Kultura języka.pdf

Kultura języka

ANDRZEJ MARKOWSKI

JAD\VIGA PUZYNINA

J';7:yk W i,yciu jcdnostki i społcczellstwa. - Wlaściwe użycie języka. - Poprawność, nor-

ma i jej odmiany. - Wewn;)trzjęzykowe kryteria poprawności: funkcjonalność i zgodność

z systemelll. - Kryteria 7:ewnątrzjęzykowe: narodowe, logiczne, autorytetu i uzusu. - Po-

j.;cie bl.;dów i lIsterek ję7:ykowych. - Sprawność językowa i sposohy jej osiągania. - Po-

radniclwo .i\'zykowc w Polscc.

Wyrażenie "kultura języka" bywa używane w dwóch podstawowych zna-

czeniach:

l - jako określenie związanej z językiem części ogólnej kultury społe-

czellstwa lub jednostki - jest to kultura języka w znaczeniu p o d fi i o-

t o w y m;

2 - jako nazwa dziedziny myśli humanistycznej i działalności poświę-

conej kształtowaniu kultury języka w znaczeniu pierwszym, podmioto-

wym - jest to kultura języka w znaczeniu n o r m a t y w n y m.

Kultura języka w znaczeniu podmiotowym obejmuje: (a) ogólną, prope-

deutyczną wiedzę o języku, jego budowie, odmianach. historii i fun-

kcjach. o jego roli w życiu społeczeństwa i jednostki. (b) umiejętność

właściwego poslugiwania się językiem, (c) wrażliwość na jego piękno i

brz_ydotę, użycia wlaściwe i niewłaściwe. Tak rozumiana k u l t u r a

j ę z y k a bywa często postrzegana jako wyrażenie nacechowane pozy-

tywnie. Znaczenie jego można zilustrować takimi użyciami, jak np.: Sta-

ram się dhac{ o kulturę języka moich uczniów. Kultura języka w

społeczeristH'ie polskim czasów saskich bardzo podupadła.

JĘZYK W ŻY5=IU JEDNOSTKI

I SPOLECZENSTW A

./ęzyk jest narzędziem ekspresji jednostki, a także narzędzieIl1 w konta-

ktach międzyludzkich, poczynając od intymno-uczuciowych poprzez co-

dzienno-użytkowe aż do wysublimowanych dyskursów naukowych i dzieł

literackich. Jest on też, podstawowym narzędziem ludzkiego myślenia i

nośnikiem doświaclcze/l przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

Język stanowi źródło wiedzy o przeszłości kraju, narodu. Słowa mogą

kryć w swojej budowie interesujące, niejednokrotnie wręcz pasjonujące

dane dotyczące historii, miejsc, wydarzeń, kultury materialnej i duchowej,

historii ludzkiej myśli. I tak np. uczeń szkoły średniej dowiaduje się, że

w polskim 'slo\vie k/:ó/ utrwaliloimię K<.li'ói<.l Wielkiego, że pólskihi{'z)'c

to pierwotnie 'syn księcia', że dzisiejsze znaczenie świętości wywodzi się

z dawnego znaczenia 'siły, mocy'.

Jest też język źródłem wiedzy o człowieku w ogóle, jego sposobach

percypowania i kategoryzowania zjawisk. Przejawiają się one zarówno w

budowie słów, związków wyrazowych, jak i w kategoriach gramatycz-

nych takich np., jak czasy czy tryby czasownika, liczby czy przypadki

rzeczownika. Obecne badania semantyczne ujawniają uniwersalne jedno-

stki znaczeniowe, systemy pojęć leżące u podstaw struktur językowych.

Ogólna teoria znaku (semiotyka) mówi o roli, jaką odgrywa w życiu lu-

dzkim, tak bardzo uzależnionym od opartej na znakach komunikacji, sy-

stem języka naturalnego, a badania' dotyczące wpływu języka na

kształtowanie się człowieka dowodzą ważności języka dla rozwoju intele-

k~alnego jednostki oraz w ł wu pewnych typów form językowych (np.

języka wulgarnego) na kształtowal1le się psychIki cz oWle a zwaszcza

dziecka).

czcniem wspólczcsllym, na migotliwą grę wieloznaczności oraz bogactwo

konotacji kulturowych słów.

Jako brzydkie traktujemy teksty o ubogim słownictwie, szablonowe, z

dysonansami i"onicznymi, stylistycznymi, logicznymi. charakteryzuj'lce się

. zawiłością i niezrozumiałością struktur.

Wskazując na wartości poznawcze i estetyczne języka, staraliśmy się

wykazać jego samodzielność jako wytworu kultUfY i zasadność rozumie-

nia kultury j~zyka (w znaczeniu podmiotowym) m.in. jako szeroko rozu-

mianej wiedzy o nim, zainteresowania nim oraz wrażliwości ·na jego

cechy estetyczne (nie zaś tylko jako zbioru norm poprawnościowych i ich

uzasadniell). Tak rozumiana kul1m<l jęqdq je,,1 istotnym elementem kultu-

ry osobistej człowicka.

Wł.JAŚCIWE UŻYCIE JĘZYKA

- Aby język mógł sprostać wszystkim funkcjom, które pełni w życiu jed-

nostki i społeczeństwa, musi być świadomie różnicowany, wzbogacany,

dostosowywany do potrzeb kultury, którą wyraża i w której rozwoju

aktywnie uczestniczy. Ale nie tylko przez wzgląd na jego funkcje in-

strumentalne w procesie komunikacji i myślenia wiedza o języku,

zainteresowanie nim i wrażliwość na jego cechy stanowią istotne

składniki kultury umysłowej i szerzej - duchowej człowieka. Język

można uważać za a u t o t e I i c z n ą war t ość k u I t u r y,

wartość porównywa1n'l ze sztuką czy też nauką; dotyczy to zarówno języ-

ka w sensie systemu (kodu), jak i języka jako tekstu i wypowiedzi. Na

język we wszystkich tych znaczeniach człowiek reaguje jako na wartość

estetyczną i poznawczą.

Język jest więc zjawiskiem wielostronnie interesującym poznawczo.

Jest też zjawiskiem daj~lcym się okrdlać jako piękne, nijakie lub brzyd-

kie, może być również źródłem humoru i czymś, co dziwi, zaskakuje,

drażni. Piękno i brzydotę elementów języka i tekstu wiąże się z ich

właściwościami eufonicznymi (rytm, rym, asonans, epifory, anafory, ana-

gramy), z harrnonią lub dysharmonią (dźwiękową, znaczeniową, "pocho-

dzeniową") jego składników, z odkrywczym ukazywaniem w strukturach

językowych relacji między elementami rzeczywistości i nazwami tych ele-

mentów, z tym, co nazywamy bogactwem języka, tj. licznością synoni-

mów, nowością połączeń wyrazów i rdzeni. Zazwyczaj uwrażliwieni też

jesteśmy na żywość formy wewnętrznej wyrazów, splatanie się jcj ze zna-

W podanej na wstępie definicji kultury języka \'1 znaczeniu podmiotowym

jest mowa o wrażliwości użytkowników na właściwe i niewłąściwe uży-

cie języka oraz o umiejętności właściwego posługiwania się językiem.

Użycie właściwe - to użycie zgodne z zasadami współdziałania języko-

wego, zgodne z norm'l poprawnościową i stylistyczml danej odmiany ję-

zyka.

Zasady współdziałania językowego zebrane i sformułowane przez Paula

H. Grice'a dla tekstów o funkcji informatywnej, a w gruncie rzeczy zna-

ne od dawna, to (l) zasada ilości informacji, której ma być w wypowie-

dzi infonnatywnej tyle, ile potrzeba ze względu na dany temat, tj. ani za

mało, ani za dużo, (2) zasada jakości, w myśl której wypowiedzi mają

być prawdziwe, tj. nie zawierać tego, co nadawca uważa za nieprawdę,

ani tego, czego sam nie uważa za udowodnione, (3) zasada relewancji,

w myśl której nie należy mówić tego, co nieistotne dla danego tematu,

(4) zasada sposobu, którą można ująć inaczej jako dyrektywę: "bądź zro-

zumiały, to znaczy unikaj niejasności i dwuznaczności,

streszczaj się i

bądź uporządkowany w tym, co mówisz".

Dla tekstów o charakterze perswazyjnym lun konwersacyjnym (wymia-

na myśli i odczuć) pozostawałyby w mocy wymienione wyżej zasady (2)

i (4), natomiast dodatkowo należałoby wprowadzić zasady: (l) rozmawiaj

z partnerem czy też przemawiaj do niego tak, by czuł się dobrze nieza-

leżnie od tego, jaka jest treść rozmowy czy też komunikatu i (2) formułuj

komunikat tak, by odbiorca miał możność wyboru postawy i zachowania.

(S'I lo zasady "kontaktu uprl.l:jmego" sformułowane przcz Rubin LakofI)

U podstaw takiego ro{umienia właściwego użycia języka leży określo-

na koncepcja człowieka i kontaktów międzyludzkich oraz określona kon-

cepcja miejsca kultury języka wśród dyscyplin humanistycznych.

W myśl tej koncepcji kultura języka \v znaczeniu normatywnym jest

tylko w części nauk,!, w części natomiast tym, co można określić raczej

jako myśl humanistyczną, której celem jest formułowanie occn i norm

dotyczących kompetencji językowej i konkretnych zachowań językowych

w aktach komunikacji. a także postaw uczestników tych aktów wobec sie-

bie nawzajem. Kultura języka musi pozostawać w bliskich związkach z

różnymi naukami o człowieku: z antropologią kulturow,!, z filozofi,! języ-

ka i ogólniej - ftlozofią człowieka, z nauką o komunikacji. socjologi,!,

psychologią spo!cczn'l, a także pragmatyk;l lingwistyczną, socjolingwisty-

ką, psycholingwistyką i etnolingwistyką.

Kultura języka zainteresowana tylko poprawnością językową dowodzi

traktowania języka wyłącznie jako narzędzia działania człowieka, i to ro-

zumianego jako homo laber, oraz sprowadzania kontaktów ję7.ykowych

do formy i jej relacji wobec treści. Tymczasem kontakty językowe należy

rozpatrywać w wymiar7.e ciuchowym człowieka, z uwzględnieniem jego

podstawowych potrzeb i praw. Wówczas pojęcie właściwego kontaktu ję-

zykowego, właściwego użycia języka zaczyna obejmować prawo do

szczerości nadawcy (w kontakcie informuj,!cym i perswazyjnym) oraz

prawo odbiorcy do wyboru postaw i do hraku lęku w trakcie kontaktu

konwersacyjnego i perswazyjnego. Ogólniej - jest to zasada szanowania

godności ludzkiej partnera kontaktu językowego. W tym punkcie kultura

języka styka się z e t y k ą s ł o w a (czy też, jak to określają lingwi-

ści niemieccy, m o r a I n o ś c i ą k o 111 u n i k a c y j n 'I). Jest to

kultura języka. zgodnie z którą szacunek dla ludzkiej godności (i rozwój

duehowy człowieka zmierzający ku internalizacji tego szacunku) jest pod-

stawową zasadą i celem działań o charakterze normatywnym, perswazyj-

nym. W myśl tak rozumianej kultury języka za niewłaściwe. tj.

dewiacyjne uznać trzeba akty mowy nieszczere (dotyczy to nie tylko

stwierdzeń, ale i obietnic, zamiarów, rad itp.) oraz akty językowe formu-

łowane w sposób narzucający poglądy, zastraszający odbiorcę, wulgarne,

szydercze itp.

Tak rozumianej oceny właściwego użycia języka nie można stosować

w całości do tekstów literackich (a także żartobliwych i czysto ekspre-

sywnych). Zasady budowania tekstów artystycznych oparte są w dużej

mierze na fikcji literackiej oraz funkcji mimetycznej; są one przy tym

zmienne w czasie, podlegają rÓŻnym poetykom, Zasady te nie należ·ą do

zakresu kultury języka w przedstawianym tu rozumieniu. Żartobliwość za-

wiesza postulat szczerości. Czysta ekspresja ze swej natury nie bierze pod

uwagę potrzeb odbiorcy, jest tylko spontanicznym wyrazem postaw na-

dawcy. W tym zakresie kultura języka może jedynie apelować o powści<!-

gliwość nadawców, o posługiwanie się językiem tak, hl' - jeśli komunikat

trafia do odhiorcy - jego prawa i potrzehy hyły tabe hrane pod uwagę·

Problem kontaktów językowych obejmuje także etykę odbiorców. Tak

jak istnieje odpowiedzialność za słowo wypowiadane, tak też istnieje od-

powiedzialność za odbiór słowa - maksymalnie wnikliwy i życzliwy, Tak

jak nadawca odpowiada za wybór między milczeniem i mówieniem, tak

też odbiorca - za wybór między słuchaniem (czytaniem) i niesłuchaniem

(nieczytaniem) komunikatów, zwłaszcza tych, na których odbiorze nadaw-

com szczególnie zależy.

Do etyki odbioru wypowiedzi językowych należy zarówno ogólnospo-

łeczna zasada wysłuchiwania obrony tych, których o coś obwiniamy, jak

też ważna w kontaktach indywiduałnych zasada słuchania tych wszy-

stkich, którzy ze względów psychicznych (samotność, trudności wewnę-

trzne itp.) bardzo potrzebują tego, by ich wysłuchano.

POPRA WNOŚĆ, NORMA I JEJ ODMIANY

Tradycyjnie uznawanym skladnikiem właściwego użycia języka są jego

poprawność i sprawność. Poprawność językowa to posługiwanie się języ-

kiem zgodnie z jego n o r m 'l,

O normie językowej mówi się w dwóch znaczeniach: (l) jako o zbio-

rze jednostek językowych i społecznie zaaprobowanych reguł ich łączenia

(norma użytkowa), (2) jako o zbiorze reguł posługiwania się jednostkami

językowymi sformułowanych

przez językoznawców

(norma skodyfikowana).

Pojęcie normy w pierwszym znaczeniu w różnych opracowaniach z za-

kresu kultury języka występuje jako jeden z członów triady: (I) system

językowy (model abstrakcyjny: zbiór jednostek danego języka i reguł ich

łączcnia w konstrukcje językowe); (2) norma obejmująca swoim zasię-

giem cechy nie tylko dystynktywne jednostek językowych (np.

bezdźwięczną wymowę 11) i ukazująca zasięg reguł niekategorialnych (np.

to, że nie ma konstrukcji rzeczownikowej ilcie od czasownika i.<e); (3)

uZ.us, tj. zbiór jednostek języka i ich połączell spotykanych w tekstach da-

nego okresu, alc nie zawsze społecznie aprobowanych. Tę triadę niektó-

rzy redukują do dwu klas zjawisk, bez wyróżniania abstrakcyjnego

systemu i mniej abstrakcyjnej normy. Wówczas normę (czyli system języ-

ka) przeciwstawia się uzusowi.

Pojęcie normy języka wiąże się ściśle z problemem jego odmian fun-

kcjonalnych, socjalnych, terytorialnych, z jakościq kontaktu (oficjalnego

czy te7, nieoficjalnego, mówionego czy też pisanego). Wszystkie te od-

miany w mniejszym lub większym stopniu różnią się od siebie, choć

wszystkie zawierają wiele wspólnych składników zwłaszcza w zakresie

systemu gramatycznego i słownictwa podstawowego. Odmiany języka

rMni,! się między sob,! stopniem rygorystyczności normy skodyfikowanej,

i skodyfikowanych

Najpełniej skodyfikowana jest norma ortograficzna, najl:1ni~j. poddają się

kodyfikacji normy leksykalna i frazeologiczna wobe~ wIelkIej v-: tym z~-

kresie zmienności języka. Najbardziej rygorystyczna jest norma j~zyka pi-

sanego przeznaczonego do kontaktów oficjalnych, zwanego ję,zY~lem

literackim, najmniej rygorystyczna - norma języka p~toczncW) 1ll0WIOnC-

go W kontaktach nieoficjalnych. Pojęcie normy ~tyllstycz,nej nalezałoby

odnosić do zasad budowy poszczególnych gatunkow tekstow (w tym ga-

tunków literackich) i wiążących się z nimi modyfikacji systemu gramaty-

cznego i leksykalnego języka. .. ., .

