Europa w czasie uniwersalizmu i krucjat.pdf

EUROPA W CZASIE UNIWERSALIZMU I KRUCJAT

Reforma Kościoła i spór o inwestyturę

1054 r. — rozłam Kościołów

1075 r. — program reformy Grzegorza VII

1122 r. — konkordat w Wormacji

1. Przypomnij, kiedy i w jakich okolicznościach Karol Wielki objął opiekę nad

papiestwem.

2. Przypomnij, co to była inwestytura.

Walka o reformę Kościoła. X w. był stuleciem pełnym niepokoju, wojen domowych,

najazdów. Powszechnie odczuwano przemoc i bezprawie, jakie panowały dookoła. Niektóre

środowiska duchowne krytykowały uwikłanie się Kościoła w sprawy świeckie, kupczenie

godnościami kościelnymi (symonia), popieranie krewnych i dzieci z nieprawego łoŜa

(nepotyzm), brak dyscypliny w klasztorach.

Gdy zbliŜał się 1000 r. zaczęto oczekiwać na spełnienie się katastroficznego

proroctwa Apokalipsy, to jest nadejścia Antychrysta i końca świata. W 1033 r. (1000

lat od śmierci Jezusa) wyruszyły do Grobu Zbawiciela w Jerozolimie masowe pielgrzymki.

We Francji i Italii pojawiły się grupy świeckich, które pod wpływem głębokiego kryzysu

Kościoła nie uznawały go za instytucję Chrystusową.

Przede wszystkim jednak powstały programy reformy Kościoła. W początkach X w.

został załoŜony w Cluny (czyt.: klini) (Burgundia) klasztor, w którym mnisi mieli

ściśle przestrzegać reguły św. Benedykta. Powrócono .do surowej dyscypliny, codziennego

rytmu modlitw. Opat mógł być wybierany tylko spośród mnichów zakonu, a klasztor

podlegał bezpośrednio papieŜowi.

Zapoczątkowane przez Cluny dzieło odnowy Ŝycia zakonnego podjęły juŜ wkrótce

inne klasztory w całej Europie Zachodniej. Powstała w ten sposób kongregacja, na czele

której stał opat Cluny. Na początku XII w. liczyła juŜ około 2 tyś. klasztorów.

Próbą usunięcia anarchii był takŜe ruch tzw. Pokoju BoŜego, który narodził się

we Francji w końcu X w. Mnisi z Cluny, a potem takŜe biskupi wystąpili przeciwko

przemocy i uciskaniu słabych i bezbronnych przez feudałów i rycerstwo. śądali od

nich obrony duchowieństwa i ziem Kościoła, powstrzymania się od przelewu krwi, nade

wszystko zaś zaniechania wojen prywatnych, przynajmniej w niektórych okresach roku

kościelnego.

Reforma papiestwa. Reforma Kościoła była takŜe elementem polityki niektórych

władców niemieckich. Zapoczątkował ją juŜ Otton I, czyniąc z Kościoła w Niemczech

instytucję państwową, a jego następcy decydowali takŜe o wyborze papieŜa. Po śmierci

Ottona III nastąpił okres, w którym o tron papieski zaczęły walczyć ze sobą rody

rzymskie i nastąpił największy w dziejach papiestwa upadek jego autorytetu.

RozprzęŜeniu obyczajów, jakie zapanowało w Rzymie, połoŜył kres dopiero Henryk

III. Król niemiecki pod wpływem ideałów reformy Kościoła na godności biskupów i

opatów mianował zwolenników odnowy. W 1046 r. podczas wyprawy do Włoch (w celu

koronowania się na cesarza) zdetronizował aŜ trzech wówczas jednocześnie istniejących

papieŜy i wprowadził swego kandydata.

Interwencja cesarza wynikała z doktryny głoszącej, Ŝe jest on zwierzchnikiem

politycznym i duchowym ludu chrześcijańskiego. PapieŜe drugiej połowy X w., a

zwłaszcza Grzegorz VII (1073—85),przeciwstawili tej doktrynie zupełnie nową wizję

roli Kościoła i papieŜa w świecie chrześcijańskim: Kościół powinien być całkowicie

niezaleŜny od jakiejkolwiek władzy świeckiej, papieŜ miał być wybierany przez

kardynałów (czyli najwyŜszych dostojników kościoła rzymskiego i biskupów diecezji

podrzymskich), Stolica Apostolska stać się miała centrum zarządzającym sprawami

kościelnymi w całym chrześcijaństwie.

