KRĄG NORDYJSKI – SKANDYNAWIA W EPOCE BRĄZU

08.10.2003 WYKŁAD I

Skandynawia to znaczy: Półwysep Skandynawski – Szwecja, Norwegia, Finlandia

                                              Półwysep Jutlandzki – Dania, Szlezwik-Holsztyn

                                              Wyspy Bałtyckie bez Uznamu, Wolina i Rugii

Ukształtowanie powierzchni: koegzystencja żywiołów ziemi i wody

Na terenie Skandynawii być może mieliśmy do czynienia z talasokracją (jak w Grecji), ale brak źródeł pisanych mogących poprzeć tę hipotezę.

Interesuje nas środkowa i południowa część Półwyspu Skandynawskiego – część północna nie była zamieszkana w pradziejach.

Bardzo urozmaicona linia brzegowa – fiordy (bardzo długie, głębokie, wąskie zatoki, np. Oslofjord – duża aglomeracja osadnicza w epoce brązu).

Półwysep Jutlandzki – krótsze fiordy, np. Limfjord – być może łącznik między Morzem Północnym a Kattegattem.

Mnóstwo wysp wokół półwyspów, np. Zelandia, Fionia, Olandia– bardzo blisko położone, oddzielone od lądu cieśninami: Małym i Dużym Bełtem.

Nie wszyscy badacze zaliczają Finlandię do kręgu nordyjskiego; kultura Asva – być może szły przez nią szlaki handlowe w kierunku Europy Wschodniej.

Wyspy Alandzkie – prowadziły przez nie szlaki w kierunku Rosji – Ural-złoża miedzi.

Wyspa Saaremaa – blokuje wejście do Zatoki Ryskiej.

Wybrzeże południowego Bałtyku – republiki nadbałtyckie, Polska, północne Niemcy – nie przyciągały osadnictwa. Fenomenem były jeziora Łebsko, Gardno i Jamno, które w pradziejach były otwartymi zatokami, słonowodne ujścia rzeki, stąd były interesujące dla osadników.

Wody lądowe – znaczenie dla osadnictwa mają rzeki, przeważnie duże – przede wszystkim szlak Łaby (olbrzymie znaczenie w pradziejach – przedłużenie innymi rzekami aż do Dunaju, konkurował ze szlakiem Odry), Wezery i Ems, Odry.

Jeziora – 2 wielkie jeziora szwedzkie – Vänern i Vättern oraz zespół jezior Mälären – osadnictwo od pradziejów.

Półwysep Skandynawski – góry norweskie, które bezpośrednio opadają do morza, „przednia łapa” lwa skandynawskiego – przeważnie nizinna.

Półwysep Jutlandzki – bagna, liczne depresje.

Obszar północnej Polski i Niemiec – krajobraz typu pojeziernego.

Gleby – w obrębie Skandynawii – bardzo kiepskie gleby, wyjątki – Szwecja – gleby nad jeziorami Vänern, Vättern i Mälären, Skania – gleby dobre.

Rolnictwo i hodowla

Bardzo gęsta pokrywa florystyczna – łowiectwo, rzeki i morza – rybołówstwo.

Generalnie zajęcia ludności były dobrze przystosowane do środowiska. Głównym płacidłem –prawdopodobnie były skóry.

Inne bogactwa naturalne – las (drewno – surowiec energetyczny, budowlany, zastosowanie w szkutnictwie, dziegieć); rudy metali nie były wykorzystywane przez krąg nordyjski; miedź, żelazo, złoto – (bransolety z trąbkowatymi końcami – Eidringe- pierścienie przysięgi). Złoto iryjskie z Irlandii oraz siedmiogrodzkie.

Rudy metali – metale importowano z terenów przyalpejskich szlakiem Łaby lub Odry. Pod koniec IV EB podaż tego surowca się zredukowała i otwarto nowy szlak wschodni z Rosji.

Na obszarze kręgu nordyjskiego – bursztyn – zachodni brzeg Półwyspu Jutlandzkiego. Około BrA2 coś się stało z tym bursztynem - nagle się skończył – widać to w skarbach. Potem wykorzystywano złoża południowo-bałtyckie – przede wszystkim z Sambii, ale też pomorskie.

