Jadwiga Raczkowska Wychowanie w domu dziecka Warszawa 1983 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Ok�adka i strona tytu�owa Andrzej L. Wioszczy�ski Redaktor iieta Ko�luk e Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1983 Syf 83-02-02140-7 Warszawa 1983 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Wydanie I. Nak�ad 5000+210 egzemplarzy Arkuszy: wydawniczych 11,31; drukarskich 15,5 Oddano 'do 'druku dnia i2fl I 1983 r. ' * Podpisano 'do druku dnia 6 IX 83 r. Druk uko�czono w wrze�niu .,, Papier drukowy satynowany kl. ^ 70 g 82X104 m�wienie nr 125 Cz�stochowskie Zak�ady Graficzne Jednym z g��wnych realizator�w polityki opieku�czej naszego pa�stwa wobec dzieci pozbawionych prawid�owo funkcjonuj�cych rodzin w�asnych jest i pozostanie nadal - w �wietle prognoz o�wiatowych - pa�stwowy dom dziecka. Dzia�alno�� tej instytucji - uwik�ana w skomplikowane problemy socjopedagpgiczne - od lat budzi �ywe zainteresowanie spo�eczne, a nierzadko tak�e oceny krytyczne, formu�owane najcz�ciej na podstawie obserwacji potocznych i indywidualnych do�wiadcze� w artyku�ach zamieszczanych w prasie pedagogicznej oraz czasopismach i magazynach spo�eczno-kulturalnych. Poza inspirowanymi przez resort o�wiaty i wychowania wydawnictwami o charakterze wytycznych nie podj�to dot�d pr�by opracowania syntezy wiedzy o domu dziecka i dokonuj�cych si� w nim procesach opieku�czo-wychowaw-czych. Podejmowaniu inicjatyw w tej dziedzinie nie sprzyja� powolny rozw�j teorii opieki nad dzieckiem, a tak�e rozproszenie do�wiadcze� gromadzonych przez pedagogicznych pracownik�w dom�w dziecka. Trudno�ci te istniej� r�wnie� obecnie i wp�ywa� musz� na charakter wszelkich podejmowanych analiz funkcjonowania domu dziecka, chocia� ich skala stopniowo si� zmniejsza. �wiadomo�� tych utrudnie� nie mo�e jednak przesuwa� w niesko�czono�� pr�b globalnej refleksji nad domem dziecka jako �rodowiskiem wychowawczym- i prowadzon� w nim dzia�alno�ci�, zw�aszcza �e:^ � - istnieje sta�a potrzeba doskonalenia oraz dostosowywania do zmieniaj�cych si� potrzeb zar�wno jego organizacji, jak tre�ci i sposob�w dzia�a�, - podejmowane przez liczne grupy wychowawc�w dom�w dziecka zabiegi zmierzaj�ce do ulepsze� pracy utrudnia brak opisu i interpretacji prawid�owo�ci wyst�puj�cych w organizacji i funkcjonowaniu tego zak�adu opieki ca�kowitej, - w opinii potocznej utrzymuje-si� wiele stereotypowych, nie do�� uzasadnionych, .a czasem wr�cz szkodz�cych rozwojowi tej instytucji s�d�w i ocen, - dom dziecka jest tym elementem naszego systemu opieki i wychowania, w kt�rym koncentruj� si� szczeg�lnie trudne problemy spo�eczne i pedagogiczne, a zatem podejmowane tu pr�by analizy ich uwarunkowa� i rozwi�za� mog� by� u�yteczne nie tylko dla poprawy funkcjonowania domu dziecka, ale tak�e mie� walor og�lniejszy. Jest zrozumia�e, �e ksi��ka b�d�ca pierwsz� pr�b� w miar� ca�o�ciowego uj�cia podstawowych zagadnie� zwi�zanych z dzia�alno�ci� domu dziecka nie mo�e zaspokoi� wszystkich oczekiwa� pracownik�w opieki nad dzieckiem i os�b przygotowuj�cych si� do zawodu wychowawcy. Powinna jednak - i taki jest zamys� autorski - dostarczy� wybranych wiadomo�ci o domu dziecka jako specyficznym �rodowisku wychowawczym, g��wnych tre�ciach i sposobach prowadzonej w nim pracy opieku�czo-wychowawcze}, a tak�e o elementarnych uwarunkowaniach i czynnikach skutecznej dzia�alno�ci wychowawc�w. Zagadnienia zwi�zane z tymi trzema obszernymi kompleksami spraw omawiane s� w kolejnych cz�ciach publikacji. Pracy nad tekstem towarzyszy�a troska o jego u�yteczno�� dla praktyk�w. Powinien on zatem: dostarczy� wychowawcom materia�u do refleksji nad w�a�ciwo�ciami zak�adu opieki ca�kowitej i implikacjami dla szeroko pojmowanej pracy wychowawczej, obejmuj�cej tak�e typowe dla tej instytucji dzia�ania opieku�cze, u�atwi� poszukiwanie trafnych rozwi�za� metodycznych i skuteczniejszych form oddzia�ywania oraz doskonalenie warsztatu pracy z dzie�mi i m�odzie��. �wiadomie rezygnowano z rozwa�a� teoretycznych, przestrzegaj�c jednak zasady; by formu�owane uog�l- � nienia pozostawa�y w zgodzie z ustaleniami pedagogiki opieku�czej. Prac� oparto na obszernym materiale empirycznym. Zosta� on zebrany w toku og�lnopolskich bada� .sonda�owych, analizy wybranych problem�w na pr�bach reprezentatywnych, a tak�e na drodze monograficznych bada� w kilku domach dziecka. Bardzo bogat� jego cz�� stanowi� relacje pracownik�w opieki nad dzieckiem z w�asnych do�wiadcze�, ich opinie i oceny '" intencjonalnie zgromadzone, a tak�e opublikowane w czasopismach "Dom Dziecka" i ,,Problemy Opieku�-czo-Wychowawcze". G��wnym �r�d�em spraw i problem�w przedstawionych w ksi��ce s� zatem do�wiadczenia i przemy�lenia wieloletnich, zaanga�owanych -w t� prac� i �wiadomych jej specyficznych w�a�ciwo�ci wychowawc�w. To sprawia, �e przedstawiony obraz funkcjonowania domu dziecka ma wi�cej blask�w ni� cieni. Nie nale�y st�d jednak wnioskowa�, �e wskazywane w ksi��ce trudno�ci i niepowodzenia maj� wy��cznie charakter marginesowy. Wr�cz przeciwnie - wsz�dzie, gdzie dochodzi do sformalizowania stosunku wychowawc�w do wychowank�w, gdzie wkrada-si� nie�ad organizacyjny, tam ulegaj� zaprzepaszczeniu wychowawcze walory instytucji, realne staje si� zagro�enie dobra dzieci. Zapobieganiu rozwojowi takich sytuacji powinny s�u�y� przedstawione w opracowaniu informacje, refleksje i propozycje na temat aktualnego funkcjonowania i mo�liwo�ci dalszego doskonalenia domu dziecka. Czy i w jakim stopniu to zamierzenie autorskie uda�o si� spe�ni�, zechc� oceni� Czytelnicy nadsy�aj�c swe krytyczne opinie i uwagi o ksi��ce. Jadwiga Raczkowska Pa�stwowy dom dziecka jako �rodowisko opieku�czo-wychowawcze Dom dziecka stanowi �rodowisko wychowawcze o znacznej niepowtarzalno�ci. Ta jego w�a�ciwo�� ma; dwojakie uwarunkowanie: 'historyczno-modelowe oraz zwi�zane z du�ym zr�nicowaniem element�w struktu-raino-funkcjonalnych poszczeg�lnych plac�wek. Jako istniej�ca od wielu lat i zmieniaj�ca si� wraz ze zmian� poitrzeb i warunk�w instytucja opieki ca�kowitej dla dzieci pozbawionych warto�ciowych rodzin w�asnych dom dziecka ma statutowo okre�lone zadania organiczne i og�lne, a tak�e wyznaczone funkcje L miejsce w�r�d instytucji opieki nad dzieckiem, w systemie o�wiatowo-wychowawczym i w �rodowisku. Spo�ecznie niezb�dne zadania i funkcje wype�nia� mo�e dom dziecka dzi�ki sobie tylko w�a�ciwej strukturze organizacyjnej, kt�rej g��wnymi elementami s�: wychowankowie i wychowawcy oraz przydzielone do ich dyspozycji zasoby materialne. W�a�ciwo�ci dzieci wychowywanych w domach dziecka, cechy ich opiekun�w, jako�� pozostaj�cych w ich dyspozycji �rodk�w, przyj�ty system organizacji i kierowania, a tak�e wzajemne powi�zania i wsp�zale�no�ci pomi�dzy tymi elementami strukturalno-funkcjonalnymi instytucji wywieraj� decyduj�cy wp�yw na charakter �rodowis-" ka wychowawczego, jakie ono stwarza. Istniej�ce w naszym kraju domy dziecka maj� dzi�ki, temu bardzo wiele cech wsp�lnych, co nie wyklucza- rzecz jasna - swoistej odr�bno�ci ka�dej z tych plac�wek. Funkcje, zadania i miejsce pa�stwowego domu dziecka w systemie o�wiaty i wychowania w PRL Dom dziecka jest historycznie ukszta�towan�, posiadaj�c� bogate tradycje form� opieki nad dzieckiem. Pe�ni specyficzne zadania, dla realizacji kt�rych ma sobie w�a�ciw� struktur� i organizacj�; jest zatem instytu-' cj^i a jednocze�nie traktowany by� 'mo�e jako system wzgl�dnie niezale�ny. Poniewa� tkwi w naszym systemie o�wiaty i wychowania, uznawany jest za jego in--.. tegralny element. Nade wszystko jednak dom dziecka ..'postrzegany by� musi jako okre�lone �rodowisko opie--: ku�czo-wychowawcze dla dzieci i m�odzie�y nie posia-^daj�cych pe�nowarto�ciowych rodzin w�asnych. , Miejsce domu dziecka w systemie o�wiatowo-wychowawczym PRL /'Na nasz system o�wiatowo-wychowawczy sk�ada si� istniej�cy obecnie w kraju ca�okszta�t za�o�e�, zada�, instytucji, organizacji, urz�dze� i dzia�a� maj�cych na celu wychowanie i wykszta�cenie dzieci i m�odzie�y, tworzenie korzystnych warunk�w wielostronnego rozwoju wszystkim cz�onkom spo�ecze�stwa4. Podstaw� prawn� tego systemu tworz� najwy�szej rangi akty normatywne - Konstytucja oraz ustawy Sejmu PRti. 'System o�wiaty i wychowania jako ca�o�� ma pe�-_ ni� wiele r�norodnych funkcji. W literaturze pedagogicznej formu�owane s� one rozmaicie; r�ni� si� nie tylko nazewnictwem, ale tak�e zakresem, nadawan� rang�, a nawet ilo�ci�. Najcz�ciej wyr�nia si� nast�puj�ce funkcje: kszta�c�c�, wychowawcz�, przygotowawcz�, diagnostyczn�, poznawcz�, opieku�czo-wy- 1 Por. J. Szczepa�ski: Refleksje nad o�wiat�. Warszawa 1975, PIW, s. 168. / 8 chowawcz�, rekreacyjn�, zdrowotn� i korekcyjn�, koordynacyjn�, selekcyjn�, kulturalno-o�wiatOW�, integracyjn� 2. (Zar�wno w za�o�eniach, jak i w praktyce r�ne grupy instytucji (poszczeg�lne elementy systemu) w rozmaity spos�b partycypuj� w realizacji wskazywanych tu funkcji, chocia� wszystkie wype�nia� maj� cel og�lny: Jkszta�ci� i wychowywa�. Poniewa� wykonuj� swe zadania w r�nych strukturach organizacyjnych, w r�nych zakresach, formach i warunkach oraz wobec rozmaitych grup ludzkich, dzia�ania ich s� w wysokim stopniu zr�nicowane. Poszczeg�lne elementy systemu pe�ni� nadto specyficzne, sobie tylko w�a�ciwe zadania i funkcje. Dla takich np. instytucji jak zak�ad pracy, teatr, muzeum, prasa, telewizja itp. wychowanie dzieci i m�odzie�y nie jest funkcj� podstawow�, chocia� niezbywaln�. Znaczne zr�nicowanie wyst�puje tak�e w�r�d instytucji, kt�rych g��wnym celem jest wychowanie m�odego pokolenia; dla jednych podstawowe s� funkcje kszta�c�ce, dla innych opieku�czo-wychowawcze, a dla jeszcze innych rekreacyjne itp.- i Za g��wny element systemu o�wiatowo-wycho-wawczego uwa�ane s� szko�y wyodr�bnione w system szkolny, pojmowany jako "uk�ad szk� od przedszkoli do studi�w podyplomowych"3. Dla nich podstawowe. znaczenie maj� funkcje: kszta�c�ca i wychowawcza. W ca�kowitym systemie o�wiaty i wychowan...
AGARR