Kodyfikację normy językowej w całoścI wmny zaw~erac gramatykI .(w

zakresie systemu gramatycznego) i słowniki (w zakresIe słowl1lctwa, fra-

zeologii i łączliwości leksemów). Aby pełnić taką ro!~.' Wyd~IWIll~t:V~lte

powinny być wyposażone w odpowiedni system kwaiJhkat~row, roZ!1łCU-

jący m.in. normy poszczególnych odmian. W praktyce OPiSY, o ktor~~.h

mowa, są niedoskonałe zarÓwno pod względem samego systemu kwaiJł~-

katorów i konsekwencji jego stosowania, jak też (zwłaszcza w słowl1l-

kach) opisu znaczell i łączliwości poszczególnych jednostek. j~zyka. .

W sposób wybiórczy kodyfikują normę języko~ą słowl1lkl o.rt()ep~czne

i poradniki językowe. Obejmuj,! one część zjawisk, w. zakresIe ktorych

norma jest chwiejna, które budzą W4tpliwości użytkowlllków.

niki itd. (pOL nowe słowa takie, jak kon/eller, orbilUwa(), (b) są opera-

tywne, ekonomiczne (por. np. prz.egubowiec zamiast aUlObus prz.egubo-

wy), (c) są wystarczająco precyzyjne znaczeniowo (por. np. próby

różnicowania przymiotników ku//urowy i kllf/lIra/IIY) i nie prowadzą do

rozbudowy homonimii w języku. Każde z tych kryteriów wymaga stoso-

wania ostrożnego i zróżnicowanego w różnych odmianach języka i róż-

nych sytuacjach jego użycia. Trzeba też pamiętać, że to, co bardziej

funkcjonalne dla nadawcy komunikatu językowego, może być mniej fun-

kcjonalne dla jego odbiorcy i odwrotnie.

Niesłuszne wydaje się programowe ograniczanie w myśl tego kryterium

nowych wyraŻe]1 synonimicznych jako redundantnych. W języku natural-

nym redundancja jest potrzebna zarówno w zakresie słownictwa i frazeo-

logii, jak skladni. Toteż nieprzekonujące wydaje się np. zwalczanie form

obcych za pomocą argumentu mówiącego o ich redundantnośei. Wyrazy

obce mogLI być natomiast elementami utrudniajL!cymi rozumienie i zapa-

miętanie tekstu, zaciemniającymi jego treść. W tym sensie są one - stoso-

wane w nadmiarze - sprzeczne z kryterium funkcjonalnym. Kryterium to

rozumiemy lU szerzej: dotyczy ono nie tylko jednostek języka, ale i budo-

wy tekstu, pokrywa sit; z wymienioną wyżej zasadą (4) Grice'a ("bądź

zrozumiały!"). Tekst zbudowany funkcjonalnie tu tekst o logicznym ukła-

dzie treści, poprawnie budowanych zdaniach, \vłaściwie stosowanych wy-

kładnikach

Norma skodyfikowana nie jest wiernym ?dbiciem n?rmy użytkowej.

Czasem jest z nią sprzeczna, czasem powstaje tam, gdzIe. norma ~Iz.ytk~-

wa Ueszcze) się nie ukształtowała lub gdzie została zachWiana. W.Iąze SIę

to z odmiennością sposobu kształtowania się obu norm. Norma uzytkowa

ksztalLuje się glównie w sposób spontaniczny, często ?~d wpływełl~ okre-

ślonych odmian regionalnych illub socjalnych, w mnIej~zym. stopniu. pod

wpływem idiolektów wybitnych pisarzy. W epoce ~~owozytl~e.l I.auwazalne

jest również oddziaływanie na nią normy skodyh~0v-:anej.. Nonm~ sko-

dyfikowana kształtuje się pod wpływem ró7.nych sWladomle pr~~.J~tyc,h

kryteriów i wzorców, które czasem wchodzą ze sobą w sprzec.znosc. I .kt~)-

re S4 historycznie zmienne. Kryteria, na które się ona powołUje, dZIeli ~Ię

zazwyczaj na wewnętrzne (wewnątrzjęzykowe) i. zewnęt:z?e .(zewnątrzję-

zykowe). Kryteria wewnętrzne wiążą się z funkcjonalnosclą jednostek ję-

zykowych oraz ich zgodnością z systemem.

spójności znaczeniowej,

tekst dostosowany

w sposobie

formulowania do możliwości interpretacyjnych

odbiorców, dla których

jest przeznaczony.

