JAROSLAV ČERNÝ
RELIGIA STAROŻYTNYCH EGIPCJAN
Ancient Egyptian Religion
Przełożyła Elżbieta Dąbrowska-Smektała
Wydanie polskie: 1974
Przedmowa
Zgodziłem się napisać zarys religii starożytnych Egipcjan, kiedy okazało się, że nikt z osób bardziej kompetentnych ode mnie nie podejmie się tego zadania. Nie bardzo zdawałem sobie wtedy sprawę z rozmiaru mych przyszłych obowiązków i to spowodowało opóźnienie wydania tej książki.
Książka ta nie zadowoli egiptologów, którzy ją przeczytają. Nie była bowiem pisana dla nich, lecz z myślą o dociekliwym laiku. Ograniczona objętość zdecydowała o zwięzłości i doborze jedynie najważniejszego materiału. Nie mogę też sobie przypisać oryginalności któregokolwiek z mych stwierdzeń. To, czego potrzebuje przeciętny czytelnik, jest raczej kwintesencją wyników badań zawartych głównie w specjalistycznych, trudno dostępnych publikacjach, pisanych po części w nieznanych mu językach. Na szczęście minęły czasy, gdy książki na temat religii stanowiły ilustrowane katalogi dziwacznych bóstw egipskich, a nadszedł okres, w którym religia egipska ukazywana jest w aspekcie politycznej historii kraju. Utrudniło to jednak zadanie omówienia egipskiej religii jasno i zrozumiale. Celem niniejszej książki jest udzielenie odpowiedzi inteligentnemu czytelnikowi na nurtujące go pytania i zainteresowanie go tematem na tyle, by sięgnął po niektóre z pozycji wskazanych w bibliografii na końcu tego tomu.
London
University College Jaroslav Černý
1951
Tablica chronologiczna
OKRES PREHISTORYCZNY (przed r. 3200 p.n.e.)
Okresy: Badari, Tasa, Nagada, król „Skorpion”
OKRES PROTODYNASTYCZNY (r. 3200-2800 p.n.e.)
I dynastia
Menes (= Narmer?), Dżer, Dżet, Udimu, Merpabia
II dynastia
Nebrē, Peribsen
STARE PAŃSTWO (r. 2800-2250 p.n.e.)
III dynastia: (r. 2800-2740 p.n.e.)
Chasechemui, Dżeser
IV dynastia (r. 2740-2580 p.n.e.)
Cheops (Chufu)
Dżedefrē
Chefren (Chafrē)
Mykerinos (Menkaure)
V dynastia (r. 2580-2440 p.n.e.)
Sahurē
Niusererē
Dżedkarē
Unis
VI dynastia (r. 2440-2250 p.n.e.)
PIERWSZY OKRES PRZEJŚCIOWY (r. 2250-2000 p.n.e.)
VII-X dynastie
XI dynastia
Intef I
ŚREDNIE PAŃSTWO (R. 2000-NSO P.N.E.)
XII dynastia
Amenemhēt I
Senwosret III
DRUGI OKRES PRZEJŚCIOWY ŁĄCZNIE Z OKRESEM HYKSOSÓW (r. 1780-1546 p.n.e.)
XIII-XVII dynastie
NOWE PAŃSTWO (r. 1546-1085 p.n.e.)
XVIII dynastia (r. 1546-1319 p.n.e.)
Amenhotep I (1546-1525)
Thotmes I (1525-1508)
Królowa Hatszepsut (1504-1482)
Thotmes III (1482-1450)
Amenhotep II (1450-1425)
Thotmes IV (1425-1412)
Amenhotep III (1412-1375)
Amenhotep IV – Echnaton (1387-1366)
Tutanchaton (późniejszy Tutanchamun, 1366-1357)
Horemheb (1353-1319)
XIX dynastia (r. 1318-1200 p.n.e.)
Seti I (1318-1299)
Ramzes II (1299-1232)
XX dynastia (r. 1200-1085 p.n.e.)
Ramzes III (1198-1167)
Ramzes IV (1167-1161)
OKRES PÓŹNY (r. 1085-525 p.n.e.)
XXV dynastia (okres etiopski) (r. 712-661 p.n.e.)
Szabaka (712-700)
Tanutamun (663-661)
XXVI dynastia saicka (r. 663-525 p.n.e.)
Psametyk I (663-609)
Amazis (569-526)
OKRES PERSKI (r. 525-332 p.n.e.)
Dariusz I (521-486)
OKRES GRECKO-RZYMSKI (r. 332 p.n.e. – 640 n.e.)
Aleksander Wielki (332-323)
Panowanie Ptolemeuszy (r. 323-30 p.n.e.)
Ptolemeusz I Soter (323-285)
Ptolemeusz II Filadelfos (285-246)
Ptolemeusz III Euergetes (246-222)
Ptolemeusz IV Filopator (222-203)
Ptolemeusz V Epifanes (203-181)
Ptolemeusz VI Filometor (181-146)
Ptolemuusz IX Euergeles II (146-117)
Ptolomeusz Xl Aleksander I (106-88)
Ptolemeusz XIII Neos Dionizos (Auletes) (80-51)
Kleopatra (51-30) z Ptolemeuszem XVI Cezarionem (45-44)
Panowanie rzymskie (r. 30 p.n.e.-395 n.e.)
August (r. 30 p.n.e.-14 n.e.)
Tyberiusz (14-37)
Kaligula (37-41)
Wespazjan (69-79)
Domicjan (81-96)
Hadrian (117-138)
Marek Aureliusz (161-180)
Karakalla (211-217)
Decjusz (249-251)
Gallienus (260-268)
Dioklecjan (284-305)
Konstantyn Wielki (324-337)
Konstancjusz (337-361)
Teodozjusz Wielki (379-395)
Okres bizantyjski (r. 395-640 n.e.)
Marcjanus (450-457)
Justynian (527-565)
ROZDZIAŁ I
Wprowadzenie
W Egipcie okres, w którym można obserwować rozwój i zmiany religii w granicach jednej i tej samej cywilizacji, jest niezwykle długi. Obejmuje on bowiem czasy pojawienia się najstarszych pisanych zabytków datowanych w przybliżeniu od roku 3200 p.n.e. aż do ostatecznego zwycięstwa chrześcijaństwa w III w.n.e. Jakkolwiek już w swym początkowym okresie religia egipska miała kompleksowy i rozwinięty charakter, to wciąż jeszcze zawierała wiele pozostałości wcześniejszych etapów, przez które przeszła w poprzednim, prehistorycznym okresie.
Jedynie pismo może we właściwy sposób wyrazić religię inspirowaną przez uczucia; inne świadectwa myśli ludzkiej – przedmioty kultury materialnej – rzadko kiedy pozwalają na dosłowną i bezsporną interpretację swej treści w sferze wierzeń religijnych.
Trudno jest wyciągnąć jakikolwiek wniosek co do religii okresu paleolitycznego w Egipcie, bowiem z tych zamierzchłych czasów nie przetrwało nic poza niegładzonymi narzędziami krzemiennymi znajdowanymi in situ albo na wysokim płaskowyżu pustynnym po obu brzegach Nilu, albo w dolinie rzeki, dokąd zostały zmyte przez ulewne deszcze. Pustynia libijska na zachodzie i Pustynia Arabska na wschodzie były w tym czasie pokryte roślinnością i zamieszkałe przez ludzi i zwierzęta. Jednak pod koniec okresu paleolitycznego klimat stał się tak suchy, że żywe stworzenia zmuszone były szukać schronienia wzdłuż całej długości bagnistej doliny Nilu. Tutaj też, na początku okresu neolitycznego, znajdujemy ludzi osiadłych w licznych wspólnotach, w miejscach, w których dotarli oni do rzeki. Choć uprawiano już rolę, polowanie na obfitą zwierzynę stanowiło nadal ważny, jeżeli nie główny sposób zdobywania żywności. Specyficzny charakter doliny Nilu wydaje się najlepiej tłumaczyć wczesne formowanie się wspólnot. Ziemia doliny była żyzna, ale wymagała nawadniania kanałami i zabezpieczania groblami, przy czym kanały i groble mogły być wznoszone tylko zbiorowym wysiłkiem zorganizowanej wspólnoty.
W okresie neolitycznym zarówno Egipt Górny, jak i Dolny były zamieszkałe, jednak dotychczas tylko pierwszy został zbadany przez archeologów; pozostałości w Dolnym Egipcie pokrywa gruba warstwa mułu naniesionego przez Nil. W Górnym Egipcie wyróżnia się trzy główne fazy czy kultury, które nazwano kolejno: tazyjską, badaryjską i nagadyjską. Nazwy te pochodzą od współczesnych wsi Der Tasa, Badari i Nagada, na terenie których po raz pierwszy zidentyfikowano ślady tych kultur. Kultury te rozwijały się w różnym czasie i różnią się kształtem ceramiki i narzędzi. Osadnictwo w Merimde Beni Salame w Dolnym Egipcie może być współczesne tazyjskiemu, ale kultura tej miejscowości wydaje się całkowicie odmienna. Z drugiej strony znaleziska w Maadi w Dolnym Egipcie, które są współczesne środkowej i ostatniej fazie w Nagada, sugerują, że w tym okresie obie części kraju miały tę samą kulturę materialną.
Jedynym dowodem istnienia w okresie neolitycznym wierzeń religijnych jest zawartość grobów, bowiem odnalezione zostały cmentarzyska reprezentujące wyżej wymienione kultury. W grobach składano naczynia zawierające pokarmy i napoje, narzędzia, zbroję i prymitywną biżuterię i właśnie występowanie tych przedmiotów jest oczywistym dowodem, iż uważano je za niezbędne dla zmarłych. A zatem wiara musiała zakładać istnienie życia po śmierci i wyobrażano sobie tę egzystencję jako bardzo zbliżoną do życia ziemskiego. Nie czyniono nic, by zachować ciało, to zadanie pozostawiano naturalnemu działaniu suchego piasku pustynnego i klimatowi egipskiemu. W Badari ciała zmarłych często owijano w skóry, które prawdopodobnie w tym czasie stanowiły powszechne odzienie myśliwego, a zatem odzienie dla zmarłego uznawane było za rzecz nader istotną. By zapobiec wygrzebywaniu zwłok przez dzikie zwierzęta, ciała umieszczano pod matami w dużych naczyniach (pod koniec okresu prehistorycznego) i w drewnianych skrzyniach lub trumnach.
W Merimde Beni Salame grzebano zmarłych nie na cmentarzyskach, lecz w osadach, często nawet w zamieszkałych domostwach w pobliżu paleniska. Wskazywać by to mogło, iż istniało przekonanie, że zmarłym potrzebne było ciepło ogniska lub że wchodzili w skład wspólnoty i uczestniczyli w jej życiu. Najwcześniejsze groby w Badari również sytuowano w pobliżu wsi, natomiast późniejsze grupowano na oddzielnych cmentarzyskach, czasami w dość znacznej odległości od osady. Uważano zatem, iż życie pośmiertne jest dużo mniej związane z żywymi.
Natomiast wytłumaczenie pozycji, w jakiej prawie niezmiennie grzebano zwłoki w okresie neolitycznym, stanowi zadanie o wiele trudniejsze. Jest to mniej lub bardziej skurczona pozycja spotykana w tym okresie na terenach Europy, Afryki Północnej i Azji Zachodniej, ukazująca ciało o zgiętym kręgosłupie i podkurczonych nogach, tak że czasami uda prawie dotykały tułowia, podczas gdy ręce umieszczano przed twarzą. Prehistorycy próbują tłumaczyć to bardzo różnie. Być może, zamiar zaoszczędzenia powierzchni ziemi przez wykopanie małych grobów mniejszym nakładem pracy przy użyciu prymitywnych narzędzi nie był tak istotny jak zamiar ułożenia ciała w najbardziej naturalnej pozycji do snu. Jeżeli ta druga interpretacja jest właściwa, to ujawniałaby inną istotną cechę starożytnej koncepcji śmierci. Możliwe iż śmierć uważano za rodzaj wypoczynku lub snu tak upragnionego przez prymitywnego człowieka ciężko pracującego w ciągu całego życia. Oczywiście, taką pozycję można nadać zwłokom zaraz po śmierci. Być może, wcześni Egipcjanie praktykowali ten sam zwyczaj co pewne współczesne plemię afrykańskie, które w chwili zbliżającej się śmierci wiąże ciała w bardzo podobny sposób. Sporadyczne występowanie wyprostowanych zwłok w okresie prehistorycznym wydaje się nie zaprzeczać tej tezie, gdyż mogły to być zwłoki znalezione późno po śmierci, kiedy ułożenie ciała w pozycji skurczonej nie było już możliwe.
Na ogół w grobie układano zwłoki na lewym boku. Tak jest w przypadku Badari poprzez okres Nagada i pierwszych dynastii aż do Średniego Państwa. W Tekstach Piramid też się zakłada, że zmarły król leży na lewym boku, gdyż zostaje wezwany do wstania i przewrócenia się z lewego na prawy bok, by przyjąć ofiary. Niemniej jednak w Merimde Beni Salame większość ciał układano na prawym boku i w el‑Amra, w Górnym Egipcie, powszechnie stosowano ten sam układ ciała.
Dłuższą oś grobu wyznaczano z północy na południe, przy czym lokalną północ określał kierunek, w którym płynie Nil w danym miejscu. Głowę zwracano na południe, tak że ciało zwrócone było twarzą na zachód. Jakkolwiek w Merimde Beni Salame groby były tak sytuowane, że zmarły w większości wypadków zwrócony był w kierunku północnym lub północno-wschodnim, to w el-Amra zmarli byli zwróceni twarzą w kierunku wschodnim. Ta sama zasada obowiązuje również w wielu grobach w Gerze (środkowy okres Nagada), a szczególnie w Tura (przy końcu okresu prehistorycznego).
Powstaje pytanie, czy przypisywano jakieś znaczenie temu, na którym boku leżał zmarły oraz w jakim zwrócony był kierunku. Czy to, że zmarły zwrócony był na północ lub na wschód, zamiast na zachód, odgrywało jakąś rolę w wierzeniach dotyczących życia pośmiertnego? W czasach historycznych sądzono, że zachód jest miejscem, do którego udaje się zmarły. Tajemnicza i bezkresna pustynia, gdzie zachodzi słońce, rodziła w umysłach starożytnych Egipcjan wyimaginowane miejsce zamieszkania zmarłych, podczas gdy wschodnia pustynia musiała być już przemierzona w czasach bardzo dawnych i nad brzegiem Morza Czerwonego znaleziono jej kres. Wschód jest bowiem miejscem, gdzie wschodzi słońce każdego ranka, i człowiek obserwujący jego codzienne poranne pojawianie się mógł oczekiwać po śmierci odnowy życia. Zwyczaj grzebania zwłok ze zwróceniem głowy na północ mógł wynikać z faktu, o którym wiemy z pewnych starych religijnych tekstów, iż wierzono, że dusze zmarłych żyją wśród gwiazd nieba północnego, co stanowiło jedynie pozostałość wierzenia rozpowszechnionego w okresie Merimde Beni Salame.
Na dekorowanych wazach pochodzących ze środkowego okresu Nagada namalowano przedstawienia, które teraz interpretuje się powszechnie jako łodzie z kabinami na pokładach. Przeznaczenie ich nie jest całkiem jasne, może wyobrażają statki grobowe przepływające rzekę. Na dachu kabiny znajdujemy żerdź, rzadziej dwie, której wierzchołek zwieńcza przedmiot lub zwierzę. Mniej więcej w połowie żerdzi wystają dwie ukośne kreski wyobrażające wstążkę powiewającą na wietrze. Tylko niewielką liczbę przedmiotów i zwierząt można zidentyfikować bez większych trudności – gałąź palmy, dwie, trzy lub cztery góry, słońce oraz przedmiot przypominający znak kultowy właściwy później bogu Minowi; słoń, ptak, koza czy gazela są zawsze łatwe do rozpoznania. Większość jednak, kreślona z grubsza, budzi przy identyfikowaniu wiele wątpliwości. Dotychczas odnotowano w sumie dwadzieścia cztery różne przedmioty.
Nie ulega wątpliwości, że sztandary te wyobrażały insygnia prehistorycznych bóstw egipskich, bowiem wyglądem przypominają bardzo dokładnie boskie insygnia okresu historycznego, kiedy to przedmiot lub zwierzę kultowe mocowano w podobny sposób na wysokiej żerdzi ozdobionej dwiema wstęgami. Dlatego wydaje się, że można wyciągnąć uzasadniony wniosek, że łodzie wiozły sztandary lokalnych bóstw jako rozpoznawczy znak swego ojczystego portu. Różnorodność bóstw prehistorycznych odpowiada przekazom znanym z czasów historycznych, a fakt, że wiele prehistorycznych sztandarów nie pojawia się później, nie może stanowić poważnego zarzutu wysuwanego przeciwko tej interpretacji, bowiem lokalne bóstwa usuwane w cień przez swych rywali z bardziej rozwiniętych miejscowości często popadały w niepamięć.
Świadectwa archeologiczne, stanowiące bezcenne źródło w badaniu kultury materialnej Egiptu prehistorycznego, oferują badaczowi niewiele wiadomości na temat religii tego okresu. Dostarczają one jedynie bardzo mało dokładnych informacji dotyczących wyobrażeń grobowych; brak jest natomiast jakichkolwiek danych o bogach tego okresu poza tym, że było ich wielu i że przypisywano im przedmioty lub zwierzęta kultowe. Spośród bogów spotykanych w późniejszych okresach tylko Min z Koptos może być z pewną dozą prawdopodobieństwa zidentyfikowany z emblematem swego kultu przedstawionym na wazach i na rzeźbionej palecie z łupku służącej do rozcierania szminki do oczu. Paletę tę znaleziono w grobie w el-Amra datowanym na środkowy okres Nagada. Oczywiście, że oddawanie w jakiejś formie czci zwierzętom datuje się od zamierzchłej starożytności, do dziś bowiem znajdowane są cmentarzyska szakali, byków, baranów i gazeli starannie owiniętych w maty lub płótno; cmentarzyska te datują się na okres cywilizacji badaryjskiej.
Wiele dużych, ceremonialnych palet i głowic maczug pochodzących z końca okresu prehistorycznego i początku okresu dynastycznego ukazuje przedstawione w reliefie sceny dotyczące wydarzeń historycznych lub na wpół historycznych. Zwierzęta występujące w tych scenach są oczywiście zwykłymi przykładami przenośnych sztandarów, które zajmują eksponowane miejsce w całej kompozycji. Na palecie przedstawiającej polowanie na lwy myśliwi niosą dwa sztandary z sokołami i jeden z przedmiotem o owalnym kształcie. Na innej palecie ukazującej pole walki pokryte ciałami i drapieżne ptactwo widać dwa sztandary zwieńczone sokołem i ibisem, przy czym każdy sztandar wyposażono w ramię trzymające więźnia tej samej rasy co ciała leżące na pobojowisku. Na fragmencie jeszcze innej palety dokumentującej zniszczenie nie zidentyfikowanych miast przedstawiono pięć sztandarów: dwa dźwigające szakale (lub psy), a pozostałe ibisa, sokoła i emblemat kultu boga Mina. Drzewce sztandarów zaopatrzono w dłonie trzymające powróz. Jakkolwiek część palety, gdzie win...
cecz