molier-swietoszek.pdf

eBook Elektroniczna Księgarnia

Moliére – Świętoszek

Osoby dramatu

PANI PERNELLE, matka Orgona

ORGON

ELMIRA, żona Orgona

DAMIS, syn Orgona

MARIANNA, córka Orgona i bogdanka Walerego

WALERY, bogdanek Marianny

KLEANT, szwagier Orgona

TARTUF, fałszywy pobożniś

DORYNA, panna respektowa Marianny

PAN PIÓRKO, woźny

OFICER STRAŻY KRÓLEWSKIEJ

FLIPOTKA, służąca pani Pernelle

Rzecz dzieje się w Paryżu

Przedmowa Autora

O komedię niniejszą było wiele hałasu i długo ją prześladowano, a przedstawieni w niej

ludzie dali dowód, że są we Francji potężniejsi niż ci wszyscy, których przedstawiałem

dotychczas. Margrabiowie, wykwintnisie, rogacze i lekarze − znosili bez gniewu, że się ich

odmalowało, udając nawet, że te ich konterfekty bawią ich tak samo jak resztę publiczności.

Natomiast obłudnicy wrażliwsi są na drwiny; obruszyli się zrazu i uznali za dziwne, że mam

czoło wytykać ich świętoszkostwo i piętnować coś, czym się para tyle osób światowych. Tej

zbrodni darować mi nie mogą i jak jeden mąż rzucili się na moją komedię z nieopisaną

zaciekłością. Pilnie się strzegli atakować ją od tej strony, która ich zraniła: są na to zbyt

wytrawni i zbyt dobrze umieją żyć, aby ujawnić tajniki swej duszy. Chwalebnym swoim

zwyczajem osłonili własne korzyści sprawą Boga − i w ich ustach Świętoszek stał się sztuką

uwłaczającą pobożności. Od początku do końca pełno w niej obrzydliwości, a nie masz w niej

nic, co by nie zasługiwało na spalenie. Każda zgłoska jest tu bezbożna, każdy gest nawet jest

tu zbrodniczy; najmniejszy rzut oka, najmniejsze kiwnięcie głową, najmniejszy krok na prawo

czy na lewo − ukrywają tajemnice, które ci ludzie potrafili wytłumaczyć na swoją niekorzyść.

Próżno poddawałem ją światłej ocenie mych przyjaciół i osądowi publicznemu; poprawki,

które wprowadziłem, zdanie Króla i Królowej, którzy ją widzieli, aprobata dostojnych książąt

i panów ministrów, którzy otwarcie uświetnili ją swoją obecnością, świadectwo ludzi

zacnych, którzy ją uznali za pożyteczną − to wszystko nie zdało się na nic. Tamci nie ustępują

i dzień po dniu poduszczają na mnie niemądrych gorliwców, którzy mię lżą z pobożnością i

potępiają z miłosierdzia.

Mało bym dbał o ich gadaninę, gdyby nie spryt, z jakim robią mi wrogów z ludzi, których

szanuję, i zyskują poparcie osób prawdziwie zacnych, których dobrej wiary nadużyli, a które

wskutek swego szczerego zapału dla sprawy Niebios łacno dają się nastroić odpowiednio.

Oto, co mnie zmusza do obrony własnej. Pragnę wszechstronnie usprawiedliwić moją

komedię wobec ludzi prawdziwie pobożnych i zaklinam ich z całego serca, by nie potępiali

___________________________________________________________________________

Pobrano z http://www.ebook.zap.only.pl

Strona 1

eBook Elektroniczna Księgarnia

rzeczy, zanim ją obejrzą, by się wyzbyli wszelkich uprzedzeń i nie popierali roznamiętniania

niecnych obłudników.

Ktokolwiek zada sobie trud rzetelnego przemyślenia mej komedii, zobaczy niechybnie, że

intencje moje są w niej zawsze niewinne, że się w niej żadną miarą nie wyszydza spraw

godnych czci, żem ją pisał z całą oględnością, jakiej wymaga tak delikatna materia, i żem z

całym kunsztem, z całym staraniem, na jakie mię stać, usiłował należycie odgraniczyć postać

obłudnika od postaci prawdziwie pobożnego. Toteż całe dwa akty przygotowują widzów do

występu mego nicponia. Niepodobna się mylić ani przez chwilę; poznaje się go od razu po

znamionach, jakie mu nadaję; od początku do końca każdziutkie jego słowo, każdziutki

postępek odmalowuje go jako niegodziwca, a zarazem uwydatnia charakter prawdziwie

zacnego człowieka, którego mu przeciwstawiam.

