kompetencje_nauczyciela_w_unii_europejskiej.pdf

TRENDY uczenie w XXI wieku Internetowy magazyn CODN nr 3 /2005

Mirosław Sielatycki

Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej

W Brukseli w dniach 20 -21 czerwca 2005 r. odbyła się konferencja podsumowująca

(jednocześnie testująca) prace grupy roboczej powołanej przez Komisję Europejską w

związku z realizacją wdrażania dokumentu Edukacja w Europie: różne systemy

kształcenia i szkolenia – wspólne cele do roku 2010 , który jest ściśle związany ze

Strategią lizbońską przyjętą przez UE w 2000 r. Grupa powołana z przedstawicieli 25

państw, zajmowała się zagadnieniem opisu kompetencji, kwalifikacji i profilu nauczyciela w

Unii Europejskiej. Jej zadanie związane było ściśle z realizacją celu 1.1 powyższego

dokumentu – Podniesienie jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli i

osób prowadzących szkolenia . Na konferencji omawiany był projekt rekomendacji Komisji

Europejskiej - Common European Principles for Teacher Competences and

Qualifications - związanej z zawodem nauczyciela w UE (ostatecznie i oficjalnie zostanie on

przedstawiony do końca 2005 r.).

Na półmetku realizacji Strategii lizbońskiej dokonano szeregu podsumowań (m.in. raport

Wima Koka) odnoszących się do uzyskanych efektów. Dominowały głosy krytyczne, gdyż UE

nie osiągnęła na ogół etapowych celów gospodarczych. W odniesieniu do edukacji z

osiągniętymi wskaźnikami jest różnie, ale bardzo ważnym wydaje się fakt zintensyfikowania

ogólnoeuropejskiej dyskusji o edukacji, czego efektem jest m.in. projekt opisu kompetencji

nauczycielskich w państwach członkowskich UE .

Jak wiemy edukacja jest tą dziedziną, w którą UE w niewielkim stopniu „ingeruje”, unikając

wprowadzania różnego rodzaju regulacji, jak to się dzieje z wieloma innymi dziedzinami,

takimi jak handel, rolnictwo, czy ochrona środowiska. Jednak postępy w integrowaniu

jednolitego rynku gospodarczego i związany z tym faktem znaczący wzrost przemieszczania

Mirosław Sielatycki „Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej” str: 1

TRENDY uczenie w XXI wieku Internetowy magazyn CODN nr 3 /2005

się pracowników pomiędzy państwami członkowskimi wymusiły niejako bliższe zajęcie się

edukacją.

Stan, w którym granice pomiędzy państwami członkowskimi bez problemów pozwalają

na przemieszczanie się ludzi, kapitału i towarów, a jednocześnie są barierą dla

dyplomów i świadectw nie jest do zaakceptowania.

Rozpoczęła się więc dyskusja nad ujednoliceniem podejścia do kwalifikacji pracowników, a

następnie refleksja nad kompetencjami absolwentów uczelni i szkół. Ale poprzedzającą to

wszystko, logiczną kostką domina, są kwalifikacje i kompetencje nauczycieli. I tak, w

pewnym sensie „od końca”, doszliśmy do wagi dyskusji o nauczycielu w Unii Europejskiej.

Nim przejdę do omówienia efektów najświeższej europejskiej dyskusji o nauczycielach,

przedstawię krótką historię debaty o kompetencjach. Nie jest to dyskusja łatwa, bowiem

istotnym utrudnieniem jest już samo pojęcie kompetencje .

Encyklopedie często odnoszą kompetencję do prawnych właściwości, uprawnień do czegoś.

Mówimy więc dla przykładu, że w kompetencjach danego urzędu leży to i to, lub że z racji

zajmowanego stanowiska ktoś jest kompetentny (władny) do podjęcia takich to a takich

decyzji. Rzeczywiście łacińskie competentia oznacza przede wszystkim „odpowiedzialność”,

„zajmowanie określonej pozycji”.

Jednak drugi nurt refleksji nad kompetencjami podkreśla raczej znaczenie „potencjału” i

„możliwości” uczących się, istotna w nim jest korespondencja kompetencji z wiedzą,

umiejętnościami, doświadczeniami danej osoby i działaniem człowieka. W języku polskim

mamy wiele przykładów zmiany pierwotnego znaczenia pojęć, w przypadku kompetencji

jesteśmy jednak na poziomie sporu (mam nadzieję, że konstruktywnego). Wyboista droga

kompetencji do polskiej podstawy programowej jest dobrą tego stanu ilustracją.

W „Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku” zwrócono uwagę na wspomnianą dychotomię

pojęciową. Pod hasłem „kompetencja” czytamy m.in.:

„Kompetencja – jedno z ważniejszych pojęć pedagogicznych, którym trudno jest przyznać

jednoznaczny zakres pojęciowy (...). Zaznaczają się dwa ujęcia kompetencji. Pierwsze z nich

to takie, gdzie kompetencję można pojmować jako adaptacyjny potencjał podmiotu,

pozwalający mu na dostosowanie działania do warunków wyznaczonych przez charakter

otoczenia (...). Drugie ujęcie obejmuje taką koncepcję kompetencji, w której jawi się ona jako

Mirosław Sielatycki „Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej” str: 2

TRENDY uczenie w XXI wieku Internetowy magazyn CODN nr 3 /2005

transgresyjny potencjał podmiotu, gdzie generowane przezeń typy działań są podatne na

twórczą modyfikację, następującą w rezultacie interpretacji kontekstu działania”.

Nowy nurt myślenia o kompetencjach podjął w Polsce m.in. program TERM. W tłumaczeniu

brytyjskiego słownika „Kształcenie otwarte od A do Z” wydanego w ramach realizacji TERM

(FRSE, MEN, Warszawa 1997) czytamy:

„Kompetencja to szerokie pojęcie, które wyraża umiejętność transferu umiejętności i wiedzy

do nowych sytuacji w obrębie sytuacji zawodowej. Obejmuje ono również organizację i

planowanie pracy, gotowość do wprowadzenia innowacji i umiejętność radzenia sobie z

niecodziennymi zadaniami. Termin ten obejmuje również cechy osobowości niezbędne do

efektywnej współpracy z kolegami, menedżerami i klientami”.

Znamienne jest to, że definicja ta została opracowana przez brytyjski Krajowy Komitet ds.

Kwalifikacji Zawodowych oraz Program Standaryzacji Agencji Szkoleniowych. To niejako

typowy dla sprawy praktyczny i prorynkowy punkt patrzenia na kompetencje. Pamiętajmy

jednak, że nie zawsze koresponduje on z perspektywą akademicką.

W wydanej niedawno publikacji Komisji Europejskiej „Kompetencje kluczowe” (polskie

wydanie: FRSE, Warszawa 2005) cytowanych jest kilka definicji kompetencji. Jedną z nich

przedstawił w 1996 r. J. Coolahan:

„Kompetencje to ogólne zdolności (możliwości) oparte na wiedzy, doświadczeniu,

wartościach oraz skłonnościach nabytych w wyniku oddziaływań edukacyjnych”

Z kolei F. E. Weinert w 2001 r. na podstawie różnych definicji skonstruował następujące

znaczenie kompetencji:

„Pojęcie kompetencji interpretuje się jako mniej lub bardziej wyspecjalizowany system

zdolności, umiejętności lub sprawności niezbędnych lub wystarczających do osiągnięcia

określonego celu”

Próbę pogodzenia różnych punktów widzenia podjęta została w „Słowniku nowych terminów

w praktyce szkolnej” (Elzbieta Goźlińska, Wyd. CODN, Warszawa 1997), w którym zawarto

następującą definicję kompetencji:

„Kompetencja to zakres wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności; zakres pełnomocnictw i

uprawnień do działania. Kompetencja jest (potencjalną) umiejętnością, ujawniającą się w

chwili wykonywania danego zadania lub predyspozycją do jego wykonania”.

Mirosław Sielatycki „Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej” str: 3

TRENDY uczenie w XXI wieku Internetowy magazyn CODN nr 3 /2005

Konkludując należy stwierdzić, że nie ma jednej powszechnie akceptowanej definicji

kompetencji, wręcz przeciwnie spektrum znaczeniowe pojęcia jest dość szerokie. Komisja

Europejska też nie zdecydowała się wprost na premiowanie konkretnej definicji, zwracając

uwagę, że tylko połowa państw członkowskich posiada odwołanie do kompetencji w swoich

głównych dokumentach dotyczących programów nauczania. Wydaje się jednak, że wymogi

„uwspólniającego się” rynku kształcenia i zatrudnienia w Europie będą stopniowo

wzmacniały podejście „funkcjonalne”, kosztem „funkcyjnego” (nieco przenośnie używając gry

słów).

