego pomysłu kolekcjo relikwii,  krytyka kultu relikwii; pobyt w Wartburgu, rozpoczęcie przekładu „Pisma Św.” na język niemiecki RUCH  WITTENBERSKI – zgromadzenie augustianów. Do głosu dochodziły elem coraz bardziej radykalne; ostre wystąpienia zakonników przeciw ofiarnemu charakterowi mszy; żądanie zniesienie celibatu, ślubów zakonnych, spowiedzi ustnej; gł. przywódcy: Karlstdadt, Zwilling; w 1522 doszło do rozruchów obrazoburczych w klasztorze augustianów w Wittenberdze, pod przewodnictwem Zwillinga. Luter początkowo popierający Ruch, uznaje, że sprawy zaszły za daleko i przeciwstawia się im. Przybywa do Witt, w czasie postu i rozpoczyna cykl kazań; podczas nielicznych ceremonii religijnych utrzymywanych w tradycyjnym charakterze dochodziło do rozmaitych gorszących incydentów; zderzały się wypadki manifestacyjnego deptania hostii. Do ruchu włączyli się erfurccy studenci; zdemolowanie drewnianego ołtarza w klasztorze franciszkanów. Była to jakby pierwsza zapowiedź późniejszych akcji obrazoburczych; w noc wigilijną doszło do ataku pospólstwa na kościół parafialny I zamkowy – zniszczono sprzęty kościelne; wydarzenia w Witt zmierzały szybko do punktu kulminacyjnego, na planie zaś pojawiły się zagadnienia prawomocności sztuki relig. 10 I doszło pod przewodem Zwillinga do obrazoburstwa w klasztorze augustianów; potem 2 następne. Karlstadt nie uczestniczył w akcjach, ale udzielił im swego poparcia; ukoronowaniem procesu przemian był wydana 24 I Ordund der Stadt Wittenberg – rada miejska usankcjonowała dotychczasowe zmiany. Jeden z jej ustępów mówił, że obrazy I ołtarze w kościołach powinny zostać zniesione, w celu uniknięcia bałwochwalstwa. /Doszedł (pod wpływem Karlstadta) do podobnego stanowiska, co czołowi przedst. Ruchu wittenberskiego;

1522 – przełom w postawie Lutra; powraca on do Wittenbergii i rozpoczyna serię kazań; przejście na stronę nurtów zachowawczych. W myśl jej narodziło się wówczas rozbicie na oficjalną reformację I „radykalną reformację” /decyzje jego oparte były na intuicyjnym odrzuceniu radykalizmu; wyjątkiem była sztuka religijna, oparta na motywacji teoretycznej; /przełom w postawie Lutra spowodowały 2 dodatkowe czynniki: przybycie grupy radykałów, tzw. Proroków zwickauskich z Nikolausem Storchem na czele; oraz oskarżenie Storach I jego zwolenników o obrazoburstwo; one to spowodowały, że Luter uznał iż sprawy zaszły za daleko, że narusza się porządek społ wiernych, I że nikt poza nim nie zdoła powstrzymać biegu wypadków. /„Kazania postne” (9-17 III) („Przeciw niebiańskim prorokom”) – krytyka obrazów i jednocześnie obrazoburców; kluczową częścią kazań był ustęp „O obrazach”; kazania te należą do najbardziej spójnych i przekonujących prac Lutra; to dzieło, w którym wymogi retoryki splatają się z wyraźną linią argumentacji; podział formalny na 8 kazań i 5 wyodrębnionych przez podtytuły zagadnień tworzy 2 odrębne układy homiletyczne i treściowe;  /problem sztuki poruszać miał umysły i uczucia szerokich warstw, podczas gdy sprawy odpustów i kultu relikwii zejść miały na II plan; /w kazaniach poruszono problem: „wolności chrześc.”; zniesienie pewnych obrzędów sakralnych i ceremonii (msza ofiarna), wprowadzenie nowych ceremonii (komunia); /obrazy nie są ani dobre, ani złe – nadużycia powodowały jej ostateczne odrzucenie; myśl wywodzaca się z pojęcia adiafory w filozofii stoików;  /krytyka intencji mecenasów i fundatorów – sprzeczne z doktryną „Werkheiligkeit” /fundacja obrazów, jak i ich niszczenie sprzeczne z doktryną odrzucenia dobrych uczynków; /społeczne koszty sztuki - pieniądze dla biednych czy dla podkreślenia splendoru kościoła? W niektórych miastach skonfiskowano kosztowne przedmioty liturgiczne i przeznaczono je na fundusz dla biednych i chorych; /Luter pragnął doktrynalnego powrotu do czasów apostolskich i daleki był od widzenia w sztuce; /przesunął sztukę religijną z obszaru wiecznych prawd religijnych do obszaru „wolności”; /„ad fontem”: bezobrazowość była jedną z niezbędnych przesłanek szczęsliwego stanu chrześc. za czasów apostolskich /„względy wobec słabych” – jedyny argument (defensywny), na rzecz utrzymania przedst. obrazowych w kościołach; miało to obronić „słabych”, którzy byli przerażeni gwałtownymi przemianami;  /rozważania o obrazach analizując ustępy Pisma Św. dot. sztuki; posługuje się 4 przykładami ze ST i 2 z NT, które miały ukazać że religia żydowska, jak i pierwsi chrześc. nie zakazywali dzieł sztuki religijnej, lub też że się sami nimi posługiwali, bądź je tolerowali; (ołtarze wzniesione przez Noego i Abrahama, cherubiny na Arce Przymierza, św. Paweł na statku); Z końcem maja 1522 cofnięto wszystkie zmiany wprowadzone przez mieszczan na początku roku; obrazy powróciły do kościołów. Proces łagodnych zmian trwał do 1542 r. Luter wraz z radą miejską odsunął Karlstadta od wszelkich spraw miejskich i uniemożliwił mu wywieranie wpływu na wiernych. 1522 – 1524 – raz jeszcze w wykładach podejmuje problem o DEUTERONOMIUM, (Powtórzonego Prawa Księga. ostatnia księga biblijna Pięcioksięgu); poruszył ponownie problemy sztuki religijnej;

1524 – ponownie pojawia się temat obrazoburczy, ale w skali o wiele mniejszej, wiąże się to z działaniami Tomasza Munzera w Allstedt i Karlstadta w Orlamunde – obaj reformatorzy usiłowali na szczeblu gminy realizować utopijny model chrześc. oparty na rygorystycznym skryptualizmie; /Luter idzie w kierunku rozwiązań coraz bardziej autorytarnych, ścisłego sojuszu z władzą polityczną; powoli kieruje swą uwagę na elem dydaktyki religijnej, na różnorakie sposoby oddziaływania na duszę wiernych; /Nabiera rozpędu proces budowania Kościoła Luterańskiego / Problem ważności ST – dla dziejów sporu o sztukę religijną miało to istotne znacznie, gdyż większość argumentacji przeciwników była oparta na ustępach ST; dla Lutra problem wyjściowy stanowiły kwestie teologiczne a nie problem obrazów, chciał wyjaśnienia zakresu ważności pojęcia „sub lege” oraz „sub gratia”; /Lex nature – nie do końca definiuje do pojęcie, stwierdza, że jest to, co każdy z natury ma ukształtowane i nosi głęboko w sercu; za prawa naturalne uznaje: czcić rodziców, nie zabijać, nie cudzołożyć, służyć Bogu; /Lex Mose – prawo mojżeszowe; /„List do książąt Saksonii o buntowniczym duchu” – rozprawa związana z działalnością Munzera i Karlstadta; usunięcie obrazów ze świątyń tylko za zgodą magistratu; Luter kładzie tu nacisk nie na problem samej sztuki, a kwestię przemocy; 1524 / 25 – „Przeciw niebiańskim prorokom, o obrazach i sakramencie” – kwestie z zakresu teologii sakramentalnej, historia konfrontacji z Karlstadtem; rozprawa zawiera analizy i definicje związane z pojęciem celów sztuki; /określenie swego osobistego stosunku do sztuki – stwierdza że nie jest im przychylny, są bowiem przyczyną bałwochwalstwa i dają wiele okazji do nadużyć /sprawa obrazów zaliczona do sfery wolności chrześc.; określa je jako „rzeczy zewnętrzne” /przeciwnicy obrazów uprawiają „zewnętrzny ascetyzm”, demonstrując pozorną wrogośc do rzeczy cielesnych; /Luter rozpoczyna od stwierdzenia, że Karlstatd kazał obrazy usunął sprzed oczu, a pozwolił im zostać w sercach; /Podkresla rozróżnienie pomiędzy tworzeniem obrazów a oddawaniem im czci /Luter był przekonany o prawie do istnienia sztuki religijnej, zaczął nawet formułować skromny program mecenatu i rozważać kwestie ikonografii religijnej; /Potępienie sposobu przeprowadzania zmian (chodzi mu o drogę przemocy); /Problem celów i funkcji sztuki religijnej; prosi obrazoburców o zachowanie obrazów świętych i krucyfiksów jako „obrazy lustrzane” i „obrazy znaki pamięciowe”; dzieła takie służą „dla oglądu i świadectwa, dla pamięci i znaku”. /Luter wyrzeka się przesadnej obrazowości oraz stosowania alegorii; choć różnie rozkłada akcenty – czasem daje pierwszeństwo słowu, gdzie indziej sugeruje równorzędność słowa i obrazu; brak obrazu było dla niego nienaturalne; zaś słowo – psychologiczne i teologiczne; /Zakres działalności sztuki religijnej: jest to program Biblii ilustrowanej; przy czym Luter preferuje wielkie cykle malowideł na ścianach i domach; /Wyraża się o sztuce relig z dużym zaangażowaniem, chwali jej walory dydaktyczne, uznaje ja pomoc w dziele szerzenia ewangelii; 1525 – Munzer stanął na czele zbuntowanych chłopów w Turyngii; poniósł klęskę i został stracony. Po 1525 wystąpienia Lutra na temat sztuki religijnej stają się rzadkie. Od tego czasu nie angażował się w polemiki z wrogami obrazów. Po 1525 r. na widnokręgu zainteresowań reformatora częściej pojawiają się problemy ikonograficzne.

Zagadnienia ikonograficzne w poglądach Lutra. We wzmiankach na temat ikonografii Luter kierował się dążnością do literalnego, dokładnego odwzorowania tekstu biblii oraz zasadniczą interpretacją chrystologiczną; Reformator uważał, iż sztuka jest środkiem przekazu, pozbawionym własnego sacrum; Następuje odejście od ołtarzy. Stosunek Lutra do ikonografii zastanej i jego próby wskazania zmian były pełne sprzeczności. Nie poświęcił on żadnego w miarę spójnego ustępu, rozrzucenie wzmianek. Wypowiedzi reformatora ujawniają, że myślał zawsze w kategoriach wierności obrazu wobec Biblii  nie wykazywał zrozumienia dla strony artystycznej obrazu. Mniej ważne było dla niego czym jest – w aspekcie ontologicznym jak i ikonograficznym – dzieło sztuki, niż to co znaczy ono dla chrześc. Sztuka pomocna w głoszeniu Słowa Bożego. Luter wpłynął na istotne zjawiska plastyczne: włączenie Pisma Św. w obręb przedst. obrazowych; umieszczanie napisów na ścianach; powstanie Kanzelaltar – ołtarza-ambony – powstał już po śmierci Lutra Ikonografia Chrystologiczna – akceptacja scen pasyjnych / Chrystus ukrzyżowany - najistotniejszy dla Lutra wizerunek; - nie opowiada się ani za naturalistycznym ukazywaniem cierpienia, ani za idealizmem, choć bardziej podkreślał cierpienie, - krytykuje ukazywanie Szymona z Syreny pomagającego Chrystusowi dźwigać krzyż; ze względu na odstępstwo od przekazu Ewangelistów; - na zasadzie symbolu miał ukazywać zasadniczy aspekt działalności Chrystusa; Jego odkupienie wiernych; - chrześc. ma zrozumieć, że jest to obraz „pocieszający”; śmierć na krzyżu dokonała się pro me – dla mnie i dla nas. - akceptuje przedst. Chrystusa ukrzyżowanego z arma christi, jak i przedst. Chrystusa w tłoczni mistycznej/ Dzieciątko Jezus z krzyżem na plecach - odrzuca ten typ przedst. – woli by malować je z kościołem na plecach / Św. Krzysztof z dzieciątkiem na plecach (alegoria chrześcijanina)- dopuszczalność tego przedst. wynikała z utożsamienia Chrystusa z kościołem – samą legendę o św. Krzysztofie uznał za kłamstwo – fantazję / Zmartwychwstanie - zamknięcie pasji Chrystusa, - dynamika przedst. i naturalizm - Chrystus Zmartwychwstały depczący śmierć – ma podobną wymowę, co przedst. Zstąpienia do Otchłani; podkreślenie gwałtowności walki, jaką Chrystus toczył z diabłem / Ostatnia Wieczerza - temat kluczowy w ikonografii protestanckiej- przedst. towarzyszyć miały złote napisy - typowy ołtarz protestancki zawierał trzy sceny: Ostatnią Wieczerzę, Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie; / Obrazy dewocyjne - odrzucał te bardziej skrajne (np. Veraikony) - akceptował takie jak Imago Pietatis oraz Vir Dolorum / Wpływ Lutra na ikonografię chrystologiczną nowego wyznania był jednak niewielki; zlikwidował on pewne, rażące pod względem doktrynalnym temat (np. wstawiennictwo Chrystusa i Marii). Tablice Prawa Łaski – Czołowe dzieło w ikonografii protestanckiej / Wszystkie elem tej sceny występ w kazaniach Lutra z lat 20., jednak ostateczna redakcja i układ były dziełem samego Cranacha; / Podstawą doktrynalną Reformacji była zasada „usprawiedliwienia mocą wiary”. W dążeniu do stworzenia obrazowego wykładu tej zasady Marcin Luter osobiście współpracował z Łukaszem Cranachem Starszym. W wyniku tej współpracy powstało speculum justificationis, tzw. „Tablica Prawa i Łaski”. / Sięgając po tradycyjną symbolikę Drzewa Życia i Śmierci, ukazał Cranach dwa światy: świat Prawa, Śmierci i Grzechu oraz świat Łaski, Zwycięstwa nad śmiercią i grzechem. Te dwa przeciwstawne światy, ścierają się w człowieku – siedzącym pod drzewem i wysłuchującym argumentów „rzeczników” Prawa i Łaski (wersja praska) lub też doświadczającym śmierci i błogosławieństwa Łaski (wersja gotajska). Święci – Nie zajął w tej sprawie zdecydowanego stanowiska; jego podejście zmieniało się wraz z ewolucją jego teologii / Początkowo odrzucał kult świętych – łączył z nim dewocję obrazową; w mniejszym stopniu wypowiadał się o statusie świętych w religijnym systemie protestantyzmu; 1522-25 zajął się podstawową kwestią kultu świętych, unikając wiązania go z kultem obrazów; dopuszczał w teorii obrazy świętych, choć uważał, iż większość z nich spełnia „bałwochwalczą” rolę; hamując falę usuwania obrazów przedst. świętych, dał odpór obrazoburcom; / Krytyka przedst.: św. Tomasza z Akwinu, św. Franciszka, 11 tysięcy dziewic, św. Barbary; / Ostro zwalczał przejawy ikonograficzne koncepcji conformitas – analogia między życiem świętego a Chrystusem; / Odrzucenie kultu relikwii / Po 1540 – święci (z wyjątkiem apostołów i ewangelistów) nie występuje w ikonografii protestanckiej / Luter nie wiązał wiary w Chrystusa z męczeństwem; Obrazy maryjne – W pozytywnych wzmiankach o obrazach maryjnych dominuje chrystologiczny punkt widzenia/ Potępia wizerunek Mater Omnium/ Domaga się przedst. Marii w pełnym ubóstwie, sugestia ta pozostaje bez echa / Sprzeciwia się przedst. Marii pokazującą Bogu piersi, by przebłagać jego gniew, oraz przeciwko obrazom przedst. ją w pełni chwały na podobieństwo królowej; /Chrystocentryczna teologia protestancka doprowadziła do zaniku całego maryjnego kręgu tematycznego; /Reformator nie toleruje przedst. Marii na papierze/ Przedstawienie jedenastu tysięcy dziewic uważano za kłamliwe Diabeł – (Kazania postne) Postać ta znalazła w jego teologii poczesne, bodajże ważniejsze niż w teologii katolickiej miejsce; potrzebna była do obrazowego, plastycznego ujęcia problemów religijnych i pokazania zła i jego wrogów. Luter traktuje diabła bardzo familiarnie, prowadzi z nim przemyślnie skonstruowany dialog, w którym diabeł jest antagonistą i tym, którzy kompromituje niedorzeczność. Diabeł to jednak postać symboliczna. Architektura protestancka - pierwsza protestancka świątynia – kaplica w Torgau – typ małej świątyni protestanckiej, który miał mieć długi ciąg naśladownictw aż do poł. XVII w. - Luter nie porusz sprawy wyposażenia kościelnego - duchowny stał zwrócony w stronę wiernych, przez co jakakolwiek nastawa ołtarzowa stałby się niemożliwa - odejście od ołtarzy bocznych – samoczynne w wyniku zerwania z praktyką mszlaną i redukcj kleru - w tak powstała lukę zaczęła wciskać się działalność fundacyjna bogatego patrycjatu i mieszczaństwa (nagrobki, epitafia) - ołtarz-ambona - ustęp z kazania o chrzcie (1534) – symetryczne umieszczenie ołtarza, kazalnicy i chrzcielnicy; - Luter odegrał istotną rolę w uformowaniu się cmentarza protestanckiego; nowożytne dzieje cmentarzy jako formy urbanistyczno – artystyczne.

Andreas Karlstadt, 1480 – 1541 Późniejszy antagonista Lutra w kwestii obrazów; / W młodości był tomistą /Jego wpływ na dziedzinę sztuki był niewielki /Rozwój poglądów przebiegał w ścisłym powiązaniu z działalnością Lutra; walka z obrazami 1521-24- punkt szczytowy to zajścia wittenberskie 1522 i dysputa z Lutrem w 1524; /Neguje rolę obrazów Chrystusa (traktat „O zniesieniu obrazów”); / „Pouczenie o ślubowaniu” – potepia krótko obrazy religijne, za groźniejsze uważał idole wewnętrzne; „Czy należy postępować opieszale” – mysl natychmiastowego usuwania obrazów;/ problemy obrazów przedst. w sposób uproszczony i mało przejrzysty; /Chce znieść i całkowicie usunąć obrazy Pisma Św.; /Uważa, że wszystkie obrazy wzniesione przez ludzi są złe; Przeciwny praktyce kultowej – przyklękaniu, całowaniu i paleniu świec przed obrazami; jest to wg niego zło;  / Przeciwstawia się poglądom Lutra; /Ujawnia swój strach przed obrazami; w momencie odrzucenia sacrum obraz musiał zostać zniszczony w sposób rytualny; /krytykuje obrazy świętych i maryjne; całkowicie je pomija, gdyż służą one jako obiekty bałwochwalcze; stara się wykazać, że św. Paweł był przeciwnikiem obrazów; udowadnia to na podstawie analizy przejawów kultu, że obrazy świętych służą jako obiekty bałwochwalstwa; ostrze ataku kieruje przeciw wizerunkom św. Krzysztofa (nie sam kult); /teologia Karlstadta jest teocentryczna – istnieje zgorszenie w wierze jeśli jest to sprzeczne z prawem boskim. Z obrazów ubodzy duchem nauczyć się mogą pokus cielesnych; /„zewnętrzne ustawy ceremonialne” to domena podległa prawu boskiemu; /krytykuje