Wiem dobrze, iż w odpowiedzi panowie ci starają się podsunąć nam zręcznie, jakoby nie było

rzeczą teatru rozprawiać o tych tematach; lecz niechże mi będzie wolno zapytać, na czym

opierają tę piękną maksymę. Oni to swoje twierdzenie wytaczają po prostu, bez żadnych

dowodów; owóż nie byłoby trudno wykazać, że w starożytności teatr wiódł swój początek od

religii i stanowił część jej misteriów; że u Hiszpanów, naszych sąsiadów, żadne święto nie

odbywa się bez udziału teatru; że i u nas zawdzięcza on swe narodziny bractwu, które do dziś

dnia jest właścicielem Pałacu Burgundzkiego − gmachu, gdzie się wystawia najwznioślejsze

tajemnice naszej wiary; że dziś jeszcze krążą drukowane czcionkami gotyckimi komedie,

podpisane przez jednego z doktorów Sorbony; że wreszcie, nie sięgając aż tak daleko, za

naszego już życia grano sztuki pobożne pana de Corneille, które wprawiły w zachwyt całą

Francję.

Jeśli komedia ma na celu karcić ludzkie przywary, nie widzę, dla jakiej racji któraś z tych

przywar miałaby być uprzywilejowana. Ta, o którą idzie, pociąga w państwie następstwa o

wiele groźniejsze niż wszystkie inne; a przekonaliśmy się, że teatr nader skutecznie walczy o

poprawę. Najpiękniejsze rysy poważnego morału odnoszą najczęściej skutek mniejszy niźli

satyra; nic tak dobrze nie przywodzi ludzi do opamiętania, jak obraz ich wad. Ciężkim jest

zamachem na występek, gdy się go wystawia na ogólne pośmiewisko. Człowiek dość łatwo

znosi napomnienia, lecz nie znosi drwin; zgadza się być złym, ale nie zgadza się być

śmiesznym.

Zarzucają mi, żem w usta swego Szalbierza włożył słowa pobożne. A czyż mogłem tego

uniknąć, jeślim chciał należycie zobrazować charakter hipokryty? Wystarcza chyba, że

ujawniłem zbrodnicze pobudki, skłaniające go do ich wygłaszania, tudzież że usunąłem

terminy uświęcone, których nadużycie przez niego byłoby raziło. − Jednak w czwartym akcie

głosi on moralność wypaczoną i zgubną. − Owszem, ale czyż ta moralność nie jest czymś, co

na każdym kroku kładą nam w uszy? czyż w mojej komedii wytacza ona jakie nowe

argumenty? czyż można się obawiać, iż rzeczy tak powszechnie znienawidzone wywrą jakieś

wrażenie na umysłach? że stają się one niebezpieczniejsze dlatego, iż ukazuję je w teatrze? że

nabierają większej powagi, gdy wychodzą z ust łotra? Zgoła to nieprawdopodobne; i trzeba

albo przyzwolić na Świętoszka, albo potępić w czambuł wszystkie komedie.

Właśnie o to zabiega się zawzięcie od pewnego czasu; jeszcze nigdy nie ciskano się na teatr

tak gwałtownie. Przyznaję, iż niektórzy Ojcowie Kościoła potępili komedię; ale trzeba

nawzajem przyznać i mnie, że byli również i tacy, co ją traktowali trochę łagodniej. Ta

rozbieżność podważa jednostronny sąd potępiający; i jeżeli ludzie tak poważni, a jednakimi

kierujący się światłami, mieli zdania odmienne, znaczy to po prostu, że się zapatrywali na

___________________________________________________________________________

Pobrano z http://www.ebook.zap.only.pl

Strona 2

eBook Elektroniczna Księgarnia

komedię z różnych stanowisk: jedni ją oglądali w jej czystości, drudzy widzieli ją w jej

zepsuciu i pomieszali ją z tymi szkaradnymi widowiskami, które się słusznie piętnuje mianem

wszetecznych.