Kurlandia – groby łodziowate

Dwa rozumienia kręgu nordyjskiego:

·         w węższym znaczeniu – Nordischer Kreis im engeren Sinn – południowo-zachodnia Szwecja, wyspy duńskie, Jutlandia;

·         w szerszym znaczeniu – Nordischer Kreis im weiteren Sinn – południowo-zachodnia Szwecja, wyspy duńskie, Jutlandia, rejon jezior Mälären, Norwegia południowo-zachodnia, międzyrzecze Wezery i Ems, środkowa Łaba, kolano Odry, na północ od garbu pomorskiego

15.10.2003 WYKŁAD II

Zasięg kultury nordyjskiej. Obszar wyjściowy dla całej kultury nordyjskiej

Szwecja południowa, Norwegia – okolice Oslofjordu, Półwysep Jutlandzki – południowa i środkowa część, wyspy bałtyckie – Zelandia, Fionia, Bornholm, Olandia i Gotlandia.

Kwestia etnogenezy

Pragermanie

Rozbieżność poglądów na temat ludów praindoeuropejskich:

à Hensel – Praindoeuropejczycy znaleźli się w Europie już w mezolicie, neolit – rozczłonkowanie na grupy językowe III/II tys. p.n.e. – grupa prasłowiańska, pragermańska, praceltycka

Około 2000 r. p.n.e. istniał wyodrębniony język grecki, około 1500 był on już zróżnicowany dialektycznie; podobnie język hetycki;

à wg Bukowskiego początki etnosów można datować na połowę II tysiąclecia p.n.e.;

à wg Łowmiańskiego Scytowie (VIII-VI w. p.n.e.) byli ostatnią fala Indoeuropejczyków – koniec napływu Indoeuropejczyków.

PRAGERMANIE – można za nich uznać ludność kultury jastorfskiej. Rozwinięta kultura nordyjska nie wiąże się z plemionami szwedzkimi (germańskimi), bo germanizacja nastąpiła dopiero we wczesnym okresie przedrzymskim.

1400-1300 okres zasadniczej ekspansji – kierunek Dźwiny – kultura unietycka, kultura trzciniecka, kultura łużycka

1200 – zaawansowana kultura łużycka – ludy morza

1000 – silne kontakty kultury nordyjskiej z Kaukazem

750-700 – doba Kimmerów i Scytów (Halstatt), kultura nordyjska nieco schodzi na południe Danii (Niż Niemiecki)

550-500 – kultura pomorska, upadek kultury łużyckiej, zmienia się zasięg kultury nordyjskiej na Niżu Niemiecki, krystalizuje się krąg jastorfski wchodzący na Pomorze i w górę Odry.

650-500 HaC

500-400 HaD

22.10.2003 WYKŁAD III

Chronologia

Introdukcja metali kultury nordyjskiej nastąpiła z Południa (z Niżu Polsko-Niemieckiego, Europy Środkowej lub nawet z krajów śródziemnomorskich).

W I EB południowa Skandynawia utrzymywała i rozwijała, nawiązane w neolicie, kontakty z Europą Środkową, w tym z jej południową rubieżą obejmującą ziemie naddunajskie, charakteryzujące się wczesnym i bujnym rozkwitem wytwórczości metalurgicznej, opartej w wielu regionach na własnych złożach. Krąg nordyjski zaopatrywał się w surowiec metalowy w zagłębiu węgiersko-siedmiogrodzko-słowackim (Dunaj i jego dopływy – Morawa). Wymierne znaczenie w zaznajamianiu Nordyki z brązem odegrała wraz ze swymi grupami klientalnymi kultura unietycka, przekazująca na północ osiągnięcia naddunajskie oraz niebagatelne zdobycze własne.

Import Odrą metali nie ograniczał się tylko do ziem polskich i niemieckich, ale przeskakiwał Bałtyk, wyspy duńskie i południowa Szwecję (nie wiemy którędy). Stały dopływa brązu w postaci surowca i wytworów – dopiero pod koniec I EB. Wykrystalizowanie się nordyjskiego centrum metalurgicznego – około 1500 p.n.e.

Najstarsza nordyjska kultura brązowa ograniczała się do południowo-wschodniej Skandynawii, północnej Jutlandii, wysp duńskich. Kultura nordyjska nie zajmowała południowej Jutlandii. Południową Jutlandię zajmowała tylko Sögel-Wohlde. Ona rozprzestrzeniła się do środkowej Jutlandii, gdzie powstała strefa mieszana pomiędzy wczesną kulturą nordyjską a Sögel-Wohlde.  Obie były różne.

Podłożem dla kultury nordyjskiej była szwedzko-norweska kultura toporów łódkowatych.

Podłożem dla Sögel-Wohlde – elementy kultury grobów jednostkowych i północne grupy KPL.

Kultura Sögel-Wohlde nawiązuje kontakty z siedmiogrodzką kulturą brązową i południowoniemiecką kulturą mogiłową.

Wczesna kultura nordyjska preferuje kontakty ze środkowodunajska kulturą mogiłową.

Centrum kultury nordyjskiej znajduje się na północnej Zelandii (największe ilości rodzimych wytworów brązowych).

II EB – ludność kultury nordyjskiej zaczyna angażować się w wymianę handlową – elementy nordyjskiej kultury brązowej przenikają do Niemiec Północnych (od ujścia Łaby do Rugii), rośnie jednocześnie rola Łaby w kontaktach. Nordyjskie brązy są eksportowane w rejon dolnego Nadłabia (mogiłowa kultura Ilmenau), a również w kierunku południowo-wschodnim, na obszar kultury przedłużyckiej (głównie dorzecze Odry i Warty).

Rękodzieło brązownicze i złotnicze osiąga wysoki poziom technologiczny (wszystkie metody obróbki metali kolorowych). Ugruntowują się swoiste cechy wytworów, pozwalające mówić odtąd o odrębnym stylu nordyjskim (morfologia i kanon ornamentacyjny – motywy ciągłych spirali, kół współśrodkowych, pasm linii falistych). Dalsze odrębności kulturowe obserwowane są m.in. w dziedzinie funeralnej – typowe groby kurhanowe o obrządku szkieletowym; więcej wyrobów brązowych niż ceramiki.

29.10.2003  WYKŁAD IV

Południowa granica kręgu nordyjskiego biegnie przez Niż Niemiecki i Niż Polski – dalej kultura łużycka.

Rozwój kultury w międzyrzeczu Łaby i Odry przebiegał w dwóch fazach:

                        O. Montelius                                     P. Reinecke

Faza 1                  III-IV EB                                   BrD/HaA1-HaA2

Faza 2                  IV/V-VI EB                               HaB-HaD

Początek fazy 1 datowany jest na przełom XIII/XII w. p.n.e. i przystaje do  okresu Fremd- und Übergangsgruppen – czas obcych i przejściowych grup; oznacza stabilizację kontaktów kręgu nordyjskiego z kulturą łużycką. Kultura łużycka – transmiterem południowo-środkowoeuropejskich elementów „popielnicowych” (północnoniemiecka kultura pól popielnicowych).

Między środkową Łabą a dorzeczem dolnej Odry konstytuuje się korytarz przejściowy, gdzie występują grupy lokalne (ścierają się tam wpływy kultury nordyjskiej i kultury łużyckiej) – korytarz ten ma przedłużenie na zachód:

*Grupa Unstrut – na przedpolu gór Herz – północna Turyngia;    składają się z elementów

*Grupa Saalemündung – ujście Soławy do Łaby                         popielnicowych i nordyjskich

*Grupa łabsko-hawelańska (Elb-Havel Gruppe) – Brandenburgia – swoim inwentarzem nawiązuje do Nordyki;

*Grupa wkrzańsko-zachodniopomorska – u ujścia Odry do Bałtyku, po obu stronach dolnej Odry aż po kanał Finow (Ückermärkisch-westpommerische Gruppe);

*Grupy na Pojezierzu Meklemburskim – Neubrandenburg, Prignitz;

*Grupa rugijska;

*Grupa uznamsko-wolińska;

Obszar między Zatoką Lubecką a Zatoką Pomorską – słabo zaludniony;

*Grupa Lüneburg – nad dolną Łabą – wiele cech nordyjskich.

Podział ten utrzymał się aż do okresu przedrzymskiego – do momentu ingresu kultur wczesnożelaznych w końcu V EB (HaC) i w VI EB (HaD2).

Północna część ziem polskich i niemieckich – nasycona „importami” nordyjskimi.

