STRUKTURA NARODOWOŚCIOWA.pdf

(60 KB) Pobierz
STRUKTURA NARODOWOŚCIOWA
STRUKTURA NARODOWOŚCIOWA
OFIAR DEPORTACJI RADZIECKICH
Z ZIEM WSCHODNICH
II RZECZYPOSPOLITEJ
W LATACH 1939-1941
Najbardziej masową formą represji były deportacje, choć miały one także
wymiar prewencyjny (jako sposób dezintegracji społeczeństwa i pozbawienia go
grup przywódczych, elementów niebezpiecznych dla reżymu itp.) i ekonomiczny.
Zasadnicza trudność przy próbie analizy tego problemu wynika z konieczności
odwołania się do dokumentów wytworzonych przez radziecki aparat
bezpieczeństwa przy nieznajomości mechanizmu określania w nich przynależności
narodowościowej ofiar represji. Nie wiadomo, czy funkcjonariusze radzieccy
kierowali się deklaracjami represjonowanych, zapisami w ich dokumentach czy
własną oceną, a jeśli tą ostatnią, to na czym opartą? Powoduje to konieczność
zachowania daleko idącej ostrożności, a uzyskane efekty obarcza dozą
niepewności.
1. Pierwsza deportacja
Pierwsza masowa deportacja obywateli polskich w głąb ZSRR nastąpiła w
lutym 1940 r. i objęła osadników wojskowych, cywilnych kolonistów oraz służbę
leśną. Operacja poprzedzona była działaniami policyjnymi i propagandowo-
politycznymi trwającymi od października 1939 r., wymierzonymi głównie w
osadników. Ich sens polityczny wyłożył lapidarnie Beria: "członkowie ŤZwiązku
Osadnikówť na Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Białorusi byli wojskowo-policyjną
agenturą rządu polskiego i w dalszym ciągu stanowią poważną bazę dla działań
kontrrewolucyjnych". W lutym 1940 r. deportowano z tzw. Zachodniej Ukrainy 89062
1
osoby, a z tzw. Zachodniej Białorusi 50732 osoby, zatem więc łącznie 139794
osoby. Skład narodowościowy tej grupy w momencie deportacji nie jest znany.
Natomiast istnieją dokumenty obrazujące strukturę narodowościową tej kategorii
zesłańców w połowie 1941 r. Wśród 133658 osób zaliczanych do kontyngentu
"osadnicy" zarejestrowano 109223 Polaków (81,7 %), 11720 Ukraińców (8,8 %),
10802 Białorusinów (8,1 %), i 1913 (1,4 %) przedstawicieli innych narodowości.
Ponieważ nie wydaje się, by w tym czasie zaszły zjawiska mogące w istotny sposób
zniekształcić ową strukturę, można zaryzykować przypuszczenie, iż była ona
zbliżona do tej z lutego 1940 r. Wnosić stąd można, że w lutym 1940 r. wywieziono
około: 114,2 tys. Polaków, 12,3 tys. Ukraińców, 11,3 tys. Białorusinów oraz blisko 2
tys. przedstawicieli innych narodowości. W ogromnej większości byli to mieszkańcy
wsi.
2. Druga deportacja
Zakres drugiej wielkiej operacji deportacyjnej został określony w uchwale KC
WKP(b) z 2 marca 1940 r. Objęła ona rodziny: "byłych oficerów Wojska Polskiego,
policjantów, strażników więziennych, żandarmów, pracowników wywiadu, byłych
obszarników i fabrykantów oraz wysokich urzędników byłego polskiego aparatu
państwowego, represjonowanych i przebywających w obozach jeńców wojennych".
W procesie definiowania zasięgu tej deportacji kryterium narodowościowe nie
pojawiło się, natomiast w dokumentach dotyczących planowania operacji
wielokrotnie odnotowywano skład narodowościowy podlegających represjonowaniu,
z czego można wnosić, iż budził on zainteresowanie. W toku wywózki jednak to
zainteresowanie już się nie potwierdziło i dokumenty związane z jej przebiegiem nie
zawierają w tym względzie żadnych informacji.
Wedle informacji NKWD ZSRR z 7 kwietnia 1940 r. skład narodowościowy
przewidzianych do deportacji (ustalony według narodowości represjonowanej głowy
rodziny) przedstawiał się następująco:
- w zachodnich obwodach USRR - 25335 osób, w tym 17884 Polaków (70,6
%), 6 321 (25,0%) Ukraińców, 194 Rosjan (0,8%), 768 Żydów (3,0 %), 60 Niemców
(0,2 %), 108 innych (0,4 %),
- w zachodnich obwodach BSRR - 28417 osób, w tym 18637 Polaków 65,6
%), 7216 Białorusinów (25,4 %), 279 Ukraińców (1,0 %), 659 Rosjan (2,3 %), 1557
Żydów (5,5 %), 59 Litwinów (0,2 %), 4 Ormian, 6 Niemców.
W sumie zatem przewidywano przesiedlenie 36521 Polaków (67,9 %), 6600
Ukraińców 12,3 %), 853 Rosjan (1,6 %), 2325 Żydów (4,3 %), 66 Niemców (0,1 %),
7216 Białorusinów (13,5 %) i 171 innych (0,3 %).
2
Dokładniejszy meldunek z przedednia deportacji odnoszący się do zachodnich
obwodów Białorusi wskazywał na zamiar wywiezienia 26999 osób, w tym 19811
Polaków (66,7 %), 7239 Białorusinów (24,4 %), 279 Ukraińców (0,9 %), 682 Rosjan
(2,3 %), 1618 Żydów (5,5 %), 60 Litwinów (0,2 %), 4 Ormian, 6 Niemców. W
ostatnich dniach przygotowań do list wywozowych dopisywano zatem głównie
Polaków i ich odsetek w zbiorowości przewidzianych do wywiezienia wzrósł
kosztem innych grup narodowościowych. Niestety nie dysponujemy zestawieniem
narodowościowym z przedednia deportacji w odniesieniu do Ukrainy.
15 kwietnia Canawa informował, iż z Białorusi deportowano 28112 osób,
natomiast z końcowego meldunku Sierowa z 14 kwietnia wiadomo, że z zachodnich
obwodów Ukrainy deportowano 31332, a zatem w sumie 59444 osób. Późniejsze
informacje zawierają dane różniące się najwyżej o kilkaset osób, zatem liczbę 59,5
tys. można uznać za wiarygodną. Jeśli do przesiedlonych z zachodnich obwodów
Ukrainy odnieść tendencję, jaka uwidoczniła się na Białorusi w różnicach między
strukturą narodowościową podlegających deportacji na wczesnych etapach
planowania i w przededniu wywózki, to można przyjąć, iż wśród deportowanych w
kwietniu 1940 r. odsetek Polaków wynosił ok. 69 %, Białorusinów ok. 13 %,
Ukraińców ok. 12 %, Żydów ok. 4 %, Rosjan ok. 1,5 %. W stosunku do 59,5 tys.
deportowanych dawało to 41,1 tys. Polaków, 7,7 tys. Białorusinów, 7,1 tys.
Ukraińców, 2,4 tys. Żydów, 0,9 tys. Rosjan. W dawniejszej literaturze zwykle
traktowano tę deportację jako niemal czysto polską w sensie narodowościowym.
Opinię tę stopniowo weryfikowała dogłębniejsza analiza narastającego zasobu
materiałów pamiętnikarskich. Jednak przytoczone dane radzieckie wskazywałyby,
jeśli uznać trafność dokonanych ekstrapolacji, że przewaga Polaków w tej
zbiorowości była wyraźnie mniejsza, niż w przypadku deportacji przeprowadzonej w
lutym 1940 r.
3. Trzecia deportacja
Trzecią w kolejności była deportacja uchodźców wojennych, którzy trafili na
ziemie wschodnie w 1939 r. We wrześniu 1939 r. w obawie przed prześladowaniami
ze strony Niemców na Kresach Wschodnich znalazła się liczna, licząca
prawdopodobnie ok. 300 tys. osób, rzesza uchodźców z województw zachodnich i
centralnych, w większości Żydów. Decyzja o wysiedleniu tych "bieżeńców", którym
nie pozwolono na powrót do miejsc zamieszkania w ramach akcji wymiany ludności
z III Rzeszą i którzy odmówili przyjęcia paszportów radzieckich, zapadła już 2 marca
1940 r. Początkowo akcję planowano jako jednoczesną z deportacją rodzin
represjonowanych. Przesunięto ją wszakże z uwagi na trwającą wymianę ludności z
Niemcami i przeprowadzono w czerwcu 1940 r. Liczba uchodźców, którzy stali się
ofiarą deportacji jest niepewna z uwagi na różnice występujące w dokumentacji
radzieckiej. Według danych podanych przez białoruskie i ukraińskie władze NKWD
3
deportowano 22879 osób z Białoruskiej SRR i 57774 osoby z Ukraińskiej SRR, a
więc łącznie 80653 osób. W świetle obliczeń opartych o spisy komendantów 57
eszelonów deportacyjnych, wysiedlonych zostało 76246 osób, w tym 52617 osób z
zachodnich obwodów Ukrainy (ponad 30 tys. ze Lwowa) i 23629 osób z zachodnich
obwodów Białorusi. Ponadto w końcu czerwca aresztowano 16617 osób samotnych
(tzw. odinoczek), w tym 9275 na tzw. Zachodniej Ukrainie i 7342 na tzw. Zachodniej
Białorusi.
Podobnie jak w przypadku deportowanych w lutym, nie jest znany skład
narodowościowy wywiezionych w momencie przeprowadzania operacji, natomiast
istnieje dokumentacja mówiąca o nim w odniesieniu do sierpnia 1941 r. Wówczas
wśród tzw. spiecpieriesielenców-bieżenców było 64533 Żydów (84,6 %), 8357
Polaków (11,0 %), 1728 Ukraińców (2,3 %), 186 Białorusinów (0,2 %), 119 Niemców
(0,2 %) oraz 1396 osób, których narodowość nie została w sprawozdaniach NKWD
podana. Jeśli strukturę te przenieść na moment deportacji, to otrzymamy
następujące liczby wywiezionych: 68,2 tys. Żydów, 8,9 tys. Polaków, 1,86 tys.
Ukraińców, po ok. 160 Białorusinów i Niemców.
Jakkolwiek była to pod względem liczebności druga (po osadnikach i
leśnikach) deportacja z ziem II Rzeczypospolitej, to jej wpływ na kształt struktury
narodowościowej tych ziem był niewielki, objęła bowiem osoby nie będące stałymi
mieszkańcami Kresów Wschodnich.
4. Czwarta deportacja
Najtrudniej określić - choćby w przybliżeniu - skład narodowościowy
deportowanych z okupowanych przez ZSRR obszarów II Rzeczypospolitej w maju-
czerwcu 1941 r. Przeprowadzono wówczas operacje swego rodzaju oczyszczania
terenów inkorporowanych do ZSRR w latach 1939-1940, kolejno obejmując nimi
zachodnie obwody Ukrainy, Mołdawię, Litwę, Łotwę i Estonię, a następnie
zachodnie obwody Białorusi. Operacje te różnił tryb przeprowadzenia, kategorie
represjonowanych i status prawny ofiar, co dodatkowo komplikuje analizę.
Z zachodnich obwodów Ukraińskiej SRR w maju 1941 r. deportowano 11093
osoby. Liczba deportowanych z zachodnich obwodów Białoruskiej SRR jest sporna
w świetle znanych dokumentów i waha się w granicach 20,3-24,3 tys. osób. O
strukturze narodowościowej wywiezionych nic nie wiadomo. Narodowościowa
struktura wywiezionych nie jest znana, a o pewnych proporcjach można
wnioskować na podstawie kategorii socjalnych, które zostały objęte deportacją.
Dane te pozwalają przypuszczać, że większość deportowanych, szczególnie w
zachodnich obwodach Białorusi, mogli stanowić Polacy. Z Litewskiej SRR
wywiezionych zostało 12,6-13,2 tys. osób, w tym z terenów należących do II
Rzeczypospolitej ok. 2,4 tys. osób. Także i w tym wypadku nie wiadomo jaka była
4
struktura narodowościowa wywiezionych. W sumie zatem z obszarów należących
przed 1939 r. do państwa polskiego deportowano 34-38 tys. osób. Można
przypuszczać, iż liczba Polaków raczej nie przekroczyła 30 tys. osób.
W toku wspomnianych czterech operacji deportacyjnych przymusowo
przesiedlono zatem w głąb ZSRR zapewne nie więcej niż 194-195 tys. Polaków,
czyli 61-62 % deportowanych. Drugą pod względem liczebności grupę stanowili
Żydzi - ponad 70 tys. (co najmniej 22 % wywiezionych), ale stali mieszkańcy
Kresów wschodnich stanowili wśród nich zapewne nie więcej niż 5 %. Deportowano
także pokaźną liczbę Ukraińców - prawdopodobnie 23-25 tys. oraz Białorusinów -
ok. 20 tys., a także po kilka tysięcy Niemców, Litwinów, Rosjan. Podkreślić wszakże
należy, iż są to ustalenia w pewnym stopniu oparte na ekstrapolacjach i ocenach
szacunkowych.
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin