www.koziej.pl
=======================================================
Stanisław KOZIEJ
WSTĘP
DO TEORII I HISTORII BEZPIECZEŃSTWA
(skrypt internetowy)
Warszawa/Ursynów 2010
Celem niniejszego opracowania jest syntetyczne omówienie istoty bezpieczeństwa oraz jego strategii i jej podstawowych kategorii pojęciowych, a także historycznej ewolucji strategicznego środowiska tego bezpieczeństwa.
1. Istota bezpieczeństwa
Bezpieczeństwo ma wiele definicji.[1] W niniejszym opracowaniu nie będziemy zajmowali się szczegółowymi teoretycznymi rozważaniami na ten temat. Skoncentrujemy się na podejściu pragmatycznym.
Jeśli mówimy o dynamicznym zjawisku (procesie) bezpieczeństwa danego podmiotu w sensie praktycznym, mamy na myśli tę dziedzinę jego aktywności, która zmierza do zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów w konkretnych warunkach, poprzez wykorzystywanie okoliczności sprzyjających (szans), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów.
Podmiotem bezpieczeństwa mogą być zatem wszystkie jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedynczy ludzie, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe, czy wreszcie cała ludzkość. Stosownie do tego możemy wyodrębniać różne rodzaje bezpieczeństwa: indywidualne (osobowe, personalne), grupowe (rodowe, plemienne), narodowe (państwowe)[2], międzynarodowe (regionalne, globalne). W niniejszej publikacji zajmujemy się wyłącznie dwoma ostatnimi rodzajami bezpieczeństwa: bezpieczeństwem narodowym i międzynarodowym.
Bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu. Stąd też jego struktura jest w istocie tożsama ze strukturą aktywności (funkcjonowania, istnienia) podmiotu. W ramach bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego możemy zatem wyodrębnić takie dziedziny bezpieczeństwa, jak np. bezpieczeństwo ekonomiczne, społeczne, militarne, publiczne, ekologiczne, informacyjne itp. Wyróżnia się także bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne – w zależności od tego, gdzie są ulokowane, skąd się wywodzą (z wewnątrz, czy z zewnątrz podmiotu) szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia.[3]
Spotyka się także określenie „bezpieczeństwo fizyczne”, gdy ma się na myśli ochronę i obronę przed działaniami lub zjawiskami niszczącymi - przy wykorzystaniu przede wszystkim (choć nie tylko) wyspecjalizowanych (specjalnie w tym celu tworzonych i utrzymywanych) sił i środków, jakimi są np. wojsko, policja, wywiad, kontrwywiad, straż graniczna, straż pożarna, różne służby ochrony itp. Na bezpieczeństwo „fizyczne” składają się dwie główne dziedziny bezpieczeństwa: bezpieczeństwo militarne i bezpieczeństwo cywilne (pozamilitarne). Pierwsze jest częścią bezpieczeństwa zewnętrznego, drugie – wewnętrznego. Bezpieczeństwo militarne – czyli w wypadku państwa obronność lub obrona narodowa[4] – obejmuje problematykę szeroko rozumianego radzenia sobie podmiotu (wykorzystywania, zapobiegania, redukowania, reagowania, przeciwdziałania itp.) z zewnętrznymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami polityczno-militarnymi, przy wykorzystaniu całego zasobu sił i środków, jakimi podmiot dysponuje (zarówno militarnych, jak i niemilitarnych, wyspecjalizowanych i ogólnych). Bezpieczeństwo cywilne (pozamilitarne) – to z kolei podobne radzenie sobie z wewnętrznymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami dla ładu i porządku publicznego oraz wynikającymi z klęsk żywiołowych, a także związanymi z ochroną ludności przed skutkami działań zbrojnych.
2. Strategia bezpieczeństwa
Najbardziej generalne kształtowanie bezpieczeństwa jest zadaniem strategii i poprzez strategię jest realizowane.