Przynależność Pomorza do nordyjskiej prowincji metalurgicznej została już bez zastrzeżeń stwierdzona przez polskich prahistoryków.

Grupa zachodniopomorska pasywnie przejmowała wytwory

Grupa wschodniopomorska – replikowała wytwory nordyjskie;

III EB – na Sambii bardzo aktywna eksportowo i  oryginalna kultura kurhanów sambijskich przejmowała za pośrednictwem grupy zachodniopomorskiej i kaszubskiej KŁ nieliczne formy nordyjskie.

Grupa warmińsko-mazurska – słabo zbadana;

U schyłku II tys. p.n.e. narastają kontakty kręgu nordyjskiego z mieszkańcami krajów bałtyjskich (obecna Finlandia, Łotwa,  Estonia). Istotną wymowę ma kurlandzkie skupisko osadnicze z typowo nordyjskimi kurhanami łodziowatymi, podobnie jak analogiczny region fiński nad Zatoką Botnicką. Petroglify z Karelii (pogranicze Rosji i Finlandii) – ośrodek sztuki naskalnej – wykazują ścisły związek ze sztuką skandynawską. Wschodniobałtyckie centra kulturowe położone między dolną Dźwiną a jeziorem Ładoga przyswajają sobie cały szereg nordyjskich form metali, co świadczy o tym, że ekumena poszerza się. Obszarem wyjściowym dla tej ekspansji jest środkowa Szwecja (rejon jezior Mälären i Uppland).

Jeziora Mälären były wykorzystywane w systemach komunikacyjnych – szlak miedziowy aż do Uralu.

Siekierki typu Mälär – z uszkiem, tulejkowate – brzeg wzmocniony żeberkiem, wewnątrz dwie wzdłużne listwy – rozrzut tych siekierek pokazuje przebieg szlaku.

Ustała podaż surowca naddunajskiego (siedmiogrodzkiego).

Szlak miedziowy:

-          środkowa Szwecja – Gotlandia – Saaremaa –ujście Dźwiny

-          środkowa Szwecja – Wyspy Alandzkie – dolne dorzecze Dźwiny

dalej rzekami: Kama, Wołga po środkowy Ural, gdzie dużo metali – kultura Ananino.

Animatorem szlaku miała być strona nordyjska zainteresowana dostępem do uralskich złóż miedzi. Szlak powstał w X-IX w., rozkwit VIII - VI w., podumarł w połowie I tysiąclecia, bo Północ przestaje prawdopodobnie interesować się miedzią uralską. Z końcem HaC (VI EB) tereny wschodniobałtyckie tracą zupełnie łączność z Półwyspem Skandynawskim.

àCzynniki określające bliżej warunki rozwoju nordyjskiego „przemysłu” metalurgicznego.

Odbiorcami metalu była niewątpliwie elita społeczna.

Miejscowa wytwórczość nordyjska musiała bazować na wytwórcach – specjalistach, którzy byli zarówno dyspozytorami tych przedmiotów.

Ważny był bursztyn i ważny był metal, ale nie należy przesadzać.

OSADNICTWO

Specyficzne cechy osadnictwa nordyjskiego – stan badań nad osadami jest bardzo kiepski, grodów nie ma. Osady są zbadane trochę lepiej na Półwyspie Jutlandzkim niż na Skandynawskim.

Hallunda – kompleks osadniczy niedaleko Sztokholmu – jedyne stanowisko badane regularnie.

Skandynawia – specyficzne środowisko naturalne determinuje osadnictwo pradziejowe.

Osady potwierdzają stacjonarny tryb bytowania ludności – kilku lub kilkunastozagrodowe.

Na terenie południowej Norwegii i środkowej Szwecji – rzadka sieć osad, głównie sezonowych. Długotrwałe osadnictwo – tam, gdzie dogodne środowisko.

Hallunda – 200-300 lat, naturalnie obronna osada nad jeziorem, cmentarzysko.

Formy grobów: kurhan z pochówkami w kłodach drewnianych, komorach, skrzyniach kamiennych.

Ustrój ekonomiczny – niezbyt zaawansowane rolnictwo, hodowla, wykorzystywanie darów morza, myślistwo (bogate tereny łowne), rybołówstwo.

Zajęcia rolno-hodowlane stanowiły bazę surowcową dla włókiennictwa.

Garncarstwo, mocno osadzone w lokalnej tradycji wczesnobrązowej, mało zróżnicowane formalnie, technologicznie nieco gorsze niż w kręgu pól popielnicowych przyswaja stopniowo wzorce z kręgu kultur pól popielnicowych.

Krąg nordyjski – wysoki poziom obróbki krzemienia i kamienia, naśladownictwo wytworów kamiennych w brązie. Kamieniarze nordyjscy posiadali bardzo dobrą znajomość właściwości skał. Przejęli pięcioboczne topory kultury łużyckiej. Wytwórczość krzemieniarska – głównie groty strzał i oszczepów.

Szkutnictwo - łodzie klepkowe uszczelniane mchem i dziegciem, miały pokład, podwójny kil, wysokie dzioby, napęd wiosłowy, pojemność do 20 osób, bardzo małe zanurzenie.

05.11.2003    WYKŁAD V

Bursztyn – jedyne eksploatowane na obszarze kultury nordyjskiej bogactwo naturalne.

W granicach kręgu nordyjskiego bursztyn występował na wybrzeżach zachodniej i północnej Jutlandii, na wyspach duńskich, w południowo-wschodniej Szwecji (tzw. synklina bursztynowa). Eksploatacja pokładów skandynawskich w epoce brązu nie ma bezpośredniego potwierdzenia źródłowego (brak odkrywek, urządzeń wydobywczych czy nawet pracowni bursztyniarskich).

Kwestię bursztynu i jego wykorzystania podjął w swoich badaniach J. Jensen. Odnotował on 170 stanowisk z bursztynem częściowo surowym, częściowo obrobionym, pochodzącym wyłącznie z grobów (w skarbach nie ma bursztynu). Na teoretycznie najbardziej bursztynonośnym zachodnim wybrzeżu Jutlandii jest bardzo mało znalezisk archeologicznych. Podobnie jest na wyspach duńskich. Główna koncentracja występuje nad Limfjordem, mniejsza – we wschodniej Jutlandii. W VI EB dominuje południowa część Półwyspu. Na Sambii złoża bursztynu są eksploatowane do dziś. Brak większej przetwórczości – ludność kręgu nordyjskiego nie wykorzystywała bursztynu – tylko go eksploatowała. Wymiana miała charakter łańcuchowy, etapowy.

Szlak miedziowy - młodsza EB –załamanie handlu miedzią z rejonu Siedmiogrodu. Nordycy uruchomili szlak rosyjski, ale wcześniej ratowali się wymianą z południowymi Niemcami (złoża alpejskie). Południowoniemiecka kultura pól popielnicowych przez Łabę, Odrę, Morze Bałtyckie do południowej Szwecji eksportowała gotowe wyroby (nie surowiec). Musiało to być mało opłacalne, stąd uruchomiono szlak rosyjski. Szlak na Południe poświadczają znaleziska tzw. brązów typu palowego (miecze, groty). Ekwiwalentem za te brązy były prawdopodobnie futra, skóry, bursztyn. Napływ brązów palowych zbiegł się z optimum północno-wschodniego szlaku miedziowego.

Wyznacznikiem szlaku rosyjskiego są siekierki Mälär (smukłe siekierki tulejkowate z uszkiem, o lekko łukowatych bokach, rozwiniętym ostrzu, właściwie wyważone, grubościenne, odporne mechanicznie dzięki systemowi płycin wzdłużnych i żebrowań wokółwylotowych, na ogół dość dużych rozmiarów, z wewnętrznymi listwami zapobiegającymi okręcaniu się na toporzysku w trakcie pracy). Odmianą podstawową jest forma środkowoszwedzka. Ma ona swoje naśladownictwa w Norwegii, Finlandii, krajach wschodniobałtyckich, na Podlasiu i Mazurach. Masowo występują w Rosji środkowej (dolna Oka, środkowa Wołga, dolna Kama), przyjmuje się obecność przynajmniej 3 odmian: właściwej Mälär, Mälär-Akozino i Akozino (dominują cechy lokalne). Tylko odmiana pierwsza mogła być przedmiotem importu. W produkcję odmian lokalnych była zaangażowana ludność kultury Ananino (VIII – III w. p.n.e., apogeum VII – V w. p.n.e.) i ugrupowań satelitarnych. Wg Fogla szlak uformował się już w X i IX w. p.n.e., a przeżywał rozkwit w VIII – VI w. p.n.e. W połowie I tys. p.n.e. relacje skandynawsko-rosyjskie ustają, co było prawdopodobnie spowodowane zaprzestaniem korzystania z surowca uralskiego i powrotem do surowca siedmiogrodzkiego.