Spór o inwestyturę. Sformułowany przez papieŜy drugiej połowy XI w., a

zwłaszcza Grzegorza VII program reformy Kościoła, - tzw. Dictatus papae , zmierzał do

całkowitej niezaleŜności Kościoła od władzy świeckiej i wyraŜał pretensje papiestwa

do panowania nad światem. Na zwołanym w 1075 r. synodzie uchwalono zakaz przyjmo-

wania przez duchownych inwestytury z rąk świeckich, co oznaczało uniezaleŜnienie

biskupów od władców. Tym spośród panujących, którzy wbrew zakazowi nadawaliby

godności kościelne, groziła klątwa. Bardzo waŜnym elementem odseparowania duchowieństwa

od świeckich i wzmocnienia jego dyscypliny było wprowadzenie do reformy (od imienia

papieŜa nazwanej gregoriańską) wymogu celibatu księŜy.

Postawienie przez Grzegorza VII autorytetu papieŜa ponad autorytetem cesarza oraz

postanowienia synodu doprowadziły do ostrego konfliktu z królem niemieckim Henrykiem

IV, który nie chciał rezygnować z prawa do nadawania godności kościelnych. PapieŜ

Grzegorz VII obłoŜył władcę niemieckiego klątwą, ogłosił jego detronizację i tym samym

uwolnił jego poddanych od obowiązku posłuszeństwa i wierności.

Ten akt papieski stał się sygnałem dla pokonanej wcześniej przez Henryka opozycji

wewnętrznej (zwłaszcza w Saksonii). KsiąŜęta niemieccy zaŜądali od króla oczyszczenia

się z klątwy, a na mediatora zaprosili do Niemieć papieŜa. By uniknąć katastrofy

politycznej i zwierzchnictwa papiestwa nad cesarstwem, Henryk podąŜył do Włoch. W

Canossie straszliwie poniŜony zdołał uzyskać od papieŜa rozgrzeszenie i zdjęcie klątwy.

Wykorzystując to, mógł przejść do kontrofensywy: pokonał opozycję w Niemczech, a takŜe

ogłosił detronizację Grzegorza VII i przeprowadził elekcję anty-papieŜa*. W 1084 r.

opanował Rzym i koronował się na cesarza.

Spór o inwestyturę — pierwszy etap konfliktu papiestwa z cesarstwem i innymi

potęgami świeckimi — zakończył konkordat* w Wormacji w 1122 r. zawarty pomiędzy

Henrykiem V a papieŜem Kalikstem II. Cesarz zrzekł się inwestytury opatów i biskupów,

zezwalał na ich wolny wybór i pozostawiał sobie tylko niewielki wpływ na wynik elekcji.

Miał prawo natomiast nadawania dostojnikom kościelnym dóbr lennych przez wręczanie im

berła. Te postanowienia zatwierdził powszechny sobór* zwołany w 1123 r. do Rzymu, który

rozszerzył je na inne państwa. Walka o inwestyturę doprowadziła do nowatorskiego

wówczas rozróŜnienia pomiędzy prawami świeckimi a prerogatywami duchowymi, jakie

przysługiwały dostojnikom kościelnym. Ci bowiem byli jednocześnie lennikami króla i

duszpasterzami, sprawującymi władzę religijną.

W cieniu bulwersującego Europę konfliktu pomiędzy cesarstwem a papiestwem toczyła

się walka o wprowadzenie w całym Kościele zachodnim reformy gregoriańskiej. W wielu

bowiem krajach (takŜe w Polsce) nie miała ona Ŝadnego wsparcia ze strony dostojników

kościelnych, gdyŜ lokalni biskupi mianowani przez władców byli zaleŜni od władzy

świeckiej i w sojuszu z nią upatrywali źródło bogactwa i potęgi. Jeszcze w XII w.

funkcje kapłańskie pełnili ludzie Ŝonaci, a celibatu wymagano przede wszystkim od

biskupów.

Rozłam Kościołów. Od wczesnego średniowiecza religia chrześcijańska była

wyznawana przez ludzi, którzy naleŜeli do dwu odrębnych kręgów cywilizacyjnych —

łacińskiego i bizantyjskiego. Jeszcze w początkach drugiego tysiąclecia kultura

łacińskiego, biednego Zachodu nie dorównywała bogatej, wyrafinowanej kulturze Greków.

Patriarchowie Konstantynopola—których autorytet uznawały powstałe na Bałkanach państwa

i Ruś Kijowska — nie chcieli podporządkować się papieŜom w Rzymie.

Spory doktrynalne i polityczne między obydwoma Kościołami narastały w pierwszej

połowie XI w. Grecy oskarŜali Kościół rzymski o odejście od czystości kultu

(ortodoksja*), czego symbolem miało być zastąpienie chleba kwaśnego opłatkiem przy

udzielaniu komunii. Patriarcha* Konstantynopola poczuł się takŜe zagroŜony silnie

podkreślanym przez papieŜy reformy prymatem papiestwa w całym świecie chrześcijańskim.

Do ostrego konfliktu doszło w 1054 r. Legaci papieŜa Leona IX wyklęli w

Konstantynopolu patriarchę*, a ten z kolei odpowiedział ekskomuniką* nałoŜoną na

łacinników. Kościół Wschodni został oskarŜony o około 90 herezji. Między tymi dwoma

typami chrześcijaństwa i kultury ujawniły się odrębności, których nie udało się — mimo

podejmowanych prób — przezwycięŜyć do dzisiaj.

PrzeobraŜenia gospodarczo-społeczne na Zachodzie w XI—XIII w.

1. Przypomnij, jak wyglądała gospodarka Europy za czasów Karola Wielkiego.

2. Przypomnij, co wiesz o gospodarce w Polsce X—XI w.

Stulecia między przełomem X i XI w. a końcem XIII w. nazywamy pełnym

średniowieczem. Wtedy to gospodarkę średniowieczną Zachodu cechował najszybszy rozwój,

narodziły się miasta europejskie, ukształtowało się w pełni społeczeństwo feudalne,

rozkwitła kultura rycerska i myśl chrześcijańska. Była to epoka gruntownych zmian we

wszystkich dziedzinach Ŝycia i wielkiej ekspansji. Szybkie postępy cywilizacji

materialnej i głębokie przeobraŜenia społeczeństwa średniowiecznego zmieniły krajobraz

europejski, sposób Ŝycia, ludzką mentalność.

Ludność i gospodarka Zachodu po ostatnich najazdach barbarzyńców. W XI w., po

prawie siedmiu wiekach wędrówek ludów i najazdów, nadszedł okres dłuŜszego spokoju. Dla

rolnictwa korzystna była zmiana klimatu, która nastąpiła na przełomie pierwszego i

drugiego tysiąclecia. Stał się on wilgotniejszy, dzięki czemu wzrósł poziom wód, a

gleby uległy spulchnieniu. W pierwszych stuleciach po 1000 r. upowszechniła się

znajomość lepszych, Ŝelaznych narzędzi, nauczono się teŜ lepiej wykorzystywać pracę

zwierząt, zwłaszcza konia, energię wodną i siłę wiatru.

Przede wszystkim jednak bardzo wzrosło zaludnienie Europy. Jak się szacuje w 1000

r. mieszkało w niej około 42 min ludzi, a w 1300 r. juŜ około 73 min. Rozwój

demograficzny napotykał jednak stałe ograniczenia, którymi były: wysoka śmiertelność

niemowląt, choroby i głód. Gospodarkę rolną gnębiły nieurodzaje, a gromadzenie zapasów

na chude lata pozostawało nierozwiązanym problemem. Co 20—30 lat powtarzał się w

Europie dramatyczny cykl: nieurodzaj — głód — epidemie. Jeszcze częściej zdarzał się

niedostatek Ŝywności na mniejszą, to jest lokalną skalę.

Rozwój rolnictwa. Około 1000 r. rozpoczęło się na Zachodzie zdobywanie nowych

ziem pod uprawę. Zagospodarowywano polany uŜytkowane dotąd sporadycznie lub wcale,

osuszano bagna, nowe techniki melioracji pozwoliły na wydzieranie morzu jego terenów

(we Flandrii), zaczęto karczować gaje i lasy, które porastały na Ŝyznych lessach. Na

terenach słabo we wczesnym średniowieczu zaludnionych, jak w Niemczech, nowe ziemie

zdobyte pod uprawę stanowiły w połowie XIII w. około 40% wszystkich gruntów ornych.

Nowe techniki rolne, które upowszechniły się w tym okresie, pozwoliły na uprawę cięŜ-

kich, bardziej urodzajnych gleb. śelazo, które we wcześniejszym okresie słuŜyło przede

wszystkim do wyrobu broni, posłuŜyło teraz do udoskonalenia narzędzi, jak: brony,

pługi, siekiery, kosy. Powszechne stało się budowanie młynów wodnych oraz wiatraków.

Przełomem w uprawie roli było upowszechnienie od XII w. trójpolówki*, która znacznie

zmniejszyła obszar gruntów leŜących odłogiem, pozwalając na stałe uŜytkowanie tych

samych pól.

Wszystkie te wynalazki pozwalające zastąpić pracę ludzką i uczynić ją

wydajniejszą były koniecznością. W Europie bowiem szybko wyczerpały się zasoby pracy

niewolniczej. Na Zachodzie niewolnictwo zanikało po 1000 r., w krajach zaś słowiańskich

w XII w.

PrzeobraŜenia społeczeństwa wiejskiego. Pod wpływem procesów feudalizacyjnych,

oraz przeobraŜeń gospodarczych zmieniało się społeczeństwo wiejskie. Wydajniejsze

rolnictwo nadało wsiom trwały charakter, a te, które wówczas powstały przetrwały w

większości do XX w. Zgrupowanie domów i budynków gospodarczych w osadzie spowodowało

umocnienie wzajemnych więzi łączących mieszkańców wsi. Były one silniejsze niŜ więzi

wynikające z zaleŜności chłopa od pana feudalnego. Podstawową komórką społeczną była

mała rodzina, a mieszkańcy wsi, która na Zachodzie była najczęściej wsią parafialną,

tworzyli wspólnotę, która miała swój własny samorząd. Gwarantowały go i określały jego

zakres umowy spisywane między sołtysem lub wójtem wsi a panem feudalnym. Chłopi

samodzielnie decydowali o zasadach uŜytkowania gruntów będących zbiorową własnością wsi

(pastwiska, las), przejęli teŜ z rąk feudała część jego władzy, zwłaszcza sądowej,

zdobywając prawo do sądzenia przez własne wiejskie ławy sądowe. W XIII w. stało się

popularne zakładanie bractw religijnych, które wzbogacały więzi społeczne na wsi.

Powstanie wiejskiego samorządu było wynikiem znacznie lepszej niŜ w poprzednim

okresie pozycji prawnej chłopów. Feudałowie, by zachęcić do zakładania nowych wsi,

karczowania lasów, musieli stworzyć osadnikom dogodne warunki, rezygnowali więc na

kilka lub kilkanaście lat ze świadczeń chłopskich (tzw. wolnizna).

Rozwój gospodarki rynkowej zmusił feudałów do poszukiwania pieniądza, pańszczyznę

zastępowali więc czynszami, płatnymi początkowo w naturze, a w XIII w. juŜ powszechnie

w pieniądzu. W ciągu XII i XIII w. w wielu regionach zachodniej Europy podstawą

utrzymania rycerstwa feudalnego stała się renta feudalna w postaci czynszów chłopskich.

Pozbawione pracy pańszczyźnianej gospodarstwo dworskie dzielono na działki, które

wypuszczano teraz w dziedziczną dzierŜawę rodzinom chłopskim. Doszło w ten sposób do

rozkładu włości senioralnej i zaniku poddaństwa chłopów.

Pozycja prawna dzierŜawców, nowych osadników i posiadających własne gospodarstwa

chłopów, była zbliŜona i zachodzące przemiany społeczne i gospodarcze doprowadziły do

wykształcenia się klasy wolnych chłopów.

Społeczny podział pracy i rozwój produkcji rzemieślniczej. Dzięki postępowi, jaki

dokonał się w rolnictwie, ludność wiejska dysponowała znacznymi nadwyŜkami produktów

rolnych, które trafiały na wiejskie i miejskie targi. Pieniądze z ich sprzedaŜy

przeznaczane były na czynsze, niezbędne narzędzia, na zakup produktów rzemiosła

wiejskiego i miejskiego. Rolnicy stawali się coraz bardziej zaleŜni od usług

świadczonych

przez kowali, stolarzy, szewców, tkaczy, silniej związani z wymianą handlową. Procesy

róŜnicowania się zajęć ludności na zajęcia wiejskie i miejskie, a więc rolnicze i

nierolnicze oraz postępującej specjalizacji zawodowej nazywamy społecznym podziałem

pracy.

W pełnym średniowieczu był on jednym z czynników rozwoju miast. W mieście

społeczny podział pracy był głębszy, prowadził do wąskiej specjalizacji zawodowej,

wpływał na techniki i organizację produkcji. Rzemiosła budowlane, spoŜywcze, metalowe,

związane z obróbką skór czy tkactwem liczyły po kilka, a nawet więcej zawodów.

W produkcji rzemieślniczej w średniowieczu dokonało się niewiele wynalazków, a

postęp techniczny polegał przede wszystkim na zastosowaniu znanej gdzie indziej

techniki, na przykład koło wodne znalazło zastosowanie w metalurgii i wyrobie sukna.

Obróbki skóry, produkcji jedwabiu, wreszcie papieru nauczono się od rzemieślników

muzułmańskich. DąŜono natomiast do perfekcji wykonania, czemu sprzyjała organizacja

produkcji.

Jej miejscem był warsztat mistrza, który był właścicielem lokalu, narzędzi i

materiału do produkcji, wykonywanej pod jego kontrolą przez czeladników i uczniów.

Samodzielność zawodową poprzedzały długie lata nauki. Właściciele warsztatów

rzemieślniczych zajmujący się produkcją tego samego wyrobu (np. szewcy) bądź tą samą

gałęzią produkcji (np. rzemiosła metalowe) zrzeszali się w tzw. cechy*. Początki tej

organizacji sięgają XI w. Jej głównymi celami była obrona interesów mistrzów cechowych,

a z czasem strzeŜenie ich monopolu w produkcji. Przepisy cechowe ściśle określały

technikę produkcji, sposoby kontrolowania jej jakości, nadzorowania nauki zawodu,

nadawania uprawnień czeladniczych i mistrzowskich. Cech zajmował się dostawą surowca,

ustalał ceny towarów. Te wymogi i ograniczenia z czasem zahamowały rozwój rzemiosła.

Handel międzynarodowy. Rozwój handlu w Europie rozpoczął się na przełomie X i XI

w. od oŜywienia wymiany między miastami włoskimi a Lewantem*. Ustanie najazdów Normanów

oraz oczyszczenie Morza Tyrreńskiego i Śródziemnego z korsarstwa arabskiego sprzyjało

aktywności kupców takŜe na pozostałych wodach oblewających wybrzeŜa europejskie. Kupcy

włoscy, którzy w handlu międzynarodowym zdobyli prymat, w XIII w. dotarli aŜ do Chin i

Indii.

Wzrosła nie tylko wielkość obrotów handlu, ale takŜe róŜnorodność tej wymiany i

udoskonaliła się jej organizacja. Wymagała ona zgromadzenia znacznych funduszy na zakup

i wyekwipowanie statku lub karawany, związana teŜ była z duŜym ryzykiem. Popularnym

wątkiem literatury średniowiecznej był los kupca, który stracił cały majątek wskutek

burzy morskiej, napadu piratów czy rozboju na drogach. Kupcy, najwcześniej we Włoszech,

zakładali więc spółki, początkowo dla zrealizowania jednej lub kilku wypraw. W XII w.

przekształciły się one w stowarzyszenia handlowe (hanzy, gildie, kompanie).

Dla bezpieczeństwa obrotu pienięŜnego zakładano banki* i ich filie, a obok monety

zaczęto posługiwać się wekslem, co wpłynęło na rozwinięcie się transakcji kredytowych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: