4
TEMAT: Transmisja wartości w kulturze i w rodzinie
Spis treści
Wstęp ……………………………………………………………………… 2
Rozdział I Pojęcie wartości.
1.1. Co to jest wartość? ………………………………………….......
1.2. Rodzaje wartości ………………………………………………..
1.3. Sposób istnienia wartości (obiektywizm i subiektywizm aksjologiczny, absolutyzm i relatywizm) ……………………………………….
1.4. Poznawanie i urzeczywistnianie wartości ………………………
Rozdział II Proces transmisji treści między ludźmi XXI w.
2.1. Czym jest transmisja międzyludzka? …………………………...
2.2. Rodzaje i charakter przekazywanych treści …………………….
2.3. Drogi transmisji …………………………………………………
Rozdział III Transmisja wartości we współczesnej rodzinie w świetle literatury przedmiotu.
3.1 Rodzina kiedyś i dziś ……………………………………………
3.2 Transmisja i charakter wartości przekazywanych w rodzinie oraz ich oddźwięk w życiu człowieka …………………………………………
3.3 Zjawisko degrengolady wartości w kręgach rodzinnych ……….
Podsumowanie
Wstęp
Rozdział I
Pojęcie wartości
1. 1. Co to jest wartość?
Wartości we współczesnym rozumowaniu mają przede wszystkim znaczenie pozytywne. W Polsce używa się zwrotów „wartościowy”, „wartościujący”, „wart”. Użycie to ma określać podmiot, który niesie ze sobą coś dobrego. Dzieje się tak, ponieważ jako ludzie, zapominamy o prawdziwym znaczeniu słowa ”wartość”, dążymy do swego rodzaju nieświadomej idealizacji, kiedy filozofia wyróżnia wartości pozytywne i negatywne (antywartości). Obecnie znanych jest kilka różnych definicji wartości, które ściśle związane są ze sferami życia człowieka, na których tegoż słowa się używa. Czym innym bowiem jest wartość w ekonomii, estetyce, matematyce, a wartość w ujęciu filozoficznym, moralnym itd. Samo słowo wartość, bez zaznaczenia pod jakim kątem winno być ujmowane, jest poniekąd mieszanką wszystkich tych dyskursów, jest bowiem pojęciem o znaczeniu interdyscyplinarnym, lecz zawsze opartym o podstawę, jaką jest dobro, piękno, prawda (tzn. Platońska trójjednia) i użyteczność. Wątek rodzajów wartości podejmiemy w jednym z podrozdziałów, a w tej części zajmiemy się postrzeganiem i rozumieniem wartości.
Przedmiot zainteresowań jaki tworzą wartości, znajduje swe miejsce wśród nauk humanistycznych i społecznych. Filozofia wartości, dziś znana i propagowana bardziej jako aksjologia, to stosunkowo młoda dziedzina nauki, powstała na przełomie XIX i XX w., która traktuje o wartościach. Termin „aksjologia” wprowadzili P. Lapie i N. Hartmann[1], dla objęcia ogólnoteoretycznie rozważań na temat różnych aspektów wartości. Jeszcze inni myśliciele tamtego okresu przyczyniali się to rozwoju aksjologii, szczególnie w kontekstach różnych nurtów filozoficznych tj. fenomenologia, neorealizm, normatywizm, absolutyzm. W dziedzinie tej szczególnie przysłużyli się, poza wyżej wymienionymi: Max Scheler, Dietrich von Hildebrand, z Polaków: Henryk Elzenberg, Władysław Stróżowski, Józef Tischner, Władysław Tatarkiewicz, Roman Ingarden i inni. Nie mniej jednak problematyka natury aksjologicznej podejmowana była już w starożytności, lecz wówczas uznawana była za refleksję nad pojęciami dobra i zła, które przyporządkowywano do filozofii w ogóle, bądź też w nieco późniejszym okresie do konkretnych gałęzi filozofii - estetyki i etyki, które obecnie podlegają aksjologii.
Często mówi się, że ludzie wartościują rzeczy i ludzi. Innymi słowy oceniają przedmioty i osoby. Wcześniej wartość była podstawą wymiany, zazwyczaj przedmiotów bądź usług, w znaczeniu ceny. Dziś również taki odnośnik jest aktualny, chociaż oceniając człowieka, nie mamy na myśli jego wymianę, lecz określenie jego wpływu na druga osobę. Każda ocena, a więc wartościowanie ma określony cel oraz punkt odniesienia, czyli pewną skalę porównawczą. Wartości decydują o egzystencji, sensie i jakości życia ludzkiego przede wszystkim w odniesieniu do relacji interpersonalnych i otaczającego nas świata. Wobec tego uzasadnionym wydaje się być odwieczne poszukiwanie i dążenie do pełnego zrozumienia i ujednolicenia pojęcia wartości. Człowiek, jako istota najbardziej uzdolniona, inteligentna ma wiele opcji wyboru, stąd pełność różnorodności w życiu każdego z nich. Różnorodność ludzka objawia się przede wszystkim w rozumowaniu i postrzeganiu pojedynczych jednostek. Podziały, jakie tworzą się za tego sprawą, są wynikiem prawa do odrębności, które w dzisiejszych czasach jest wyjątkowo i usilnie przywoływane oraz podzielane. Intuicja, postrzegana przez niektórych jako „głos wewnętrzny”, informuje każdego człowieka, co jest tylko i wyłącznie - dla niego, wartością, bądź prościej – co jest dla niego dobre, słuszne, piękne i pożyteczne. Powtarzając słowa niemieckiego fizyka – W.K. Heisenberga: „pytanie o wartości – to przecież pytanie o to, co robimy, do czego dążymy, jak postępujemy i jak powinniśmy postępować. Jest to więc pytanie o człowieka, pytanie o kompas, według którego mamy się orientować, gdy szukamy własnej drogi życia”[cyt. za: Denek 2003, s. 22]. Meritum sprawy nie obraca się zatem wokół kwestii postrzegania i rozumienia pojęcia „wartość” lecz pojmowania i określania wszystkiego tego, co wartością zwiemy. Wobec tego, niemożliwe wydaje się stworzenie uogólnienia, jednolitej definicji, która i tak nie będzie w stanie zadowolić każdą osobę. Mnogość ta, prowadzi zatem do klasyfikacji rodzajów definicji wartości…
Tradycja filozoficzna od początków jej istnienia posługiwała się terminem „dobro”, nad którym tez prowadzone były przez starożytnych filozofów wnikliwe rozważania, pomimo iż określenie i zastosowanie terminu „wartość” nastąpiło dopiero pod koniec XIX w. Filozofia, jako „matka” aksjologii uznaje wartości za nietrwałe i obiektywne. Różnorodność spojrzenia filozoficznego na pojęcie dobra i zła, piękna i brzydoty doprowadziła do wyodrębnienia się wielu teorii na ten temat. Fenomenologia, jako najpopularniejsze spojrzenie na problem wartości, przyjmuje podmiotowy punkt wyjścia dla pojmowania wartości. Uwzględnia je jako podstawę do ludzkich działań, określa jako „rdzeń ludzkiego bytu”. Fenomenologia, dąży do tego aby rozumieć wartość bez zbędnych analiz, teorii, spekulacji itd. Dominuje w niej nastawienie realistyczne. Fenomenologowie zaznaczają, iż poznanie jest jedna z relacji, jakie łączą człowieka z rzeczywistością, stad też m.in. dążenia do poznania wartości, jako nieodłącznego elementu otaczającej nas rzeczywistości, choć jej odczuwanie nie jest ignorowane. To w jaki sposób obiektywnie jesteśmy w stanie pojmować świat nie oznacza bowiem, iż w dokładnie taki sam sposób go odczuwamy. Wiedza nie oparta na doświadczeniu jest bowiem wyłącznie spekulacją, domysłem. Intencjonalność, jest również ściśle związana z fenomenologią, wszelkie działania człowieka mają swój cel, który ma służyć poznaniu kolejnego. W ten sposób dochodzi do poznania rzeczywistości, a w tym i wartości. Odnosząc te fenomenologiczne dogmaty do tematu wartości można dojść do wniosku, iż w tym nurcie postrzegane są one jako dobra doświadczane indywidualnie przez każdego człowieka, które prowadzą do poznania i określenia otaczającej go rzeczywistości. Określenie wszystkich przedmiotów i zjawisk na podstawie ich osobistego hierarchizowania ma na celu wykluczenie wszelkich czynników determinujących, tj. normy zachowań. Fenomenologia wie, że to co ważne, wartościowe i dobre dla mnie, nie musi być takie samo dla kogoś innego.
W znaczeniu psychologicznym wartość pojmowana jest jako „postawa”, lecz nie w znaczeniu fizycznym, jako sposób ułożenia ciała. Na „postawę” składają się: wewnętrzne cele i przeżycia jednostki zgodne z jej przekonaniami i samooceną lub oceną dokonaną przez innych ludzi[2]. Spojrzenie psychologiczne słusznie zaznacza niebagatelną rolę potrzeb w jednostkowym postrzeganiu wartości. Potrzeby są bowiem podstawą tego, co określamy za dobre, a co za złe dla nas samych. Czasem bywa i tak, że sytuacja jest odwrotna, ponieważ stosunkowo często zdarza się, ze wartości warunkują potrzeby, ich zaistnienie oraz priorytet. Sytuacje takie odnoszą się do interpersonalnego postrzegania wartości przez jednostkę, tzn. w momencie, kiedy jednostka dostosowuje, bądź koryguje swoje potrzeby ze względu na wartości uznane przez większość czy środowisko, w którym przebywa, przykładem może być próba asymilacji kulturowej. Nie mniej jednak wartości, które określane są przez człowieka za najważniejsze, niemalże zawsze opierają się na jego potrzebach, tj. samorealizacja, szacunek i uznanie, przynależność, bezpieczeństwo i fizjologia (potrzeby wg Abrahama Maslowa). W związku z tym, wszystko to, co będzie sprzyjało zaspokojeniu potrzeb podstawowych, jak i tych ponadpodstawowych, a wiec osobistych, określone zostanie jako wartościowe, cenne dla człowieka. Kwestia indywidualnej hierarchii potrzeb, ich odczuwania oraz klasyfikowania wartości na ich podstawie, jak i zaburzeń na tym obszarze, omówione zostaną dokładniej w trzecim rozdziale tej wypowiedzi. W psychologii wartość „stanowi po pierwsze to, co jest ważne dla istnienia, aktywności i rozwoju człowieka w różnych okresach jego życia, oraz po drugie wyobrażenia i przekonanie jednostki o tym, co jest ważne, godne pożądania i/lub osiągnięcia, co ma znaczenie dla jej życia, aktywności i rozwoju” [cyt. za K. Denek 2003, s. 23].
Socjolodzy, ze względu na obszar swych badań i dociekań, traktują o zależnościach wartości od wpływów społecznych, tj. grupy i klasy, do których bardziej lub mniej świadomie należy jednostka. Najpopularniejszą definicją wartości w tej dziedzinie nauki jest definicja autorstwa C. Kluckhohna, która mówi, że: „wartość jest sprecyzowaną lub dającą się wywnioskować koncepcją tego, co godne pożądania, charakterystyczną dla jednostki lub grupy i wywierającą wpływ na wybór spośród dostępnych sposobów, środków i celów działania [cyt. za Misztal 1980, s. 35-36]. Analizując wyżej przedstawiony punkt widzenia, można by powiedzieć, że wartości są w aspekcie socjologicznym normami i wzorcami zachowań, obowiązującymi dane środowisko i wszystkie jednostki do niego należące. Wartości w pojęciu socjologicznym to wszystko to, co zagwarantuje jednostce realizację jej planów, zaspokojenie potrzeb, na które składają się również współistnienie i relacje interpersonalne. Jasno widać, zatem iż wpływ osobistych odczuć i potrzeb człowieka nie zostaje tutaj zignorowany. Socjologiczne ujęcie wartości wydobywa jej społeczny i jednostkowy wymiar.
Antropologia, jako nauka o pochodzeniu i ewolucji człowieka bierze pod uwagę wszystkie wymienione w powyższych definicjach czynniki. Na antropologiczne podejście do wartości składa się bowiem uwzględnienie zarówno determinantów, które wpłynęły i wpływają na człowieka (jego sposób myślenia i działania), jak i strategie przyszłościowe, których celem jest przetrwanie, kontynuacja rodzaju ludzkiego. Jednym z istotnych elementów antropologicznych, który nie został dotychczas przywołany jest kultura. Kultura jako ogół dóbr materialnych, środków i umiejętności produkcyjno – technicznych, tworzonych przez dany naród w jego historii[3], wartość traktuje jako powszechnie pożądane dobra, akceptowane sądy, przekonania oraz zachowania przyjęte za godne przez dane społeczeństwo. Za wartość przyjmuje się kryterium lub zasady określające cele i dążenia poszczególnych jednostek lub grup społecznych. (…). Jako istotny element świadomości społecznej wartości ukazują, jak dany podmiot społeczny jest oceniany[4]. Wartość w sensie kulturowym jest wobec tego wszystkim tym, co pozytywnie sprzyja statusowi jednostki na arenie interpersonalnej. Grupa określa jednostkę za wartościową, gdy ta działa na jej rzecz, przychyla się jej funkcjonowaniu, dopomaga w rozwoju i troszczy o dziedzictwo.
1. 2. Rodzaje wartości
Różnorakie pojmowanie wartości i ich znaczenia w życiu człowieka powoduje brak jednolitej, ogólnej definicji samego słowa „wartość”. Problem ten powiela się w kwestii podziału, klasyfikacji typów i rodzajów wartości. Jedynym zgodnym wątkiem jest przekonanie, iż wartości nie są sobie równie, zarówno w znaczeniu obiektywnym, jak i subiektywnym. Różnorodność pochodzenia i obszaru na jaki wpływają doprowadziły do powstania różnych propozycji podziału wartości na klasy i rodzaje.
Klasa i rodzaj są kategoriami systematycznymi, służącymi do klasyfikacji określonych rzeczowników, grup i/lub przedmiotów. Definicje tych dwóch kategorii są ściśle podporządkowane określonej dziedzinie nauki, w której się pojawiają, wobec tego bywa, że znacznie różnią się od siebie. Czym innym jest bowiem klasa w szkolnictwie, a czym innym w biologii. Tak samo jest w przypadku rodzaju. Znalezienie ogólnej definicji jest bardzo trudne. Kategorie te służą jednak przede wszystkim do wspomnianej już klasyfikacji, a wiec uporządkowania, podzielenia pewnego zbioru na mniejsze grupy, których elementy cząstkowe posiadają przynajmniej jedną cechę wspólną. Podążając takim tokiem rozumowania, w odniesieniu do wartości, które są zbiorem wszystkich elementów świata człowieka, które on sam uważa za dobre, ważne i indywidualnie słuszne, możemy powiedzieć, że ich rodzaj czy klasa to nic innego, jak ich uporządkowanie pod różnymi względami tj. obszar z którego pochodzą, czy na który oddziałują. Uporządkowanie wartości zwane jest ładem aksjologicznym.
W tym miejscu najodpowiedniejszym wydaje się być przywołanie wspomnianego na samym początku podziału filozoficznego wartości na pozytywne i negatywne (antywartości). Pojęcie antywartości, w znaczeniu wartości nie- dobrych/ złych jest dla wielu osób oksymoronem, czy też wyrażeniem niepoprawnym językowo. Postrzeganie owe, ściśle wiąże się z wielce pozytywnym oddźwiękiem samego słowa „wartość”, który dominuje nad racjonalnością jego postrzegania. Sens antywartości jest taki, iż określają one wszystko to, co nie jest wartościowe. Używając zaś określenia wartości negatywnej, mówimy o cesze charakteryzującej się brakiem wartości, a więc brakiem dodatniego wpływu na jednostkę i/lub jej otoczenie. Nie mniej jednak antywartości i wartość negatywna są ze sobą utożsamiane.
Dobro, jako wartość w wielu kulturach, czy religiach pojmowane jest jako cel najwyższy, ideał. Ideałem określ się wszystko i każdego, kto nie wykazuje żadnych wad, niedociągnięć, spełnia cała gamę oczekiwań człowieka. Wartość idealna jest zatem wszystkim tym, co nadaje człowiekowi bądź danej rzeczy totalne spełnienie oczekiwań. Wartość idealna, ze względu na trud w jej osiągnięciu jest przez wielu postrzegana jako ta, której posiadanie jest niemożliwe.
Mówiąc o wartości, używany jednego słowa posiłkując się innymi pojęciami. Nie zawsze bowiem mówimy: „jesteś niezastąpiony”, częściej z różnych powodów powiemy: „dobrze wykonałeś zadanie, ale mógłbyś je zrobić lepiej”. Czasami z pewnej przekory, bądź ostrożności nie okazujemy pełności satysfakcji wiedząc, że możemy uzyskać więcej. Zauważamy, doceniamy i zaznaczamy wartość, jaką ma dany podmiot, zdając sobie jednocześnie sprawę z możliwości wartości wyższej. Wszelka wartość, która jest zauważana i przede wszystkim urzeczywistniana, to wartość faktyczna, natomiast wszystko to, co określamy jako nie - urzeczywistnione, ale możliwe do zrealizowania to wartość możliwa.
Podejmując się tematu podziału wartości, poza rodzajami należy wymienić również ich klasy. Nicolai Hartmann wyróżnił sześć klas wartości, które oparte są na doświadczeniach i nie biorą pod uwagę żadnych wstępnych założeń dotyczących systematyzacji.[5]
Wartości ugruntowane organicznie to wartości należące do klasy hedogenicznych i witalne. Pierwsze określają wszystko to, co przyjemne i nieprzyjemne. Z greki hedone oznacza bowiem nic innego jak przyjemność. W dokładniejszym znaczeniu rzecz opiera się nie tyle na określaniu czy dany podmiot jest przyjemny czy nie, lecz na rzeczywistym odczuwaniu przyjemności lub nieprzyjemności, z którym owy przedmiot jest związany. Warto w tym momencie zauważyć, iż nierzadko odczuwanie przyjemności i nieprzyjemności jest kwestią indywidualnych preferencji odczuwania danej osoby. Tak, jak dla jednych szczytem przyjemności jest spożywanie słodyczy, tak dla innych możliwość obcowania z drugim człowiekiem.
Wartości witalne, określane czasem „wartościami życia” to wartości życia, zdrowia, pełni sił i ich przeciwieństw. [6]Ich wyjaśnienie jest stosunkowo trudne. Jednak podejmując się tej próby, powiedzieć możemy, że wartość witalną ma wszystko to, co w pozytywny sposób wpływa na życie, zdrowie, pełnie sił itd. Takie rozumienie wartości witalnych wiąże się ściśle z dobrami, które jako ludzie posiadamy, oraz które posiadają pewne wartości. Wielu zagłębiających ten temat dochodzi do punktu, w którym pojawia się pytanie: Czym jest samo Zycie – dobrem, czy wartością? Wartości ugruntowane organiczne charakteryzują się osobistym ich postrzeganiem i odczuwaniem. Dla przykładu Inaczej postrzega wartość przyrządów kuchennych kobieta, a inaczej mężczyzna. Patrząc obiektywnie na otaczającą nas rzeczywistość, łatwo dostrzeżemy zróżnicowane podejście do tego tematu, a co za tym idzie – odmienne hierarchie wartości, które dla każdego człowieka mają wymiar osobisty.
Kolejnym podziałem klas wg Hartmanna jest grupa wartości, które ogólnie pojmowane są jako duchowe. Do wartości duchowych zalicza się: wartości estetyczne, poznawcze i moralne. Wartości duchowe charakteryzują się spirytualnym oddźwiękiem na człowieka i jego osobowość. Zatem wartości estetyczne to wszystko to, co posiada walory piękna bądź brzydoty. Estetyka towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów, nie rzadko była i w dalszym ciągu jest formą czy sposobem na duchowe spełnienie się człowieka, na osiągnięcie spirytualnych doznań. Estetyka oddziałuje na świat człowieka poprzez wpływ na niego samego, jako kreatora i reformatora otaczającej rzeczywistości. Identyczne znaczenie mają wartości estetyczne, do których należą wszelkie obiekty postrzegane przez człowieka w kategoriach piękna i brzydoty, a są one obecne wszędzie, na każdym kroku życia codziennego. Fakt zaliczania do estetyki zarówno piękna i brzydoty sprawia, że ludzie nieustannie kierowani naturalną potrzebą odczuwania estetyki, oceniają wszystko to, co ich otacza. Kwestię wartości pod kątem piękna danego obiektu pozostawia się zwykle indywidualnym odczuciom i poglądom, choć estetyka, jako nauka stara się odnaleźć i określić kanony piękna, czyli bezwzględną wartość estetyczną, dążącą do miana wartości idealnej. Wartości estetyczne wymagają obecności podmiotu, dla którego istnieją, z tym że musi on być istotą obdarzoną duchowością, świadomą istnienia owych obiektów i ich walorów estetycznych.
Wartości poznawcze. Jedna jedyna prawda. Tak, w kilku zdaniach określa wartości poznawcze Hartmann, dla którego fałszywe poznanie nie jest poznaniem, lecz błędem[7]. Nie...
stary_hipis