19.11.2003 WYKŁAD VI

Sztuka naskalna i ryty

Sztuka paleolityczna:

-          krąg franko-kantabryjski (tylko w jaskiniach)

-          krąg wschodniofrancuski

·         malowidła

·         ryty

·         płaskorzeźby

Val Camonica (dolina Kamonów) – wschodnie Alpy, ryty od neolitu aż po czasy współczesne; ogromna ilość informacji i bogactwo przedstawień (od orki po sceny kultu i walki, przedstawienia zwierząt i elementów przyrody).

Karelia – od neolitu po wczesną epokę metali włącznie – stylistycznie zbliżona do sztuki Skandynawii;

Petroglify skandynawskie – Bohuslän - południowa Szwecja – najliczniejsze przedstawienia, wykonywane nie w jaskini, ale na wolnym powietrzu (relief + farba);

Grób z Kivik, znaleziska łodzi z OWR w Hjörtspring.

26.11.2003 WYKŁAD VII  pokaz sztuki naskalnej

03.12.2003    WYKŁAD VIII

Nie ulega wątpliwości, że warsztaty nordyjskie pracowały zarówno na zbyt wewnętrzny, jak zewnętrzny, choć nie wiadomo w jakiej proporcji.

Brązy nordyjskie były w Europie Środkowej chętnie importowane. Skoro „przemysł” nordyjski był tak wysoko rozwinięty (masowość produkcji), to mógł konkurować z wytworami brązowymi produkowanymi w kręgu pól popielnicowych. Są na to archeologiczne źródła w postaci licznych replik, imitacji i transformacji, wykonywanych w centrach lokalnych Europy środkowo-wschodniej, a oparte na prototypach nordyjskich.

Przedmioty nordyjskie były przejmowane pasywnie bądź wytwarzano przedmioty naśladujące z lokalnymi elementami.

Na ziemiach polskich Pomorze recypowało wzorce skandynawskie.

Zaspokojenie popytu zewnętrznego nie było chyba jednak głównym motorem wytwarzania. Stymulatora rozwoju metalurgii wypada upatrywać raczej w popycie wewnętrznym.

Trudno uchwytny jest popyt wewnętrzny – tylko skarby mogą coś o tym „powiedzieć”.

Baudou w 1960 wyliczył dla kręgu nordyjskiego w IV, V, VI EB 544 skarby (V EB – 232).

Najwięcej skarbów brązowych w IV EB – Jutlandia i Szlezwik-Holsztyn, V EB – wyspy duńskie, południowo-zachodnia Szwecja, VI EB – wschodnia Szwecja i południowo-wschodnia Norwegia.

Standardowo w skarbach znajduje się od 2 do kilkunastu przedmiotów brązowych. W skarbach nie ma cech prawidłowości – jedyną taka cechą jest parzystość jeśli chodzi o ozdoby.

Biorąc pod uwagę asortyment danego skarbu można wyróżnić 3 grupy zestawów zawartości skarbów, którym przypisuje się odmienną funkcję społeczną:

1.      SKARBY WOTYWNE  (Opferfunde) dzielone na męskie i żeńskie. Zawierają na ogół przedmioty nieuszkodzone, składane jako całe, sprawiają wrażenie, że były przygotowane dla jednej osoby. Pochodzą ze stanowisk akwatycznych (jeziora, stawy, bagna, torfowiska).

Zestawy męskie – miecz, grot oszczepu albo broń i narzędzia (siekierki) – nieważne czy występują pojedynczo czy w wielokrotności. Jest ich znacznie więcej niż żeńskich.

Zestawy żeńskie – naczynia blaszane do zawieszenia, ozdobne tarczki do stroju, poza tym naszyjniki, bransolety, zapinki, noże, sierpy. Zaliczane tu są te skarby, gdzie są 2 naszyjniki.

...