W rzeczy samej: skoro wypada rozprawiać o rzeczach, a nie o słowach, skoro większość

sprzeczności ma za powód niezrozumienie i nadawanie rzeczom przeciwstawnym tej samej

nazwy, wystarczy odsunąć tę mylącą zasłonę i przyjrzeć się, czym jest komedia sama w sobie,

aby stwierdzić, czy trzeba ją potępić. Wówczas uznamy niewątpliwie, że ponieważ jest ona

tylko dowcipną poezją, która za pomocą uciesznych lekcji karci ludzkie wady, nie godzi się

jej gromić, gdyż byłoby to niesprawiedliwością. A jeśli chcemy posłyszeć, co w tej mierze

sądziła starożytność, powie nam ona, iż komedię pochwalali najsławniejsi filozofowie, którzy

wszak uprawiali mądrość wielce surową i bez ustanku tropili występki swoich czasów;

przypomni nam ona, iż Arystoteles trawił długie godziny w teatrze i nie szczędząc trudu

opracował reguły pisania sztuk teatralnych; powiadomi nas ona, że najwięksi ludzie,

najpierwsi dostojnicy, sami się chlubili układaniem scenicznych utworów, inni zaś

bynajmniej się nie wzdragali recytować ich publicznie; że Grecja dobitnie zaznaczyła swą

cześć dla sztuki, przyznając twórcom wspaniałe nagrody i budując okazałe teatry; że wreszcie

Rzym również otaczał tę sztukę nadzwyczajnymi honorami: a mówię tu nie o Rzymie

rozpustnym, pod rządami rozwiązłych cesarzy, lecz o Rzymie karnym, pod mądrym

kierownictwem konsulów, w czasach, gdy cnota rzymska była najmocniejsza.

Przyznaję, że były okresy zwyrodnienia komedii. Ale jestże na świecie cokolwiek, co by

nigdy nie wyrodniało? Nie masz rzeczy tak niewinnej, w którą by ludzie nie potrafili wsączyć

swych zbrodni, nie masz kunsztu tak zbawiennego, którego by nie zdołali wykoślawić, nie

masz sprawy tak dobrej w sobie, której by nie obrócili na złe. Medycyna jest sztuką

pożyteczną i każdy ją czci, widząc w niej jedną z najcelniejszych rzeczy, jakie posiadamy; a

jednak były czasy, gdy się wyrodziła w szkaradzieństwo i niejednokrotnie stawała się

kunsztem trucicielskim. Filozofia − to dar Niebios; dano ją nam po to, byśmy wznosili swe

umysły do poznania Boga przez ogląd cudów natury; a przecież wiadomo, że częstokroć

odwracano ten jej kierunek i posługiwano się nią publicznie ku szerzeniu bezbożności.

Najświętsze nawet rzeczy nie są zabezpieczone od ludzkiego zepsucia; co dzień widujemy

łotrów, którzy nadużywają pobożności, każąc jej służyć największym zbrodniom. Mimo to

nie omieszkujemy czynić koniecznych rozróżnień; fałszywa konsekwencja nie zaciera nam

granic pomiędzy dobrocią rzeczy, które ktoś złośliwie psowa, a złośliwością psowacza;

zawsze oddzielamy nadużycie danej sztuki od jej właściwych zamierzeń; i podobnie jak się

nie zakazuje medycyny, choć ją kiedyś wyświęcono z Rzymu, ani filozofii, choć ją publicznie

potępiono w Atenach; tak też nie godzi się skazywać komedii, choć ją w pewnych okresach

krytykowano. Krytyka ta miała swe racje, tutaj nie istniejące; zacieśniła się ona do tego, co

zdołała dojrzeć; nie trzeba rozciągać jej poza granice, które sama sobie zakreśliła,

rozprzestrzeniać jej nadmiernie, ani pozwolić, by dotknęła tak niewinnych, jak i winnych.

Komedia, którą krytyka atakowała, nie jest bynajmniej tą, której pragniemy bronić. Strzeżmy

się pomieszania jednej z drugą. Są to dwie osoby o wręcz przeciwnych obyczajach; nic ich

nie łączy prócz podobieństwa imienia; i przeraźliwą byłoby niesprawiedliwością potępiać

Olimpię, która jest zacną kobietą, jedynie za to, że inna Olimpia była wszetecznicą. Tego

rodzaju wyroki bezsprzecznie sprowadziłyby niezmierny zamęt. Nic by nie uszło skazania; a

ponieważ nie stosuje się takich rygorów do wielu codziennie nadużywanych rzeczy, snadnie

trzeba podobnąż laskę wyświadczyć komedii i przyklasnąć sztukom teatralnym, gdy są one

pouczające i uczciwe.

___________________________________________________________________________

Pobrano z http://www.ebook.zap.only.pl

Strona 3

eBook Elektroniczna Księgarnia

Wiem, że niektórzy przewrażliwieni ludzie nie mogą ścierpieć żadnej komedii, utrzymując, iż

najuczciwsze z nich są zarazem najniebezpieczniejsze, iż odmalowywane w nich namiętności

są tym bardziej wzruszające, im pełniejsze cnoty, oraz że takie widowiska roztkliwiają duszę.

Nie widzę, czemu wielkim ma być przestępstwem roztkliwiać się na widok namiętności

szlachetnej; a ta całkowita nieczułość, o którą chodzi tym ludziom, mieści się chyba na jakimś

bardzo wysokim piętrze cnoty. Wątpię, czy tak wielka doskonałość jest dostępna siłom

ludzkiej natury; i nie wiem, czy nie lepiej pracować nad prostowaniem i łagodzeniem

ludzkich namiętności, niźli próbować wykorzenić je zupełnie. Owszem, istnieją miejsca

bardziej niż teatr warte odwiedzania; i jeżeli mamy potępiać wszystko, co nie dotyczy

bezpośrednio Boga i naszego zbawienia, z pewnością wypadnie tu zaliczyć i komedię − nic

nie ma przeciw skazaniu jej wraz z całą resztą. Lecz jeżeli zgodnie z prawdą uznamy, że nie

sposób oddawać się pobożności bez przerw i że ludzie potrzebują rozrywek, twierdzę, iż nie

znajdzie się żadna − od komedii niewinniejsza.

Ale zbytnio się rozpisałem. Zakończmyż tym, co jeden z dostojnych książąt powiedział o

Świętoszku.

W tydzień po zakazie wystawiania tej komedii odegrano dla Dworu sztuczkę pod tytułem

Scaramouche pustelnikiem; na wychodnym Król zwrócił się do dostojnego księcia, którego tu

mam na myśli:

− Ciekaw jestem, czemu ci, co tak bardzo się gorszą komedią Moliera, słówka nie pisną o

Scaramouche? Na co ów książę:

− Dzieje się tak dlatego, że Scaramouche kpi sobie z Nieba i religii, czyli z rzeczy tym panom

obojętnych; gdy natomiast Molier wyszydza ich samych, a tego znieść nie mogą.

Petycje do Króla

LIST PIERWSZY

Ponieważ obowiązkiem komedii jest naprawiać obyczaje bawiąc widzów, uważałem, że

zgodnie ze swym powołaniem nie mogę uczynić nic lepszego, niż za pomocą ośmieszających

portretów napiętnować przywary naszych czasów; że zaś jedną z przywar najczęstszych,

najbardziej uprzykrzonych i niebezpiecznych jest bez wątpienia obłuda, pomyślałem sobie,

Najjaśniejszy

Panie, że niemałą wyświadczę przysługę wszystkim zacnym ludziom w twoim

królestwie, gdy napiszę komedię, która by demaskowała obłudników i należycie wystawiała

na pokaz wszystkie wyuczone miny tych osób przesadnie cnotliwych, wszystkie ukryte

łajdactwa tych fałszerzy pobożności, chcących zwodzić ludzi udaną gorliwością i

nieszczerym miłosierdziem.

Napisałem tę komedię, Najjaśniejszy Panie, z całym − zdaje mi się − staraniem i całą

oględnością, niezbędną w sprawie tak drażliwej; ażeby zaś tym lepiej zachować cześć i

szacunek należny ludziom szczerze pobożnym, przeciwstawiłem im jak najusilniej charakter,

który chciałem ukazać; nie pozostawiłem miejsca na dwuznaczność, usunąłem to, co by

mogło pomieszać dobro ze złem, i użyłem w tym malowidle jedynie kolorów wyraźnych oraz

rysów zasadniczych, po których od razu się poznaje prawdziwego i niewątpliwego obłudnika.

___________________________________________________________________________

Pobrano z http://www.ebook.zap.only.pl

Strona 4

eBook Elektroniczna Księgarnia

Aliści wszystkie te moje ostrożności poszły na marne. Nadużyto, Najjaśniejszy Panie,

wrażliwości twej duszy w materiach religii i potrafiono zwieść cię w jedyny sposób, w jaki w

ogóle zwieść cię można, mianowicie: przez odwołanie się do twej czci dla rzeczy świętych.

Tartufowie sprytnie a podstępnie wkradli się w łaski Waszej Królewskiej Mości, ci zaś,

którychsportretowałem, uzyskali, że zakazano tego portretu, mimo całą jego niewinność i −

podobieństwo.

Aczkolwiek zniweczenie tego dzieła było dla mnie ciosem dotkliwym, łagodził moje

cierpienie sposób, w jaki WKMość wyraził się na ten temat; i sądziłem, Najjaśniejszy Panie,

żeś mi odebrał wszelki powód do skarg, gdy raczyłeś oświadczyć, iż nie upatrujesz nic złego

w tej komedii, której publicznego wystawiania zabraniałeś mi jednocześnie.

Ale wbrew temu chlubnemu oświadczeniu największego i najświatlejszego króla świata,

wbrew również aprobacie J.E. Legata papieskiego tudzież większości naszych prałatów,

którzy wszyscy, gdy im prywatnie czytałem swe dzieło, wyrazili to samo zdanie co i

WKMość, wbrew temu wszystkiemu, powiadam, oto ukazuje się książka napisana przez

księdza... a gromko zadająca kłam powyższym dostojnym świadectwom. Na próżno

przemawia WKMość, na próżno J.E. Legat i przewielebni prałaci dają wyraz swoim sądom:

moja komedia, której zresztą nie oglądał mój sędzia, jest szatańska, szatański również jest

mój mózg; ja zaś jestem wcielonym diabłem w przebraniu człowieka, rozpustnikiem,

bezbożnikiem zasługującym na przykładną karę. Nie wystarczy, żebym odpokutował spalony

na stosie; to by z mej strony była zbyt tania zapłata: miłosierna gorliwość tego dzielnego

szermierza dobrej sprawy nie chce na tym poprzestać; nie chce on, bym zyskał Boże

zmiłowanie, pragnie koniecznie, bym został strącony do piekieł - to rzecz postanowiona.

WKMość miał tę książkę przed oczyma; i niechybnie sam dokładnie pojmujesz, jak dalece

jest mi przykro podlegać codziennie zniewagom ze strony tych panów, jaką krzywdę

wyrządzą mi w świecie takie oszczerstwa, jeżeli się ich nie ukróci, oraz jak mi zależy na tym,

by się oczyścić z szalbierczych zarzutów i pokazać publiczności, iż moja komedia bynajmniej

nie przypomina tego, co oni chcieliby z niej zrobić. Nie będę się nad tym rozwodził,

Najjaśniejszy Panie, czego by trzeba dla obrony mego dobrego imienia i okazania całemu

światu niewinności mojego dzieła; nie czynię tego, gdyż królom, tak oświeconym, jak ty, nie

potrzeba zaznaczać, czego sobie życzymy: oni, podobnie jak Bóg, widzą, co nam potrzebne, i

wiedzą lepiej niż my, na co nam mają zezwolić. Ograniczam się więc do złożenia swych

spraw w ręce WKMości i ze czcią oczekuję na wszelki wyrok, jaki spodoba ci się wydać.

LIST DRUGI

Najjaśniejszy Panie!

Niemałe to z mej strony zuchwalstwo, że się naprzykrzam wielkiemu monarsze w czasie jego

pełnych chwały podbojów; ale w moim położeniu, Najjaśniejszy Panie, czyż znalazłbym

opiekę gdzie indziej? I do kogóż mam się odwołać przeciw autorytetowi ciemiężącej mię

władzy, jeśli nie do źródła wszelkiej władzy i autorytetu, do sprawiedliwego dawcy rozkazów

ostatecznych, do najwyższego sędzi i pana wszech rzeczy?

Moja komedia, Najjaśniejszy Panie, nie mogła tutaj zrobić użytku z dobroci WKMości. Na

darmo wystawiłem ją pod tytułem «Szalbierz», a tytułowego jej bohater przebrałem za

___________________________________________________________________________

Pobrano z http://www.ebook.zap.only.pl

Strona 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: