J. Abramowska: Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich
Topos:
- dzisiaj rozchwiany znaczeniowo;
- termin retoryczny, wskrzesił go E.R. Curtius;
- element retoryczny + archetyp; cechuje go powtarzalność i tradycyjność;
- badacze literatury staropolskiej widzą w nim element retoryczny, romantyczni i XX wieczni idą w stronę archetypu;
- Curtius – retoryczne topoi przeniesione do literatury, o charakterze dyskursywnym, motywy przedstawieniowe, powtarzalne i podobnie artykułowane;
- Głowiński – sprawa konwencji literackiej;
- Spitzer – historia idei, toposy ukazują przemiany kultury;
- Rymkiewicz – złożony obraz o bogatych konotacjach w literaturze.
- Arystoteles – środek rozumowania i środek przekonywania; czasem zbliża się do kategorii (cel, przyczyna, gatunek, rodzaj), czasem jest schematem argumentacyjnym; nie jest miejscem wypełnionym, a wymagającym wypełnienia;
- Rzymscy teoretycy – topos zmierza ku argumentowi (określona myśl ogólna, która może stać się przesłanką dowodzenia lub środkiem zyskania przychylności odbiorców);
- topos jako ozdoba;
- renesans – topos porządkuje wiedzę o świecie;
- zakłada istnienie wspólnoty użytkowników, w której mieszczą się mówcy (posługujący się toposem świadomie, jako narzędziem perswazji) i odbiorcy (znający kod topiczny, za którym jest wizja świata);
- musiał być niepodważalny, niesprzeczny z sądem powszechnym.
TOPOS NIE JEST:
- wielkim tematem całościowym, powtarzającym się w tekstach;
- tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem, mitem.
TOPOS W JĘZYKU POETYKI:
- obrazowy (ale obraz jest zinterpretowany);
- sposób wysłowienia za pomocą motywu, powiązanego trwale ze znaczeniem, zastosowaniem i formą językową;
- topika – na pograniczu zbioru tematów i motywów oraz zbioru stylów, w powiązaniu z kompozycją i gatunkiem;
- topos – składnik tekstu i jednostka repertuaru.
Toposy w ramach repertuaru porządkuje:
- temat (nie „topos ogrodu” a „topika ogrodu”; grupa toposów wyrastających z jednego obrazu);
- zakres możliwych zastosowań (grupy tematyczne; miejsce w kompozycji utworu – np. toposy eksordialne i finalne);
- podział na style i gatunki;
- pokrewieństwo struktury formalno-znaczeniowej (toposy o formie apostrof, metafor itp.).
Topos w języku poetyki dalej:
- toposy oparte na enumeracji – mają wyliczać elementy w określonym porządku;
- topos poetycki – to też argument. Istnieją pary toposów przeciwstawnych;
- dwuczłonową strukturę mają m.in. toposy metaforyczne i zbudowane na antytezach;
- topos służyć może dwóm przeciwstawnym kierunkom perswazji;
- wariantowość toposu;
- na płaszczyźnie tekstu topos – składnik autonomiczny, przeważnie większy niż słowo (bywa zdaniem lub kilkuzdaniowym elementem);
- poeci konceptualistyczni pisali utwory prawie w całości oparte o topikę;
- od czasów romantyzmu mniej wyrazisty topos;
- XX wiek – przymus nowatorstwa, posługiwanie się topiką było wstydliwe;
- użycie toposu w tekście – zautomatyzowane (interpretacja);
- komparatystyka – bo topos jest wspólny dla wielu tekstów.
Geneza i czynniki podtrzymujące funkcjonowanie toposu:
- odtwarzanie przekonań zbiorowych;
- topos nie jest wieczny (umiera, gdy wyjściowa idea przestaje mieć moc obowiązującą);
- to archetypy są wieczne – nie zdołamy wyśledzić ich narodzin, ale i ich śmierci nie uchwycimy.
Archetypy – seria pojęć i przedstawień elementarnych (w repertuarze motywów), ukształtowanych nie tylko przez podświadomość lecz przez zbiorowe doświadczenie ludzkości. One mogą ulegać procesom topizacji. Są uniwersalne (nieograniczone przestrzennie).
1
warycki