nauki Grzegorza Wielkiego o obrazach jako księgach dla ubogich; /spirytualizm Karlstadta – wyrażał się na temat moralności chrześc. poprzez specyficzną procedurę – nauki o eucharystii i wrogi stosunek do ceremonii; / uczestniczył w 1522 w zajściach obrazoburczych w Wittenberdze, choć sam nie potępił stosowania przemocy przy usuwaniu obrazów; /omawia problem ważności nakazów ST w stosunku do NT; Biblia – ST zakazuje obrazów, to więcej niż prefiguracja i zapowiedź Chrystusa; NT nie zakazuje obrazów; / Chrystus rozpatrywany zawsze łącznie z Bogiem, razem tworzą obiektywną całość; /Soli deo gloria – pojęcie majestatu i chwały bożej jako podstawy/ Ofiara Chrystusa jest istotniejsza od samej Jego działalności; całokształt osoby Chrystusa jako boski plan zbawienia; nie jest to typowy luterański Chrystus pro me; ważny jest fakt pamięci ofiary, co wpłynęło na negującą realną obecność Chrystusa w Eucharystii; /Najlepsze zespolenie z Bogiem uzyskujemy w sercu; /Odrzuca muzykę i śpiew gregoriański, gdyż przeszkadza w nabożeństwie; ponieważ istnieje tylko jeden Bóg, to również śpiew kościelny powinien być jednogłosowy; zwalcza łacinę/ Potępia idole, / neguje rolę obrazu Chrystusa; odrzuca rolę pośrednictwa Chrystusa, opierając się na nietrafnej interpretacji ustępu biblijnego;  / początkowo uważa za konieczne niszczenie obrazów, później zaś nie porusza kwestii ich usuwania, poza potępieniem ikonoklastów;

Ulrich Zwingli, 1484 - 1531 przełom reformacyjny ok. 1520; / Trójstopniowe usuwanie obrazów; I etap – zamknięcie ołtarzy, potem umieszczono prowizoryczne zasłony; /Humanistyczny spirytualizm – kontakty z Erazmem z Rotterdamu; Spirytualizm Zwingliego znalazł swoją kulminacje w problemie eucharystycznym; /Spirytualizm – typowa nestoriańska obawa przed jednoczeniem elem boskiego i ludzkiego. Powodowała ostre rozróżnienie między duchem a ciałem /Studiował Pismo Św. (jedyna podstawa wiary chrześc.) i ojców kościoła, literaturę antyczną; /Nic, co opiera się na elem zmysłowych nie może prowadzić do zbawienia; Ewangelia jako wezwanie do działania praktycznego; / Podkreślał silniej niż Luter konieczność całkowitego zniesienia mszy. /„usprawiedliwienie przez wiarę” – zakładał odrzucenie zbawieni przez uczynki; z tym ściśle było związane odrzucenie kultu świętych i całej jego otoczki; /Potrafił sterować procesami politycznymi; /Kościół to żadne specjalne miejsce kultu, nie jest bezwzględne potrzebne Bóg jest tam gdzie się go wzywa, nie jest konieczny stół ani muzyka; brak symbolizmu kościoła; /Sakrament to tylko znak /1523 – zaczyna interesować się kwestią obrazów; /w obronie przed obrazoburstwem przyznawał prawo fundatorom do wycofywania zagrożonych dzieł sztuki z kościołów; /Chrystus obecny pod dwiema postaciami /Potępiał sprzedaż odpustów /1518 – 1522 – nurt walki z kultem świętych i maryjnym, wcale nie prowadził do odrzucenia obrazów o tej tematyce; dopiero w 1523 pod wpływem sprawy pani Golili, jak i częstych incydentów obrazoburczych w Zurychu; /1523 – traktat Ludwika Hatzera inspirował akty obrazoburcze; /1523 – dysputa o zniesieniu obrazów – obrazy sprzeciwiają się Dekalogowi i osłabiają wiarę w Boga. Wystąpienie przeciwko zwłoce, jeżeli chodzi o usuwanie obrazów; nawiązanie do ST argumentów i przypomnienie działania św. Pawła w Atenach; Zwingli rozróżnia ...