.!5ryterium z g o d n o ś c i z s y s t e m e m ujawnia się przy

ocenie innowacji językowych. Często występuje też w formie nieco innej,

jako kryterium I.godności z tendcncjami rozwoju .k:zyka. Stanowi obronę

języka przed obcymi mu (w danym okresie jego rozwoju) konstrukcjami

wyrazowymi i składniowymi. Jest przejawem traktowania języka jako

swoistej, historycznie ukształtowanej, dynamicznej struktury, która w

pewnym sensie zobowiązuje, która nie powinna być burzona i zmieniana

ani przez ingerencję dyletantów i poszukiwaczy tanich efektów, ani przez

inercję i lenistwo umysłowe.

WEWNĄTRZ)ĘZYKOWE KRYTERIA

POPRAWNOSCI: , ,

FUNKCJONALNOŚĆ I ZGODNOSC

Z SYSTEMEM

KRYTERIA ZEWNĄTRZJĘZYKO\-VE:

NARODOWE, LOGICZNE, AUTORYTETU

I UZUSU

Kryterium zgodności z systemem języka bliskie jest zewnątrzjęzykowemu

kry t e r i u m n a r o d o w e m u. Istotą tego kryterium jest do-

strzeganie i docenianie związku między kulturą danego narodu i jego ję-

zykiem. Na to kryterium powoływali się obroilcy języka polskiego w

Pojęcie f u n k c j o n a I n o ś c i jest złożone: funkcjonalne są te

jednostki języka, które: (a) są potrzebne z uwagi na rozwój wiedzy, tech-

różnych okresach naszych dziejów: w XV i XVI W., kiedy walczo~o

o prawo posługiwania się polszczyzną literacką i o jej ukształtowanIe;

w XVII w., kiedy przeciwstawiano się modzie makaronizowania; w okre-

sie Oświecenia. kiedy trzeba było stawiać barierę masoweJllU napływowi

galicyzmów; w XIX i na początku XX w., kiedy uczulano społeczeństwo

na niezauważalne niejednokrotnie wpływy języków zaborców i zwalczano

je w licznych poradnikach językowych. a także czasopisl~lach. .

Kryterium narodowe aktualizuje się przede wszystkim wtedy, kIedy

mamy do czynienia ze szczególnym z:agroż.eniem kultury danego narodu

lub nagłym odradzaniem się ducha narodowego (jak np. w Czechach na

początku XIX w.). Postawa obronna wiąże się w tym wypadku z naci-

skiem na rodzimość struktur językowych, prz:eciwdziałaniem masowemu

naśladownictwu opartemu bądź na inercji i bezmyślności, bądź na autory-

tecie języka obcego i snobistycznej chęci ujawniania jego znajomości.

Problem rodzimości jest szczególnie żywy w wypadku języków narodów

małych. często pozbawionych własnej państwowości, broniących się. przed

wpływami języka hegemona. To dotyczyło i dotyczy m.in. sytuacji Polski.

Współcześnie problem ten ujawnia się wśród licznych narodów, któ-

rych języki ulegają wpływom języka angielskiego jako między-

narodowego w dziedzinie nauki, techniki, gospodarki, reklamy.

Wpływy te narastają i w krajach postkomunistycznych, które jednak

do niedawna były bardziej uwrażliwione na ślady oddziaływaJ1 języka

rosyjskiego. W ostatnim okresie liczba zapożyczeń angielskich w polskim

języku naukowym i technicznym, zwłaszcza zaś w nazewnictwie zwią~a-

nym z biznesem, narasta lawinowo. Budzi to zdecydowany sprzecIw

wszystkich użytkowników języka i kodyfikatorów norm językowych, któ-

rzy uznają potrzebę umiaru w korzystaniu z wyrażeń obcych (zwłaszcza

nie przyswojonych).

Zbyt rygorystyczne zwalczanie elementów obcych w języku może prze-

radzać się w puryzm językowy. Język musi w jakimś stopniu pozostawać

otwarty na wpływy obce, zachowywać równowagę między nimi i elemen-

tami rodzimymi. Procent internacjonalizmów, zwłaszcza w języku nauki i

techniki. rośnie we wszystkich językach świata, stanowiąc jeden z przeja-

wów unifikacji ludzkiej kultury. Tak więc walka o rodzimy kształt języka

nie powinna przeradzać się w tendencję do izolacji, do tworzenia getta ję-

zykowego.

Jednocześnie jednak dhałość o rodzimy kształt słownictwa ogólnego ma

swoje ałębokie uzasadnienie. wi<lż.ące się 7. przejrzystością rodzimych

strukturo słowotwórczych, słabiej ulegających zatarciu, a nawet jcśli są w

pewnej mierze zatarte - zachowujących więcej skojarzeJ1, znaczeń nadda-

nych. Życie języka polega w dużym stopniu na obecności takich znaczcJ1

i skojarzeń aktualizuj<}cych się w tekstach. Na przykład rodzime nazwy

kwiatów bratek, niezapominajka, ostróżka, mieczyk są o wiele bogatsze

skojarzeniowo niż obce gladiolusy, gerbery czy też floksy.

Jr;zyk zawierający dużo elementów rodzimych jest bardziej konkretny,

obrazowy, bardziej podatny na różnego rodzaju gry językowe, niesie też

w sobie wartość istotną dla większości użytkowników: klimat bliskości i

pewnego związanego z nią ciepła. Jednocześnie rodzime słowa i frazeolo-

gizmy zachowują szczególnie dużo z historii materialnej i duchowej naro-

du, z jemu właściwej interpretacji świata. I tak np. ewolucja znaczeniowa

wyrazu oszczerstH'o, wiodąca od 'szydzenia' ku 'szkalowaniu', a wyrazu

szcze,J' - od 'szerokiego, otwartego w sensie fizycznym' do 'otwartego w

sensie przenośnym', a tym samym 'niezakłamanego, autentycznego, mó-

wiącego prawdę', wskazuje na pewne kierunki polskiego myślenia etycz-

nego. Prazeologizlll gOfli{ w fJiętkę ujawnia wplyw środowiska myśliwych

na polski język ogólny (w odniesieniu do psa myśliwskiego zwrot ten

znaczył 'iść po śladach w odwrotną stronę niż należy'), a frazeologizm

w.\;j.';(' jak Zabłocki fla mydle utrwala w j<;zyku konkretne wydarzenie i

konkretne nazwisko człowieka żyjącego w XVIIIw.

Jak w wielu innych, tak i w tym zakresie ważny jest jednak umiar:

trzeba doceniać również obecność obcych ·struktur wyrazowych, zwłasz-

cza międzynarodowej frazeologii, wiążącej dany naród z całą kulturą eu-

ropejską, trzeba doceniać zapożyczenia z różnych. nieraz bardzo

odległych języków, które poświadczają historycz!1e związki różnych kul-

tur i narodów.

Zupełnie inne względy leżą u podstaw formułowania kry t e r i u m

log i c z n o ś c i struktur językowych. Jest to rozumowanie bliskie

temu, które uzasadnia kryterium zgodności elementów języka z systemem

językowym, tyle że w wypadku zasady logiczności .Proni się nie określo-

nej struktury języka, ale określonej· struktury myśli przejawiającej się w

wyrażeniach języka. Jest to kryterium szczególnie istotne dla oceny budo-

wy tekstów. Przy ocenianiu budowy wyrazów i związków frazeologicz-

nych, w których w historycznym rozwoju języka utrwalają się często

pewne nielogiczności. trzeba zachować powściągliwość. Przykładem

utrwalonych nielogiczności może być niesymetryczna pod wzglr;dem kate-

gorii strony para słów: widomy 'który może być widziany' i niewidomy

'nie widzący' czy też budowa wyrażenia w oparciu o. dotąd zresztą nie

uznawanego przez wir;kszość autorów prac normatywnych, choć ogólnie

stosowanego.

Pozostały jeszcze do omówienia dwa ważne kryteria zewn<ltrzjęzykowe:

kryterium autorytetu i kryterium uzusu. A u t o r y t e t e m w spra-

wach poprawności jr;zykowej bywały i bywają pewne środowiska, instytu-

cje i jednostki - wielcy pisarze oraz inni wybitni ludzie znani zarazem

jako świetni styliści. Dziś mówi się ogółnie o upadku autorytetu literatury

wspólczesnej jako wzorca pięknej polszczyzny, jako że literatura ta dąży

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: