Dlaczego powstają wady wymowy?

25.05.2009

Coraz więcej dzieci w wieku przedszkolnym wymaga terapii logopedycznej, ponieważ nie wymawia pewnych głosek lub wymawia je nieprawidłowo. Największe trudności sprawiają zwłaszcza sz, ż, cz, dż, s, z, c, dz oraz r. Warto zastanowić się, jaka jest przyczyna takiego stanu rzeczy, na co zwrócić szczególną uwagę w trakcie rozwoju dziecka. Niektórych trudności można bowiem uniknąć dzięki odpowiednim ćwiczeniom bądź pomocy lekarza specjalisty czy ortodonty.
Bardzo ważną rolę w prawidłowym mówieniu odgrywają narządy artykulacyjne (artykulatory). To ich budowa, sposób układania przy wymawianiu poszczególnych głosek znacząco wpływa na charakter wytwarzanych dźwięków mowy. Odpowiednia sprawność artykulatorów umożliwia prawidłowe wypowiedzenie takich „łamańców” językowych, jak chociażby: „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”.
Trudności może nastręczać chociażby nieprawidłowa budowa języka. Najczęściej występuje przerost języka (makroglosja), język zbyt długi, za krótki, za gruby, zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe, które uniemożliwia wykonywanie pionowych ruchów języka; unoszenia go do góry. Końcówka języka przyjmuje wówczas najczęściej charakterystyczny sercowaty kształt, co możemy zaobserwować polecając dziecku wysunięcie języka na brodę. Mówimy wówczas o ankyloglosji. W jej następstwie mogą się pojawić trudności z wymową głosek, przy wymowie których czubek języka unoszony jest
do góry, przez co dziecko zastępuje je zazwyczaj innymi, prostszymi głoskami lub po prostu zniekształca, utrzymując język na dnie jamy ustnej. Lekarze zalecają u osób ze zbyt krótkim wędzidełkiem podjęzykowym wykonanie zabiegu podcięcia go. Muszą jednak temu towarzyszyć ćwiczenia logopedyczne, mające na celu usprawnienie języka i poprawę „starego” sposobu artykulacji. Wykonywanie owych ćwiczeń należy rozpocząć jednak już na kilka dni po wykonaniu zabiegu. Usuwana jest w ten sposób jedynie fizyczna przeszkoda we właściwej realizacji dźwięków mowy. Nie powoduje to natomiast, iż dziecko automatycznie rozpocznie produkować dane dźwięki mowy w sposób prawidłowy. Mamy tu bowiem także do czynienia z nawykiem językowym.
Wadliwa artykulacja jest także wynikiem nieprawidłowości zgryzowych (np. zgryz otwarty) lub anomalii zębowych: tu chociażby diastema, czyli szpara między pierwszymi siekaczami; nieprawidłowe ustawienie zębów w łuku, czy chociażby u dzieci w wieku wczesnoszkolnym i szkolnym – wymiana zębów mlecznych na stałe. W ostatnim przypadku największe trudności sprawia wymowa tzw. głosek detalizowanych (sz, ż, cz, dż, s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź). Głoski dentalizowane to takie, przy których dolne i górne siekacze zbliżone są do siebie (lub górne nieco zachodzą na dolne). Strumień wydychanego powietrza (wszystkie głoski w języku polskim wytwarzamy na wydechu, są to tzw. głoski ekspiracyjne) napotyka na przeszkodę w postaci szczeliny, jaką są ułożone w wyżej opisany sposób i trze o nią, powodując powstanie charakterystycznego szmeru. Przy wymianie zębów na stałe, lub ubytkach w uzębieniu spowodowanych innymi czynnikami, praca nad głoskami detalizowanymi jest znacznie utrudniona. Dlatego też zaleca się, zwłaszcza przy trudnościach z s, z, c, dz, odłożyć terapię do czasu wyrośnięcia zębów. Nieprawidłowości zgryzowe mogą, ale nie muszą powodować nieprawidłowości wymowy. Warto skonsultować się jednak ortodontą, który pomoże ustalić drogę poprawy budowy zgryzu. O takiej współpracy warto także poinformować logopedę, jeżeli dziecko uczęszcza do obu specjalistów.
Trudności z uzyskaniem prawidłowej wymowy mają także osoby ze zbudowanym
w sposób nieprawidłowy podniebieniem (zbyt mocno wysklepione, wąskie podniebienie twarde, tzw. podniebienie gotyckie; rozszczepy podniebienia). Powoduje to różnego rodzaju trudności z nauką wymowy poszczególnych głosek, w zależności od stopnia i rodzaju występujących u dziecka nieprawidłowości, chociażby typu rozszczepu. Ważna jest w tej sytuacji wczesna interwencja medyczna i logopedyczna, zdiagnozowanie problemu i wyznaczenie drogi leczenia i postępowania terapeutycznego.
W wyniku przerostu trzeciego migdałka, polipów, skrzywienia przegrody nosowej czy przerostu śluzówki nosa pojawiają się trudności w realizacji niektórych dźwięków mowy. Zatkana z powodu wyżej wymienionych anomalii jama nosowa wymusza także
u dziecka oddychanie przez nos, przez co powietrze, którym oddycha nie zostaje poddane procesowi oczyszczenia i ogrzania. Powoduje to z kolei wzrost częstości zachorowań na infekcje górnych dróg oddechowych. Mogą się one przerodzić w zapalenie ucha środkowego, a nawet doprowadzić do upośledzenia słuchu. A nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu to kolejna przyczyna powstawania wad wymowy. Tutaj możemy wyróżnić zaburzenie analizy i syntezy słuchowej – czyli na przykład umiejętności dzielenia wyrazów na głoski i odwrotnie, wybiórcze upośledzenie słuchu – na przykład na określone tony, rejestry dźwięków, obniżenie słyszalności (niedosłuch, głuchota), zaburzenia słuchu fonematycznego (rozróżniania chociażby głosek dźwięcznych od bezdźwięcznych,
cz od c, itd).
W dalszej kolejności można wymienić przyczyny związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem narządów mowy, czyli chociażby niską sprawność języka i warg, których działanie można oczywiście poprawić dzięki wykonywaniu odpowiednich ćwiczeń. W sposób nieprawidłowy mogą także pracować mięśnie napinające i przywodzące wiązadła głosowe, znajdujące się w krtani. Przy tzw. infantylnym połykaniu, czyli braku pionizacji języka, pojawiają się trudności z wywołaniem głosek wymagających unoszenia masy języka do góry, do wałka dziąsłowego. Może to także prowadzić nie tylko do utrzymywania go na dnie jamy ustnej, ale nawet do wsuwania języka między zęby a w konsekwencji nawet wad zgryzu.
Bardzo ważną rolę odgrywają wytworzone wzorce wymowy. To właśnie druga osoba daje dziecku przykład, uczy mowy, stymuluje rozwój. Dlatego też tak ważne jest, aby utrwalać wzorce jak najbardziej prawidłowe (np. nieprawidłowa realizacja głoski r przez dziecko może być spowodowana nauką wymowy od w taki właśnie sposób mówiącego rodzica). Odpowiednia postawa opiekunów, styl wychowania, dobra atmosfera panująca w domu rodzinnym sprzyja uczeniu się mowy, nabywaniu sprawności komunikacyjnej.
W artykule zostały omówione najważniejsze przyczyny prowadzące do postawania wad wymowy. Zostały one przedstawione jedynie w sposób skrótowy, w celu pokazania podstawowych problemów, zdobycia wiedzy na temat najczęściej pojawiających się trudności, które mogą stać się przyczyną powodującą u dziecka nieprawidłową wymowę.
W razie wątpliwości, warto skonsultować się z odpowiednim specjalistą.

Bibliografia:
1. Logopedia - pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, t. 1 i 2, pod red. T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej, wydanie drugie zmienione i poszerzone, Opole 2003.
2. M. Wiśniewski, Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 1997.
3. I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1980.

Katarzyna Kubach-Pryczkowska, logopeda, Prywatny Ośrodek Terapii Pedagogicznej Kubos