Technika projekcyjna grafologia.doc

GRAFOLOGIA JAKO TECHNIKA PROJEKCYJNA

     Osobowości nie można poznać wprost. Wnioskujemy o niej pośrednio, obserwując zachowanie jednostki, jej wytwory, czyli sposób wyrażania siebie. Opracowano wiele metod, ukierunkowanych na badanie psychicznych właściwości człowieka. Jednym ze sposobów diagnozowania osobowości jest metoda projekcyjna.

     Termin „projekcja” pochodzi od łacińskiego słowa „proicere” (wyrzucać, wyciągać) i oznacza w potocznym rozumieniu ”rzutowanie”, czyli odbicie, przeniesienie cech danej rzeczy, przedmiotu, zjawiska  na inne[1]. Pierwotne znaczenie tego słowa wywodzi się z dziedziny optyki i związane jest z przenoszeniem i odtwarzaniem obrazów poprzez projekcję promieni świetlnych. Na gruncie psychologii zjawisko projekcji ustalił Zygmunt Freud. Traktował je jako mechanizm obronny, polegający na nieświadomym przypisywaniu innym osobom swych nieakceptowanych emocji, czy dostrzeganiu w świecie zewnętrznym swych własnych popędów, myśli, intencji, własnych konfliktów wewnętrznych – w celu wyzwolenia się z napięć, których są przyczyną. Wcześniej, w celu wyjaśnienia niektórych zjawisk psychologicznych opisywano zjawisko „rzutowania”, stosując  analogie do zjawisk optycznych: „Wszystko, co rzutujemy nosi piętno naszych własnych uczuć”[2], „Mózg w stanie podniecenia lub zaburzenia czynności może rzutować niektóre wywołane przez siebie widziadła i widzieć je tak wyraźnie, jak gdyby to były rzeczywiste przedmioty”[3]. W pracy „The Anxiety Neurosis” Freud zdefiniował projekcję jako proces polegający na „emitowaniu podniecenia na zewnątrz przez przypisywanie własnych poglądów, pragnień i uczuć innym ludziom i światu. Jest to proces, który pozwala człowiekowi usunąć poza świadomość wszelkie niepożądane zjawiska w jego psychice. Dyskomfort, jaki daje nieakceptowana przez człowieka jego własna cecha lub właściwość, skłania go do przypisywania jej innej osobie lub obiektowi zewnętrznemu.

     Szersze znaczenie pojęciu projekcji nadał Rappaport, ujmując je pod postacią „hipotezy projekcyjnej”, zgodnie z którą wszelkie zachowanie człowieka jest uzewnętrznieniem indywidualnych właściwości jego osobowości[4]. Miała ona fundamentalne znaczenie dla ukształtowania się rozumienia techniki projekcyjnej jako sytuacji, w której swoboda nadania materiałowi bodźcowemu indywidualnych znaczeń pozwala na określenie właściwości jednostki i sposobów jej psychicznego funkcjonowania. Tak rozumiana projekcja w dalszym ciągu uwzględnia aspekt działania nieświadomego, jednak w porównaniu z definicją klasyczną (Freud), nie jest kojarzona wyłącznie ze zjawiskiem mechanizmu obronnego. Takie rozumienie projekcji utrwaliło się i obecnie proces projekcji traktowany jest jako obejmujący „wszelkiego rodzaju wypowiadanie i wyrażanie siebie, o ile ma ono charakter osobisty”[5].

Mianem projekcji można określić cztery rodzaje zjawisk psychicznych[6]:

- Projekcja klasyczna, wywodząca się z psychoanalizy Z. Freuda, odnosiła się do rzutowania własnych, niepożądanych cech na inne osoby lub przedmioty w celu wyzbycia się przykrego uczucia napięcia związanego z nimi.

- Projekcja w znaczeniu atrybutywnym (opisywana między innymi przez  R. Knight, N. Cameron, B. Murstein i R. Preyer) polega na przypisywaniu własnych motywów, uczuć i zachowań innym osobom, ale nie jest procesem odnoszącym się wyłącznie do mechanizmów obronnych.

- Zjawisko projekcji autystycznej – zachodzi wówczas, gdy dostrzegane przez jednostkę rzeczy są przez nią modyfikowane zgodnie z jej własnymi potrzebami. Zewnętrzny świat odbiera ona przez pryzmat swoich przeżyć, uczuć, doświadczeń, emocji. Na przykład osoba odczuwająca w danym momencie smutek, może postrzegać twarze otaczających ją ludzi jako smutne.

- Projekcja racjonalizująca – przypomina projekcję klasyczną, z tym, że osoba, u której zachodzi ten proces (chociaż go sobie nieuświadamia), jest świadoma swojego zachowania i usiłuje znaleźć jego racjonalne wytłumaczenie, usprawiedliwić je, uzasadnić. W ten sposób próbuje „uciszyć” poczucie dyskomfortu spowodowane posiadaniem niepożądanych cech.

     Analizując powyższe, można stwierdzić, że proponowane przez psychologów różne koncepcje przypisują projekcji dwa rodzaje zachowań: defensywnego (mechanizmy obronne) jak i ekspresywnego (nadawanie otoczeniu własnych uczuć, myśli dążeń, postaw, cech).

     Zjawisko projekcji wykorzystał do opracowania metody badania osobowości L. K. Frank. Nazwał ją „metodą projekcyjną”[7], definiując, jako zespół celowo skonstruowanych bodźców, których zastosowanie ma na celu uzyskanie wglądu w osobistą i prywatną opinię badanego. W badaniu tą metodą, poszukując odpowiedzi (na przykład na pytanie o stosunek badanego do otoczenia), nie zadaje się badanemu pytań bezpośrednio związanych z interesującym badacza obszarem jego osobowości, lecz stwarza odpowiednią sytuację i oczekuje, że w trakcie badania ujawnią się mimowolnie jego cechy i postawy. Sytuacja powinna być tak skonstruowana, aby była podatna na kształtowanie, pozwalając przez to osobie testowanej na wyrażenie siebie w sposób tylko jej właściwy.

     Metoda projekcyjna to ogół technik, posiadających wspólne, charakterystyczne cechy:

- poddanie osoby badanej działaniu bodźców o znacznym stopniu niejednoznaczności (im bardziej wieloznaczne, nieokreślone są bodźce, tym większe wymuszają zaangażowanie badanego, tym więcej może on „powiedzieć” o sobie);

- oczekiwanie na skutek działania tych bodźców   (tzn. oczekiwanie reakcji zgodnych z motywacją, percepcją, postawą, ideami, emocjami badanego);

- uwzględnianie informacji uzyskanych poprzez obserwację badanego w trakcie wykonywania przez niego testu projekcyjnego (istotne jest to, czy np. chętnie poddaje się on badaniu, czy i w których momentach badanie stwarza mu trudność, itp.);

- traktowanie zaobserwowanego zachowania badanej osoby jako zorganizowanej całości. 

Czym jest technika projekcyjna?

     Aspekt nadawania obiektom świata zewnętrznego własnych, indywidualnych znaczeń został wykorzystany w technikach projekcyjnych.

     Technika projekcyjna ujawnia nie tylko to, co wyparte, lecz przede wszystkim treści, doświadczenia emocjonalnego pozostające poza świadomą kontrolą jednostki. Dzięki zastosowaniu techniki projekcyjnej można „wydobyć to, co w osobowości „wysuwa się na czoło”[8], to co jest w niej szczególnie silne, bolesne, dominujące. W zależności od jej rodzaju zakres wydobywanych treści może być węższy lub szerszy, sięgać płytszego lub głębszego obszaru osobowości.

     Głównym przedmiotem badań w technikach projekcyjnych jest percepcja, to znaczy sposób, w jaki badany postrzega siebie i otoczenie. Selektywność procesów percepcyjnych determinuje stosunek badanego do bodźca, również w sytuacji testowej. Stąd wniosek, że doświadczenia, przeżycia jednostki w przeszłości mają istotne znaczenie dla jego widzenia świata i siebie. Istotę występowania percepcji w zjawisku projekcji podnosi Helena Sęk, definiując projekcję jako „cechę procesów percepcji polegającą na subiektywizacji w odbiorze i przetwarzaniu sygnałów”[9].    Badania potwierdzają, że osoby, które miały na ogół pozytywne doświadczenia życiowe lub potrafiły doszukać się pozytywnego sensu w swoich doświadczeniach, potrafią nadawać sens swym aktualnym doświadczeniom percepcyjnym, odmiennie niż osoby, które w przeszłości doznały wielu krzywd i niepowodzeń[10].

     Techniki projekcyjne mają na celu analizę i dokonanie oceny osobowości jako całości, bez drobiazgowego badania jej poszczególnych aspektów. Ujawniają one stosunek badanego do siebie i otaczającej go rzeczywistości. Wyrażanie siebie poprzez nadawanie materiałowi bodźcowemu (w zależności od rodzaju testu może to być zdjęcie, rysunek, niedokończone zdanie i inne) indywidualnych znaczeń, pozwala na określenie właściwości i sposobów funkcjonowania osoby badanej. Charakterystyczną cechą technik projekcyjnych jest to, że wywołują one reakcje, w których znajdują wyraz emocje albo uczucia na ogół niechętnie ujawniane, np. lęk, poczucie winy, wrogość. Pozwalają wykryć takie cechy osobowości, jak: uległość, zamknięcie w sobie, wylewność, nieskrępowana uczuciowość, które trudno wychwycić za pomocą innych metod. Dążą do ujawnienia tego, czego badany nie chce lub nie może ujawnić (chociażby dlatego, że nie zna on dostatecznie samego siebie).    Ponieważ żadna z technik nie jest w stanie „odsłonić” całej osobowości, wskazane jest zastosowanie różnych metod badawczych, uzupełniających się nawzajem[11].

     Powstało wiele różnych podziałów technik  projekcyjnych. L. Frank przedstawił koncepcję podziału pod względem sposobów „dotarcia” do osobowości. Porównał je do pola, na które jednostka ma rzutować swoje potrzeby, myśli, uczucia i może to czynić w rozmaitej formie, np. słownej, graficznej, plastycznej. Są to:

- techniki atramentowe, operujące materiałem różnych plam (test Rorschacha);

- techniki zabawowe, gdzie materiałem mogą być klocki, plastelina, zabawki, i inne;

- techniki ujawniające uczucia, poprzez pisanie czy rysowanie palcem, mimikę twarzy, postawę ciała[12].

     Ze względu na typ reakcji badanego A. Rabin i M. Haworth zaproponowali następującą klasyfikację technik projekcyjnych:

- techniki asocjacyjne, oparte na swobodnych, wyrażonych ustnie lub pisemnie asocjacjach np. test Rorschacha;

- techniki konstrukcyjne, związane z czynnościami konstrukcyjnymi (test apercepcji tematycznej);

- techniki uzupełniające, polegające na uzupełnieniu treści tekstu czy obrazka (test niedokończonych zdań);

- techniki wyboru, oparte na czynnościach wybierania (np. Test Stosunków Rodzinnych);

- techniki ekspresyjne, w których badany wyraża swoją osobowość poprzez interpretację materiału, użytego w sytuacji badawczej[13] .

   L. Frank w swojej pracy pt. „Metody projekcyjne” zaproponował  kolejny podział,  gdzie wśród innych technik (kształtujące, konstrukcyjne, interpretacyjne, wyzwalające), wyodrębnił techniki przekształcające. Zwracam na nie szczególną uwagę, ponieważ wydaje się, że uwzględniają  możliwość oceny osobowości poprzez analizę rękopisu. Frank opisuje je, jako służące badaniu procesu rozwoju osobowości, na podstawie sposobu, w jaki osoba badana zmienia albo przekształca zwykły środek przekazu, np. mowę, albo pismo ręczne[14]. Owe „środki” każdy człowiek stosuje w sposób sobie właściwy. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że w tym miejscu autor dopuszcza poznanie charakteru człowieka na podstawie interpretacji jego odręcznego pisma. Wynikałoby stąd, że grafologię można zaliczyć do technik projekcyjnych.

Zasady stosowania technik projekcyjnych

     Techniki projekcyjne wymagają od badającego znajomości teorii projekcji i wiedzy na temat teorii osobowości. Dla poprawnego diagnozowania ważne jest też doświadczenie w praktycznym ich stosowaniu i umiejętność analizowania uzyskanych, podczas przeprowadzania testu, informacji. Stosowanie się do niżej wymienionych zasad[15] rokuje dostarczenie obszernego i interesującego materiału do badań nad osobowością.

1. Wybór techniki nie powinien być przypadkowy. Należy dostosować go do wieku i umiejętności osoby badanej, a przede wszystkim jej zdolności percepcji (jak wspomniałam wcześniej, percepcja jest bazą dla wszystkich technik projekcyjnych).

     W przypadku analizy pisma ręcznego indywidualizm w grafizmie ujawnia się tym bardziej, im mniejsza jest konieczność stosowania się do wzorca (tzn. pisma elementarzowego). Można więc sądzić, że pierwsze charakterystyczne dla osobowości znaki pojawiają się wtedy, gdy w trzeciej klasie szkoły podstawowej, zaczynamy pisać małymi literami. Taki rękopis nie stanowi jeszcze wystarczająco „bogatego” materiału dla określenia cech jego autora, chociaż wydaje się, że już w tym wieku mogą pojawić się w piśmie elementy świadczące o indywidualizmie piszącego (obecnie w szkołach mniejszą uwagę przywiązuje się do estetyki pisma i jego zgodności z elementarną normą, co według mnie sprzyja swobodnemu jego kształtowaniu, zgodnie z indywidualnymi właściwościami dziecka). Przyjmuje się, że z chwilą osiągnięcia dojrzałości, pismo zawiera już pełną informację o stałych cechach osobowości[16]. Sądzę, że w wieku 18-19 lat, gdy wiele osób kończy szkołę średnią i zaczyna decydować o sobie w sposób bardziej niezależny i zgodny z własnymi pragnieniami, struktura osobowości jest w znacznym stopniu określona.  Stąd technikę analizy pisma najlepiej, według mnie, stosować  u osób 18-19 letnich i starszych. 

2. Badanie w technikach projekcyjnych należy przeprowadzić w odizolowanym pomieszczeniu, aby osoba badana łatwiej mogła się skupić. Prowadzący badanie powinien umiejętnie nawiązać kontakt z badanym, a instrukcję podać mu w swobodnej i zrozumiałej formie. Sytuacja badania ma sprzyjać rozluźnieniu i pobudzeniu inwencji twórczej badanego, a nie przyczyniać się do wzrostu poziomu stresu.

     Materiał do analizy grafologicznej można uzyskać nie tylko w warunkach typowych dla stosowania technik projekcyjnych. Pisząc listy, wypracowania, sporządzając notatki nie myślimy o tym, że być może, kiedyś zostaną one poddane badaniu. Hipotetycznie, każda sytuacja, w której następuje projekcja osobowości, w tym przypadku w formie graficznej, może być sytuacją badania, nieuświadomioną, przez co nie obciążającą badanego dodatkowo stresem. Jest to zaletą technik projekcyjnych, chociaż dyskusyjna może być strona etyczna takich praktyk.

3. Osoby badanej nie należy na wstępie powiadamiać o celu zadania. Ważną zasadą tych zadań jest to, aby badany miał do czynienia z niejednoznaczną sytuacją, którą może interpretować według swoich możliwości i w sposób właściwy dla siebie je rozwiązywać.

     Ponownie odniosę się do grafologii. W celowo zorganizowanej sytuacji badania polecenie: „przepisz fragment tekstu” , może sugerować, że chodzi np. o badanie estetyki pisma, czy jego poprawności pod względem stosowania zasad pisowni. Interpretacje grafologiczne najczęściej wykorzystywane są przy selekcji i doborze pracowników – wówczas badany jest informowany o tym, że przygotowywany rękopis posłuży jako materiał do wnioskowania o cechach jego osobowości. Takim okolicznościom na ogół towarzyszy napięcie, które zwykle odczuwa badany podczas rozmów i testów rekrutacyjnych. Powstają więc dodatkowe emocje. Ich wpływ na pismo w danym momencie badający powinien uwzględnić.

4. Warto uwzględnić sytuację społeczną osoby badanej. Pożądane są informacje o badanym, podpowiadające na przykład, czy motywy, postawy ujawnione w trakcie testu odzwierciedlają jego faktyczne dążenia, czy są wyrazem np. fantazji.

     O wieku, płci, wykształceniu piszącego niełatwo wnioskować na podstawie analizy pisma. Dlatego też, uzyskanie tych informacji inną drogą np. podczas wstępnej rozmowy z autorem rękopisu, w dużym stopniu ułatwia interpretację pisma.

5. Otrzymane wyniki należy interpretować według zobiektywizowanych schematów interpretacyjnych, aby w ten sposób wyeliminować subiektywną ocenę.

     Dokonując analizy na bazie materiału, którym jest rękopis, można formalnie sporządzić listę grafizmów i na ich podstawie wnioskować o cechach badanego. Wnioski, stanowiące podstawę dla współczesnej grafologii są poparte wieloletnimi badaniami[17]. One to potwierdzają i wskazują zależności między elementami pisma, a cechami osobowości. Współcześnie również  prowadzone są prace badawcze w kierunku standaryzacji techniki badania pisma, potwierdzające w dużym stopniu dotychczasowe osiągnięcia na tym polu[18]. Wydaje się jednak, że chociaż istnieją solidne fundamenty do psychologicznej interpretacji pisma, to w dalszym ciągu trudno je nazwać „schematami zobiektywizowanymi”. Współczesna psychologia podnosi, że człowiek jest jednostką niepowtarzalną. To wskazuje, że raczej zaletą niż wadą jest traktowanie człowieka w sposób nie schematyczny. Badanie pisma wieńczy opracowanie portretu osobowości badanego, czyli opisanie typowych dla niego postaw, zachowań, myśli, uczuć oraz ujawnienie motywów jego postępowania. Potwierdzane przez wielu badaczy zależności pismo – charakter człowieka stanowią bazę dla interpretacji, jednakże to intuicja, umiejętności i zdolności badającego w dużej mierze decydują o trafności diagnozy. To stanowi o prawdopodobieństwie oceny nieobiektywnej, będącym przedmiotem krytyki większości technik projekcyjnych[19].  Dlatego wyniki badania techniką projekcyjną (dotyczy to również grafologii) wymagają uzupełnienia, przez informacje...