PRAWA CZŁOWIEKA W WEWNĘTRZNYM PORZĄDKU PRAWNYM
– przede wszystkim konstytucja – jest to jedno z dwóch głównych zagadnień, które normuje ten akt
– szczególnie mocna ochrona – wszelkie ograniczenia mogą być dokonane tylko jeżeli konstytucja na to pozwala i wyłącznie w drodze ustawy, ale nie może naruszać istoty prawa
– katalog praw jest różnie ujmowany – prawa polityczne, osobiste, społeczne, ekonomiczne i kulturalne
– odróżnienie praw tradycyjnych od socjalnych – tradycyjne to obiektywne normy, będąc źródłami praw podmiotowych i umożliwiające wysuwanie skonkretyzowanych roszczeń, socjalne to ogólne kierunki polityki państwa, normy programowe, które nie pociągają za sobą takich uprawnień
– w Polsce prawa człowieka wymieniono w:
1. Konstytucja 3 Maja (1791)
2. Konstytucja Księstwa Warszawskiego (1807)
3. Konstytucja Królestwa Polskiego (1815)
4. Konstytucja Grudniowa (1867, Austria à Galicja)
5. Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego RP (1918) – szeroka gwarancja ochrony w odrodzonym państwie, duże znaczenie polityczne i moralne
6. Konstytucja Marcowa (1921) – rozdział V, ale także inne przepisy, nawiązywała do wzorców francuskich, najpierw prawa polityczne, potem prawa osobiste (nawiązanie do koncepcji Locke’a), społeczne, kulturalne i ekonomiczne + rozdział IV z gwarancjami sądowymi
7. Konstytucja PRL – nosi znamię okresu, w którym powstała – pominięto jedne prawa, wyróżniono inne (nie ma prawa do sądu, rozbudowano prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne), stroniła od formalnych gwarancji praw jednostki (obywatel nie miał prawnych środków, aby dochodzić swoich praw, nie było też bezpośredniej stosowalności, co prowadziło do wniosku że dla ich stosowania należy wydać akty normatywne niższego rzędu) à okres wielu naruszeń praw człowieka
– utworzenie Trybunału Konstytucyjnego (art. 33a KPRL i TKU 1985)
– utworzenie urzędu RPO (RPOU 1987, art. 36 KPRL)
8. Nowelizacja KPRL i Mała Konstytucja (1992) – po przemianach, długotrwałe prace i doraźne ustalenia, uchyliła KPRL, ale utrzymała w mocy rozdziały 8 i 9, dotyczące praw obywateli i zasad prawa wyborczego, jednocześnie wydano ustawę o trybie uchwalenia nowej konstytucji
9. Projekty nowej konstytucji – przykładały dużą wagę do ochrony praw człowieka, m.in. Karta Praw i Wolności, przedłożona przez Lecha Wałęsę
10. Konstytucja RP (1997) – uchwalona przez ZN 2 kwietnia, przyjęta w referendum 25 maja, weszła w życie 24 października
– najważniejsze kwestie, m.in. prawa człowieka i ich ochrona
– preambuła i XII rozdziałów
– najwyższe źródło prawa
– art. 5 – gwarancja ochrony wolności i praw człowieka i obywatela
– szczegółowe regulacje w rozdziale II, podzielonym na kilka podrozdziałów
– także środki ochrony odpowiadają międzynarodowym standardom i nie odbiegają poziomem od innych konstytucji
– dotyczą także cudzoziemców
– ograniczenie możliwe tylko na podstawie ustawy i w razie najwyższej konieczności, nie może naruszać istoty prawa
– podstawową wartością godność, katalog bardzo obszerny
– podstawowe standardy prawa karnego
– śroki ochrony wolności i praw: prawo do wynagrodzenia szkody, zakaz zamykania drogi sądowej, prawo zaskarżenia decyzji i orzeczeń w pierwszej instancji, prawo wniesienia skargi do TK i wniosku do RPO
– KRRiT jako organ konstytucyjny stojący na straży wolności słowa, prawa do informacji i interesu publicznego
– obowiązki obywatelskie – wierność RP, troska o dobro wspólne, przestrzeganie prawa, ponoszenie ciężarów i świadczeń, obrona kraju, dbanie o środowisko
Rzecznik Praw Obywatelskich:
– wyjątkowe znaczenie dla ochrony praw człowieka – szczególną rangę nadała Ewa Łętowska
– celem zapewnienie jednostce ochrony przed naruszeniami ze strony organów państwowych – miał się zajmować badaniem przejawów działalności instytucji publicznych, które mogłyby skutkować takimi naruszeniami
– wzorowana na instytucji ombudsmana (Szwecja) – konstytucja 1809 stworzyła urząd Justitieombudsmana (samodzielny organ, związany z parlamentem, ale niezależny od innych, czuwający nad respektowaniem praw czowieka przez administrację i sądy – sprawozdanie parlamentowi, dostępny dla obywatela, bez prawa rozstrzygania spraw, tylko kierowanie sugestii) – punktem wyjścia był urząd funkcjonariusza parlamentu do kontrolowania urzędników królewskich i działający na rzecz parlamentu
– przez długi czas unikalny, potem wprowadzony w: Finaldii (1919), Danii (1953), Norwegii (1952 i 1962), Nowej Zelandii (1962), Wielkiej Brytanii (1967), Izraelu (1971), Francji (1973), Portugalii i Australii (1976), Austrii (1977)
– spotyka się też ombudsmanów lokalnych (USA, Kanada) i wyspecjalizowanych (Wielka Brytania, Niemcy, Polska)
– obecnie jedna z podstawowych instytucji ustrojowych (czasami urząd o podobnym charakterze)
Cechy konstytutywne RPO:
1. samodzielny, oddzielony od sądownictwa i administracji, umocowany w Konstytucji
2. powiązany z parlamentem (zawsze funkcjonalnie – element uprawnień kontrolnych, najcz. strukturalnie – prawo powoływania)
3. dwojakie zadania – wysłuchiwanie skarg obywateli na niesprawidłowe działania, podejmowanie kroków, informowanie o stanie przestrzegania prawa (kontrola legalności) + badanie słuszności i sprawiedliwości kwestionowanych rozstrzygnięć
4. łatwo dostępny dla obywateli, odformalizowany i szybki, swoboda w doborze spraw, ale bez prawa rozstrzygania (tylko sugestie prawidłowego załatwienia sprawy)
Polski RPO:
– samodzielny organ kontroli powiązany strukturalnie i funkcjonalnie z Sejmem, ale z własnymi konstytucyjnymi i ustawowymi kompetencjami, działający samodzielnie i we własnym imieniu
– stoi na straży praw i wolności człowieka i obywatela zawartych w Konstytucji i ustawach – bada, czy w w yniku działania lub zaniechana nie nastąpiło naruszenie prawa i zasad współżycia społecznego
– powołuje Sejm za zgodą Senatu na 5 lat, nie może zajmować innego stanowiska, max. 2 kadencje, ale w praktyce nigdy o to nie proszą
– kolejni RPO to Ewa Łętowska, Tadeusz Zieliński, Adam Zieliński, Andrzej Zoll, Janusz Kochanowski
– w zasadzie nie można odwołać przed upływem kadencji ALE Sejm podejmuje uchwałę na wniosek Marszałka Sejmu lub 35 posłów, jeżeli zrzekł się, stał się trwale niezdolny lub sprzeniewierzył się ślubowaniu
– w pełni niezawisły i niezależny, odpowiada tylko przed Sejmem, posiada immunitet
– kontrola Sejmu też jest ograniczona – obowiązek corocznej informacji o działalności i stanie przestrzegania praw człowieka i obywatela (Konst i ust – podawana do wiadomości publicznej) i na wniosek Marszałka Sejmu informacji lub podejmowania działań w określonych sprawach (ust), RPO może też przedkładać Sejmowi i Senatowi określone sprawy ze swojej działalności
– posiada Biuro RPO, na jego wniosek Marszałek Sejmu może powołać do 3 zastępców, w tym ds. żołnierzy, a za zgodą Sejmu może powołać pełnomocników terenowych
Działanie RPO:
– podejmuje czynności na wniosek obywateli, organizacji, organów, RPD lub własnej inicjatywy
– wniosek jest bardzo odformalizowany, powinien zawierać tylko dane wnioskodawcy, podmiotu praw i opis sprawy
– rPO może podjąć sprawę, wskazać przysługujące środki działania, przekazać sprawę lub nie podjąć sprawę, zawiadamiając wnioskodawcę i podmiot sprawy
– jeżeli podejmuje sprawę, to może sam prowadzić postępowanie wyjaśniające, zwrócić się do właściwego organu o zbadanie sprawy lub zwrócić się do Sejmu o zlecenie NIK przeprowadzenie kontroli
– jeżeli samodzielnie prowadzi postępowanie, to może badać sprawę nawet bez uprzedzenia, zlecać ekspertyzy, żądać od organów prowadzących sprawę wyjaśnień i akt sprawy (sąd/prokuratura – informacja o stanie sprawy, wgląd do akt po zakończeniu sprawy i wydaniu rozstrzygnięcia)
Po zbadaniu sprawy:
– jeżeli nie stwierdzono naruszenia, należy poinformować wnioskodawcę
– może skierować wystąpienie do organu (nie może naruszyć niezawisłości sędziowskiej), zawierające wnioski i opinie co do załatwienia sprawy (niewiążące), może też żądać wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub sankcji służbowej à organ ma 30 dni na poinformowanie RPO o podjętych działaniach, jeżeli RPO się nie zgadza, może wystąpić do jednostki nadrzędnej, RPO może także od razu zwrócić się do jednostki nadrzędnej
– może żądać wszczęcia postępowania cywilnego, przygotowawczego, administracyjnego, zaskarżać decyzje w WSA, wnosić o ukaranie za wykroczenie, wnosić kasację, a także brać udział w toczących się postępowaniach
– może też odnosić się do zagadnień ogólnych
– może przedstawiać organom opinie i wnioski co do zapewnienia skutecznej ochrony praw człowieka – też niewiążące, organy mają się ustosunkować, ale nie ma szczegółowych regulacji
– wpływ na treść porządku prawnego – może występować z wnioskami podjęcie inicjatywy ustawodawczej, występować do TK, zgłosić udział w postępowaniu przed TK, występować do SN o podjęcie uchwały wyjaśniającej wątpliwe przepisy
– szczególnie ważne są wnioski do TK – niektóre stały się głośne
– może współpracować z organizacjami społecznymi i RPD
Rzecznik Praw Dziecka:
– działa na podstawie Konstytucji i innych – również typ ombudsmana
– stoi na straży praw dziecka z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców
– kieruje się dobrem dziecka i rodziny, w celu harmonijnego rozwoju i praw społecznych
– szczególną opieką dzieci niepełnosprawne
– powołuje Sejm za zgodą Senatu na 5 lat, max. 2 kadencje – Paweł Jaros, Ewa Sowińska
Trybunał Konstytucyjny:
– działa do 1986 roku – podobnie jak RPO mimo ograniczeń wypracował sobie dobrą pozycję
– początkowo pełnił skromną rolę, później wzrosła
– na kontynencie sądownictwo konstytucyjne ma już tradycję – specjalne trybunały konstytucyjne, w krajach anglosaskich i skandynawskich o konstytucyjności orzekają sądy
Model amerykański:
– konstytucja 1787 nie przewidywała mechanizmów jej przestrzegania, zdecydował Sąd Najwyższy (Marbury/Madison – jeżeli konstytucja stoi najwyżej, to wszystko musi być z nią zgodne, sąd ma obowiązek odmowy zastosowania normy niższej niezgodnej z normą wyższą, a więc także ustawy z konstytucją) à system szerokiej sądowej kontroli konstytucyjności
– odnosi się do wszystkich aktów normatywnych i działań urzędowych
– przysługuje każdemu sądowi
– tzw. kontrola konkretna – w związku z rozpatrywaną sprawą
– inicjowana przez strony procesowe
– charakter względny, wiąże tylko w danej sprawie – sąd odmawia zastosowania w danej sprawie, ale nie może uchylić, inne sądy mogą mieć inne zdanie – w praktyce mają jednak wysoką rangę i inne organy je stosują, a akt jest eliminowany z porządku prawnego
– głośny, ale recepcja ograniczona (w Wielkiej Brytanii też nie, bo nie ma pisanej konstytucji) – Holandia, Irlandia, mniej Szwajcaria, Grecja
Model skandynawski – efekt specyficznej tradycji nordyckiej
Model kontynentalny:
– powstał po I wś i opiera się na instytucji trybunału konstytucyjnego, który orzeka o konstytucyjności i rozstrzyga sprawy wykładni
– pierwszy tk – Austria 1920, nawiązywał do Trybunału Państwa w Konstytucji Grudniowej 1867 (autorem koncepcji Hans Kelsen)
– cechy charakterystyczne: odrębny od sądownictwa organ państwowy z wyłącznością na rozstrzyganie sporów konstytucyjnych, ochrona konstytucji o charakterze kompleksowym (spory, skargi, badanie konstytucyjności), kontrola ustaw ma charakter abstrakcyjny (oderwany od aktów stosowania prawa, inicjatywa określonych organów), sądy nie mogą przedstawiać wątpliwości co do konstytucyjności normy, charakter bezwzględny (uchylenie aktu)
– nowelizacja 1929 – przyznanie SN i TAdm prawa inicjowania kontroli przed TK w związku z wątpliwościami przy konkretnym akcie stosowania prawa
– konstytucja 1920 nie poświęcała wiele miejsca prawom obywateli, TK miał za zadanie więc zachowywać równowagę w systemie organów państwa
– konstytucja 1934 znosi TK (podobnie utworzone na jego wzór czechosłowacki i hiszpański TK)
– taka idea była początkowo odrzucana także w Europie, a jeżeli już, to należało recypować model amerykański (Niemcy, Skandynawia, Rumunia, Portugalia, Grecja, Szwajcaria) – zaakceptowano model austriacki szeroko po II wś (Austria 1946, Włochy 1947, RFN 1949, Hiszpania 1978, Portugalia 1982)
– odbiegały Grecja i Belgia, początkowo Francja też, ale od lat 70. orzecznictwo Rady Konstytucyjnej zbliża ją do trybunałów konstytucyjnych
– w czasach socrealizmu TK były tylko fikcją (np. Czechosłowacja, mniej w Jugosławii), Polska była pozytywnym wyjątkiem
Skarga konstytucyjna:
– obecnie TK ma duży wpływ na ochronę praw człowieka, orzekając o konstytucyjności nawet odległych dziedzinowo aktów
– skarga konstytucyjna daje możliwość inicjowania kontroli jednostce
– wywodzi się z tradycji anglosaskiej à recepcja z oporami, pierwsza Austria (1867 – obywatele mogą się odwoływać do Trybunału Państwa – ale nie można było skarżyć ustaw), Szwajcaria (1874), Austria (1920), Hiszpania (1931 i 1978), RFN (1969 – skaga federalna), Belgia (1946 – Rada Stanu z prawem skargi aktów wykonawczych, 1988 – Trybunał Rozjemczy z prawem uchylenia w wyniku skargi ustawy niezgodnej), Węgry (1989), Rosja (1990)
Skarga konstytucyjne w RFN:
– może być wniesiona przez każdego, kto uważa, że jego prawa zostały naruszone przez władzę publiczną (każdy organ realizujący władztwo)
– przedmiotem mogą być wszelkie akty władzy publicznej (ustawy i inne z wyj. konstytucji) i akty stosowania prawa (decyzje, działania faktyczne, orzeczenia)
– skargę można wnieść dopiero po wyczerpaniu środków odwoławczych, wyjątkowo nie trzeba, jeśli skarga ma charakter ogólny (wiele podmiotów) i gdy skorzystanie z tych środków mogło przynieść ciężką i nieodwracalną szkodę
Polski Trybunał Konstytucyjny:
– regulacja konstytucyjna i ustawowa
– orzeka o zgodności ustaw z Konstytucją i ratyf umowami międzynarodowymi, a przepisów państwa także z ustawami, rozpatruje skargi konstytucyjne, rozstrzyga spory kompetencyjne
– orzeczenia są powszechnie obowiązujące i ostateczne
– jest związany granicami skargi lub wniosku
– 15 sędziów na 9 lat przez Sejm
...
scorpion142