Najogólniej rzecz biorąc strategia to kategoria prakseologiczna, czyli dotycząca sprawnego działania każdego podmiotu i odnosząca się do najbardziej generalnych sposobów tego działania. Mówiąc bardziej szczegółowo, strategia to teoria (nauka) i praktyka (sztuka) kierowania danym podmiotem przez najwyższego (naczelnego) decydenta, która dotyczy ustanawiania celów podmiotu oraz generalnych sposobów (metod) ich osiągania. Strategia bezpieczeństwa zaś to jedna z wielu dziedzin strategii w ogóle odnosząca się do zapewniania bezpieczeństwa danego podmiotu. Strategia bezpieczeństwa – to teoria i praktyka (nauka i sztuka) kierowania sprawami bezpieczeństwa danego podmiotu przez najwyższego (naczelnego) decydenta (indywidualnego lub zbiorowego), z uwzględnieniem zwłaszcza ustalania celów bezpieczeństwa oraz sposobów ich osiągania.
Termin strategia wywodzi się od greckiego słowa strategos, którym to terminem określano najwyższego, naczelnego dowódcę wojskowego odpowiedzialnego za przygotowanie i przeprowadzenie wojny. Dlatego też przez wiele wieków strategię odnoszono wyłącznie do spraw militarnych i utożsamiano ze sposobami użycia sił zbrojnych jako całości dla celów wojny. Ściśle rzecz biorąc, była to i jest do dzisiaj strategia wojskowa. Na początku XX wieku pojęcie strategii poszerzyło się i pojawiła się strategia wojenna, rozumiana jako sposób użycia całych zasobów (wojskowych i niewojskowych) danego podmiotu (państwa, koalicji) dla celów wojny. W drugiej połowie XX wieku pojawił się termin strategia obronna (obronności), który miał jeszcze szersze znaczenie – a mianowicie oznaczał sposób użycia wszelkich zasobów podmiotu do zapobiegania i rozstrzygania konfliktów kryzysów polityczno-militarnych. Na przełomie XX i XXI wieku następuje kolejne poszerzenie strategii i ukształtowało się pojecie strategii bezpieczeństwa (narodowego i międzynarodowego) odnoszące się do sposobów użycia wszelkich zasobów podmiotu (państwa, koalicji, sojuszu, globalnej społeczności międzynarodowej) do zapobiegania i rozstrzygania konfliktów i kryzysów (militarnych i niemilitarnych). Różnice między istotą strategii bezpieczeństwa narodowego i strategii obronności ilustrują rysunki 1. i 2.
Rys. 1. Istota strategii bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)
Rys. 2. Istota strategii obronności (bezpieczeństwa militarnego)
Rys. 3. Istota wojskowości
Można wyspecyfikować różne rodzaje strategii. Z punktu widzenia podmiotu strategii można wymienić: strategie indywidualne (osobowe, personalne), grupowe (rodowe, plemienne, korporacyjne), narodowe (państwowe), międzynarodowe (regionalne, globalne). Z kolei według dziedzin działalności podmiotu można mówić o strategii: politycznej (polityki), ekonomicznej (gospodarki), społecznej (życia społecznego), bezpieczeństwa, obronności (obrony) itp. Rodzajów strategii jest tyle, ile rodzajów aktywności podmiotu.
Przedmiotem naszego zainteresowania będą tylko strategie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Warto więc na wstępie wspomnieć jeszcze o strukturze strategii narodowej, która obejmuje strategię ogólnopaństwową, strategie terytorialne (wojewódzkie, powiatowe, gminne) oraz funkcjonalne (resortowe, działowe). Do podstawowych instrumentów strategii bezpieczeństwa zalicza się: dyplomację (publiczną i niepubliczną, państwową i prywatną), potencjał informacyjny (publiczny i niepubliczny, jawny i niejawny), siły zbrojne, potencjał ekonomiczny (państwowy i niepaństwowy). Np. Amerykanie dość powszechnie posługują się akronimem DIME (diplomacy, information, military, economics).
Strategie bezpieczeństwa występują w różnych rodzajach i formach. Zależnie od przyjętego kryterium można naszkicować następującą typologię strategii bezpieczeństwa:
n Wg koncepcji: zapobiegania, reagowania
n Wg roli: deklaratywna, rzeczywista (realna), idealna (teoretyczna)
n Wg procedur konfrontacji: działań kolejnych (sekwencyjnych), działań jednoczesnych
n Wg metod prowadzących do zwycięstwa: pokonania (rozbicia w walce, bitwie), wyczerpania (pozasiłowego, pośredniego, długotrwałego), zniszczenia (zwycięstwa totalnego, zlikwidowania przeciwnika)
n Wg obiektu oddziaływania i metod podejścia: odstraszania (powstrzymywania - przeciwnik), wymuszania (zaniechania złych zamiarów – potencjalny przeciwnik), ubezpieczenia (gwarantowania, zapewniania – sojusznik, koalicjant, partner)
n Wg sfer aktywności i środków strategicznych: dyplomatyczna, ekonomiczna, informacyjna, militarna itp.
n Wg zasięgu: wielka (całościowa, totalna), na obszarze konkretnego konfliktu (na TDW)
n Wg treści: operacyjna (strategia działania), preparacyjna (strategia przygotowania i transformacji systemu bezpieczeństwa)
Strategię kształtowali wybitni teoretycy i praktycy. Za klasyków w obszarze teorii strategii, z uwzględnieniem ich głównego wkładu w jej rozwój, można uznać:
n Sun Tzu – „psycholog” wojny, lis wojny, strategia niesiłowych rozstrzygnięć, strategia zmagań informacyjnych
n Tukidydes – „polityk” wojny, wojna w stosunkach międzynarodowych
n Clausewitz – filozof i „fizyk” wojny, ogólna teoria strategii, w sferze operacyjnej - strategia masy, energii
n Jomini – „matematyk”, „geometra” wojny
n Ludendorf – strategia wojny totalnej
n Liddell Hart – neo-Sun Tzu, strategia działań pośrednich, analogia do judo, wytrącenie przeciwnika z równowagi strategicznej
n Beaufre, Brodie – teoretycy odstraszania nuklearnego i kompleksowego podejścia (strategia totalna)
n Mahan - strategia morska
n Douhet - strategia powietrzna
n Fuller, Guderian - strategia błyskawicznej wojny pancernej
n Triandafiłow, Tuchaczewski - strategia głębokich uderzeń
n Strategie alternatywne: Maximus Fabius (kunktatorska), Lawrence (partyzancka), Mao (rewolucyjna, ludowa), Guevara (mała rewolucja dla samej rewolucji, jako styl bycia)
Do najważniejszych klasyków praktyki strategicznej można zaliczyć:
n Militiades – Maraton, narzucenie swojego planu działania przeciwnikowi
n Epaminondas – Leuktry, szyk skośny, zaskoczenie innowacyjną taktyką
n Aleksander Macedoński – operacje połączone, na ogromnych przestrzeniach
n Hannibal – Kanny, klasyka operacji okrążających
n Cezar – strategia kompleksowa
n Napoleon – najwybitniejszy wódz wszechczasów, mistrz manewru
Jednym z najważniejszych wymiarów teorii strategii są jej zasady. Najbardziej znane są operacyjne zasady strategii, czyli historycznie ukształtowane reguły sprawnego przygotowania i prowadzenia walki (kooperacji negatywnej), zwiększające prawdopodobieństwo uzyskania w niej sukcesu (zwycięstwa) przy jak najmniejszych kosztach (stratach własnych).
Głównym sensem, istotą, stosowania operacyjnych zasad strategii jest zapewnienie uzyskania, utrzymania i wykorzystania przewagi. Przewagę należy rozumieć szeroko i wielowymiarowo. Nie tylko w wymiarze ilościowym (materialnym, liczebnym), ale także jakościowym (niematerialnym). W takim rozumieniu przewagi można sformułować wręcz prawo walki mówiące, że w walce, jak w naturze, zawsze zwycięża silniejszy (co wcale nie musi oznaczać, że liczniejszy lub większy).
Z tego punktu widzenia można wręcz wyróżnić dwa typy strategii pokonania przeciwnika. Jeśli siłę stwarzanego przezeń zagrożenia wyrazimy jako iloraz potencjału materialnego (siły fizycznej) i niematerialnego (woli działania)
S = P x W
S – siła przeciwnika; P – potencjał fizyczny przeciwnika; W – wola działania
to pokonać go możemy dwoma sposobami (strategiami):
a) redukcja potencjału – podejście fizyczne (niszczenie, paraliżowanie sprawności działania): Clausewitz;
b) redukcja woli – podejście psychologiczne (operacje informacyjne): Sun-Tzu.
W sposób syntetyczny istotę przewagi, jako swego rodzaju superzasady, bardzo dobrze oddaje Sun-Tzu stwierdzając, że przewaga narzuca sposób walki: jeśli przeważasz przeciwnika 10-krotnie – okrąż go; jeśli 5-krotnie – atakuj; jeśli 2-krotnie – najpierw go podziel; gdy jest równowaga – możesz walczyć; jeśli jesteś słabszy – zapewnij sobie wycofanie.
Teoretycy strategii formułowali różne listy zasad strategicznych. Najbardziej reprezentatywne są zestawy Sun-Tzu oraz C. Clausewitza.
Wg Sun-Tzu podstawowe zasady (mnożniki siły niematerialnej) – to:
n rozpoznanie,
n fortel,
n zaskoczenie,
n manewr,
n działania pośrednie,
n presja psychologiczna.
Z kolei C. Clausewitz sformułował dziewięć, uznawanych do dziś za klasyczne, zasad:
n zmasowanie,
n cel,
n ekonomia sił,
n prostota,
n jedność dowodzenia,
n ubezpieczenie,
n ofensywa,
n manewr.
Klasyczny cykl strategiczny obejmuje cztery podstawowe fazy: zdefiniowanie interesów danego podmiotu i określenie celów strategicznych; ocena strategicznego środowiska (warunków) bezpieczeństwa; sformułowanie koncepcji strategicznej; wydzielenie zasobów niezbędnych do realizacji koncepcji, czyli ustanowienie systemu bezpieczeństwa.[5] Cykl strategiczny w odniesieniu do strategii bezpieczeństwa narodowego przedstawia rys. 4.
Rys. 4. Cykl strategiczny w odniesieniu do strategii bezpieczeństwa narodowego
3. Podstawowe kategorie strategii bezpieczeństwa
Biorąc pod uwagę powyższe generalne spojrzenie na bezpieczeństwo (międzynarodowe i narodowe) zauważamy, że kluczowymi kategoriami pojęciowymi w ich obszarze są:
- interesy podmiotu (narodowe i międzynarodowe) oraz wynikające z nich cele strategiczne i operacyjne w dziedzinie bezpieczeństwa;
- środowisko (warunki) bezpieczeństwa – czyli szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia dla realizacji interesów oraz osiągania celów w dziedzinie bezpieczeństwa. Przy czym zagrożenia występują w formie zjawisk określanych kryzysami i konfliktami;
- strategiczne (długofalowe) i polityczne (operacyjne, bieżące) koncepcje (zasady i sposoby) działań zmierzających do osiągnięcia przyjętych celów w danych warunkach;
- systemy bezpieczeństwa – czyli zasoby podmiotu wydzielone do realizacji przyjętych koncepcji i zadań, odpowiednio do tych zadań zorganizowane i przygotowane.
Zatrzymajmy się nad krótką charakterystyką tych podstawowych kategorii.
Interesy danego podmiotu (społeczności międzynarodowej, narodu, grupy, osoby itp.) – to wyraz jego tożsamości, wyznawanych wartości, historycznego dorobku, tradycji, bieżących potrzeb oraz dążeń i aspiracji przyszłościowych. Można wyróżnić interesy żywotne i pożądane. Pierwsze z nich – to interesy dotyczące istnienia podmiotu, przetrwania w danych warunkach. Drugie – to interesy związane z jakością owego istnienia, trwania. Pierwsze odzwierciedlają wartości „zero-jedynkowe”, są niestopniowalne i nienegocjowalne. Drugie są stopniowalne, w pewnym sensie pomocnicze, negocjowalne.[6]
Interesy stanowią punkt wyjścia do określenia celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Najogólniej rzecz biorąc cele strategiczne w dziedzinie bezpieczeństwa to nic innego, jak zoperacjonalizowane interesy. Zoperacjonalizowane – to znaczy określone w języku potrzebnego działania, stosownie do danych warunków, ujęte w określonym czasie i...
hermes50