W zróżnicowanej edukacyjnie Europie ważnym zadaniem staje się wyodrębnienie spośród

całego spektrum kompetencji - kompetencji kluczowych , wspólnych i najważniejszych dla

wszystkich. Komisja Europejska proponuje sposób ich wydzielenia:

„Pierwszym kryterium wyboru kompetencji kluczowych powinny być potencjalne korzyści dla

całego społeczeństwa. Kompetencje kluczowe winny bowiem odpowiadać potrzebom całej

społeczności niezależnie od płci, pozycji społecznej, rasy, kultury, pochodzenia społecznego

czy języka. Po drugie muszą one pozostawać w zgodzie z przyjętymi przez społeczeństwo

wartościami i prawami etyki, gospodarki i kultury”.

Przystępując do pracy nad kompetencjami nauczycielskimi Komisja Europejska odwoływała

się również do dorobku innych organizacji w tym zakresie, zwłaszcza OECD, UNESCO i

Rady Europy. Duże znaczenie w definiowaniu wspólnej kompetencyjnej podstawy edukacji

posiada dokument UNESCO „Edukacja dla wszystkich”, w którym określono cztery obszary

dla rozwoju kompetencji kluczowych poprzez wskazanie głównych celów procesu edukacji:

uczyć się aby być, aby wiedzieć, aby działać, aby żyć wspólnie. Z kolei badania realizowane

przez OECD nad alfabetyzmem funkcjonalnym oraz w ramach programu PISA w istotny

sposób wpłynęły na kształtowanie się kanonu kompetencji kluczowych, w zakresie czytania

ze zrozumieniem i myślenia matematycznego. Rada Europy podjęła temat kompetencji

kluczowych w odniesieniu do europejskiej przestrzeni edukacyjnej. Na sympozjum

zorganizowanym w 1996 r. w szwajcarskim Bernie przyjęto propozycję wspólnych

europejskich kompetencji kluczowych, jakimi powinni dysponować absolwenci szkół średnich

w Europie.

Lista „kompetencji berneńskich” obejmuje:

- współpracę w zespołach,

- posługiwanie się nowoczesnymi środkami informacji i komunikacji,

Mirosław Sielatycki „Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej” str: 4

TRENDY uczenie w XXI wieku Internetowy magazyn CODN nr 3 /2005

- rozwiązywanie problemów,

- korzystania z różnych źródeł informacji,

- słuchanie i korzystanie z poglądów innych ludzi,

- porozumiewania się w kilku językach,

- łączenie i porządkowanie różnych, jednostkowych elementów wiedzy,

- podejmowanie odpowiedzialności,

- organizowanie i ocenianie własnej pracy,

- radzenie sobie z niepewnością i złożonością.

W 2002 r. we wspomnianym już dokumencie UE „Edukacja w Europie ...”, przyjętym w

Barcelonie, zaproponowano listę kompetencji niezbędnych w społeczeństwie wiedzy, jakim

staje się społeczność europejska.

Lista „kompetencji barcelońskich” obejmuje:

- zdolność porozumiewania się w języku ojczystym,

- znajomość języków obcych,

- umiejętność liczenia,

- podstawowe umiejętności w dziedzinie nauk ścisłych i technologii,

- posługiwanie się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi,

- umiejętność uczenia się,

- kompetencje interpersonalne i obywatelskie,

- zmysł przedsiębiorczości,

- świadomość kulturowa.

Na polskim gruncie edukacyjnym kompetencje kluczowe rozwijane były m.in. w programie

„Kreator” , realizowanym w latach 1995 -1999 w CODN na zlecenie MEN. Wyróżniono w

nim następującą listę:

- planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się,

- skuteczne porozumiewanie się w różnych sytuacjach,

- efektywne współdziałanie w zespole,

- rozwiązywanie problemów w twórczy sposób,

- operowanie informacjami i efektywne posługiwanie się technologią informacyjną.

Program był próbą znalezienia harmonijnej koegzystencji wiedzy i umiejętności w warunkach

polskiej szkoły końca XX wieku, która była powszechnie krytykowana za zbytni

Mirosław Sielatycki „Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej” str: 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: