Maria Konopnicka - Mendel gdaDski.pdf - Lektury - monika7393

Maria Konopnicka

MENDEL GDAŃSKI

Od wczoraj jakiś niepokój panuje w uliczce. Stary Mendel dziwi się i częściej niż zwykle

nakłada krótką łajkę patrząc w okno. Tych ludzi nie widział on tu jeszcze. Gdzie idą? Po co

przystają z robotnikami, śpieszącymi do kopania fundamentów pod nowy dom niciarza

Greulicha? Skąd się tu wzięły te obszarpane wyrostki? Dlaczego patrzą tak po sieniach? Skąd

mają pieniądze, że idą w pięciu do szynku?

Stary Mendel kręci głową, smokcząc mały, silnie wygięty wiśniowy cybuszek. On zna tak

dobrze tę uliczkę cichą. Jej fizjonomię, jej ruch, jej głosy, jej tętno.

Wie, kiedy zza którego węgła wyjrzy w dzień pogodny słońce; ile dzieci przebiegnie rankiem,

drepcąc do ochronki, do szkoły; ile zwiędłych dziewcząt w ciemnych chustkach, z małymi

blaszeczkami w ręku przejdzie po trzy, po cztery, do fabryki cygar na robotę; ile kobiet

przystanie z koszami na starym, wytartym chodniku, pokazując sobie zakupione jarzyny,

skarżąc się na drogość jaj, mięsa i masła; ilu wyrobników przecłapie środkiem bruku, ciężkim

chodem nóg obutych w trepy, niosąc pod pachą węzełki, a w ręku cebrzyki, kielnie, liny,

siekiery, piły. Ba, on i to nawet wie może, ile wróbli gnieździ się w gzymsach starego

browaru- który panuje nad uliczką wysokim, poczerniałym kominem - w gałęziach

chorowitej, rosnącej przy nim topoli, która, nie ma ani siły do życia, ani ochoty do śmierci i

stoi tak czarniawa, przez pół uschnięta, z pniem spustoszonym, z którego na wiosnę wynika

nieco bladej zieloności. On, może nawet nie patrząc w okno, samym uchem tylko

rozpoznałby, czy Paweł, stróż, zamiata ulicę nową swoją, czy też starą miotłą.

I jak tego wszystkiego nie ma Mendel Gdański wiedzieć, kiedy już od lat dwudziestu i

siedmiu w tej samej izbie pod tym samym oknem swoi warsztat introligatorski ma i tak już

przeszło ćwierć wieku przy nim w fartuchu swoim skórzanym stoi, a podczas kiedy sucha,

żylasta, a dziś już nieco drżąca ręka dociska drewnianą śrubę prasy, oczy jego spod brwi

gęstych, nawisłych, siwych, patrzą w tę uliczkę, która jest wśród wielkiego miasta jakby

odrębnym, zamkniętym w sobie światem. Świata tego drobne tajemnice zna Mendel na wylot.

Wie, kiedy się powiększa, a kiedy zmniejsza kaszel starego archiwisty, który mu przynosi do

oprawy grube, pełne kurzu foliały zatęchłych papierów, wie, jak pachnie pomada małego

dependenta, któremu zszywa akta pana mecenasa; wie, kiedy przyjdzie Joasia od pani

radczyni z żądaniem, aby jej za "śkło pięknie wsadził" laurkę z powinszowaniem, na której

złocisty anioł odkrywa się i pokazuje kawalera z bukietem róż w ręku; wie, kiedy nie je

obiadu student mieszkający na strychu, wie, z której strony nadbiegnie zdyszana pensjonarka

żądając, aby jej "niebiesko i ze złotymi sznurkami" oprawił przepisane na listowym papierze

poezje Czesława i Gawalewicza.

On wszystko wie. Wszystko, co można widzieć na lewo i na prawo siwym, bystrym okiem, co

można na prawo i na lewo usłyszeć uchem i co przemyśleć można długimi godzinami,

stukając jak dzięcioł młotkiem introligatorskim, równając i obcinając wielkie arkusze papieru,

warząc klej, mieszając farby.

I jego też znają tu wszyscy. Obcy człowiek rzadko zajrzy; każdy jakby swój, jakby domowy.

Stary, łysy zegarmistrz z przeciwka przez otwarte okno krzyczy mu latem ,,dzień dobry" i

pyta o Bismarcka; suchotniczy powroźnik zaczepia o jego klamkę swoje długie, konopne

sznurki, które dysząc kręci w wąskiej wpółwidnej sionce kamieniczki; chudy student z

facjatki, z nogami jak cyrklowe nożyce, wsadza zmierzchem w jego drzwi głowę na długiej,

cienkiej szyi i pożycza od niego łojówkę, którą ,,zaraz odda, tylko jeszcze z godzinkę

popisze"... Straganiarka poda mu czasem przez okno rzodkiew czarną w zamian za kolorowe

skrawki papieru, z których sobie jej chłopaki sporządzają latawce, słynne na całą ulicę; synek

gospodarza całymi godzinami przesiedzi u niego, czekając na wolną chwilę, w której Mendel

da mu tektury do podklejania wyciętych z arkusza żołnierzy, a tymczasem dziwuje się

wielkim uszom nożyc, waży w ręku młotek, wtyka nos w garnczek z klajstrem, próbując go

niemal. Wszystko to tworzy jakąś atmosferę ciepłą, poufalą, atmosferę wzajemnej

życzliwości. Staremu Mendlowi dobrze w niej być musi. Mimo sześćdziesięciu i siedmiu lat

rześki jest jeszcze w sobie. Spokój i powaga maluje się na jego typowej, zawiędłej w trudach

twarzy. Włosy jego są mocno siwe, a długa broda zupełnie biała. Pierś zaklęsła pod

pikowanym kaftanem często zadychuje się wprawdzie, a grzbiet zgarbiony nigdy jakoś nie

chce się rozprostować, ale tym nie ma się co trapić, póki nogi i oczy starczą, póki i w ręku siła

jest. Kiedy mu duszność dech zapiera, a w zgiętym grzbiecie ból jakiś krzyże łamie, stary

Mendel nakłada w małą fajeczkę tytoń z poczerniałego, związanego sznurkiem pęcherza i

kurząc ją, wypoczywa chwilę. Tytoń, którego używa, nie jest zbyt wyborny, ale daje taki

piękny, siny dymek i tak Mendlowi smakuje. Siny ten dymek ma i to jeszcze w sobie

szczególnego, że widać w nim różne rzeczy oddalone i takie, które już dawno minęły.

Widać w nim i Resię, żonę jego, z którą dobrze mu było na świecie trzydzieści lat, i synów,

którzy się za chlebem rozbiegli jak te liście wichrem gnane, i dzieci synów tych, i smutki

różne, i pociechy, i troski; a już najdłużej to w nim widać jego najmłodszą dziewczynę Liję,

tak wcześnie wydaną i tak wcześnie zgasłą, po której mu tylko jeden wnuk pozostał. Gdy

stary Mendel rozpala swoją fajeczkę, jakieś ciche mruczenie dobywa się z ust jego. W miarę

jak pali i jak dymek siny przynosi mu dalekie obrazy i takie, które już nigdy nie wrócą,

mruczenie to rośnie, potężnieje, staje się jękiem niemal. Ta dusza ludzka, dusza starego Żyda,

ma też smutki swoje i tęsknoty, które zagłusza pracą.

Tymczasem sąsiadka przynosi w jednej ręce garnczek z rosołem, w którym pływają kawałki

rozmiękłej bułki, a w drugiej przykryty talerz z mięsem i jarzyną. Stary Mendel odbiera od

niej ten skromny obiad; nie je go wszakże, tylko postawiwszy na małym, żelaznym piecyku,

czeka. Czekanie to trwa niedługo. O samej drugiej drzwi izdebki otwierają się głośno,

hałaśliwie, a w nich ukazuje się mały gimnazista; w długim, na wyrosi sporządzonym

szynelu, w dużej, zsuniętej na tył głowy czapce, z tornistrem na plecach. Jest to chłopak

dziesięcioletni może, który po matce, najmłodszej córce starego Mendla, wziął piwne, o

złocistych blaskach oczy, długie, ciemne rzęsy i drobne usta, a po dziadzie nos orli i wąskie

wysokie czoło. Szczupły i mały, chłopak mniejszym się jeszcze i szczuplejszym wydaje,

kiedy zrzuci szynel i zostanie tylko w szkolnej, szerokim pasem przepasanej bluzie. Stary

Mendel jest w ciągłej o niego obawie. Przezroczysta cera chłopca, jego częsty kaszel, jego

wątłe piersi i pochylone barki budzą w dziadzie nieustanną troskę. Wybiera też dla niego

najlepsze kawałki mięsa, dolewa mu i dokłada na talerz, a kiedy chłopak się naje, klepie go po

ramieniu i zachęca do zabawy z dziećmi w podwórku.

Malec rzadko kiedy namówić się pozwala. Jest zmęczony lekcjami, ciężkim szynelem,

siedzeniem w szkole, drogą, dźwiganiem tornistra; ma też dużo zadań na jutro. Powłóczy

nogami chodząc, a nawet wtedy, kiedy się uśmiecha, piwne jego oczy patrzą z melancholią

jakąś.

W kilka chwil po obiedzie malec zasiada przy prostym sosnowym stole, dobywając z tornistra

książki i zeszyty, a stary Mendel zabiera się do swego warsztatu. Choć chłopak cicho się

sprawia i tylko szeptem półgłośnym powtarzając lekcje, kiedy niekiedy zaledwie stuknie

stołkiem, na, którym się buja podparłszy na stole oba chude łokcie, znać przecie, że staremu

introligatorowi przeszkadza coś w robocie. Co i raz odwraca on głowę, by spojrzeć na

chłopca, a choć po klajster ręką sięgnąć może, obchodzi z boku warsztat, gdy mu go potrzeba,

aby po drodze uszczypnąć wnuka w liczko blade, przejrzyste, lub pogłaskać go po krótko

przyciętych, miękkich i ciemnych jak krecie futerko włosach. Chłopiec przyzwyczajony jest

widać do tych pieszczot, nie przerywa przy nich bowiem ani swego żarliwego szeptu, ani

kołysania się na stołku. Stary introligator wszakże zupełnie i tym jest zadowolony, a

przyciszając klapanie pantofli, powraca na palcach do swego warsztatu. W piątek przed

wieczorem scena się odmienia: malec uczy się przy oknie, kołysząc się mozolnie na stołku,

nie mającym tu swojego rozpędu, a na sosnowym, pokrytym serwetą stole sąsiadka zastawia

rybę, makaron i tylko co przyniesioną od piekarza tłustą, pięknie zrumienioną kaczkę.

Cynowy, o dziwnie powykręcanych ramionach świecznik z gałkami oświeca izbę uroczyście,

świątecznie. Stary Mendel ma na sobie wytarty już nieco, ale jeszcze piękny żupan czarny,

przepasany szerokim pasem, za który z lubością zakłada spracowane ręce. Siwe jego włosy

pokrywa jarmułka, a skrzyp nowych z długimi cholewami butów- napełnia izbę jakimś

radosnym szmerem. Gdy już stół zastawiony został, chłopak się myje, przyczesuje swoje

krecie futerko na drobnej, podłużnej głowinie, zapina świeży kołnierzyk i czyste mankiety, a

założywszy ręce w tył stoi poważny i wyprostowany, podczas kiedy dziad sięga na policę po

zwinięty tałes i po modlitewnik.

W chwilę potem rozlega się wargowy, brzęczący śpiew modlitewny starego Żyda; głos jego

przechodzi wszystkie spadki od niskich, spiżem brzmiących, do wysokich, na których śpiew

jego przechodzi w jęk i w żarliwy jakiś lament, w akcenty namiętne, błagalne, tkające. Pod

wpływem śpiewu tego małego gimnazistę ogarnia dreszcz nerwowy, blada jego twarzyczka

staje się bledszą jeszcze, wielkie oczy to rozszerzają się nad miarę, to mrużą się i zachodzą

łzami; patrzy na dziada jakby urzeczony, a spazmatyczne ziewanie otwiera mu usta. Na

szczęście dziad zamyka wkrótce stary modlitewnik i błogosławieństwem rozpoczyna

szabasową ucztę.

Zdarzyło się raz latem, że chłopaki od Kołodziejskiego ślusarza i od szewca Pocieszki zebrali

się przed otwartym oknem starego introligatora, a zaglądając przez nie do oświetlonej

szabasowym światłem izby, robili sobie z tej modlitwy śmiechy i głupią uciechę. W tej chwili

wszakże przechodził tamtędy stary proboszcz, a spojrzawszy przelotnie w okno i widząc

modlącego się Żyda, który z takim jękiem wołał po swojemu do Boga, uchylił kapelusza.

Scena była niema, ale nad wyraz wymowna. Chłopaki zemknęły, jakby ich wiatr zdmuchnął, i

nie było odtąd wypadku, aby spokój tej ubogiej izby zakłócony został.

Przedwczoraj dopiero...

Właściwie i przedwczoraj nie stało się nic. Tylko malec powrócił ze szkoły bez czapki,

zdyszany, jak zając zgoniony. Zrazu nic mówić nie chciał; dopiero po długich badaniach

wyznał, że jakiś obdartus krzyknął na niego: ,,Żyd!... Żyd!...", więc on uciekał i czapkę

zgubił, i nie śmiał wracać po nią. Fala gniewu uderzyła staremu Mendlowi do twarzy.

Wyprostował się, jakby urósł nagle, splunął, a polem chłopaka twardo za ramię ująwszy, do

stołu pchnął i obiad w milczeniu spożył. Po obiedzie nie wrócił do warsztatu i fajki nie

nakładał, tylko sapiąc, po izbie chodził. Malec także do lekcji się nie brał, ale patrzył na

dziadka zalęknionym wzrokiem. Nigdy go jeszcze tak gniewanym nie widział.

- Słuchaj, ty! - przemówił wreszcie, stając przed chłopcem, Mendel - Jak ja ciebie małego

sierotę wziął i chował, i za niańkę tobie był, i za matkę także był, i piastował ciebie, nu, to nie

na to ja ciebie chował i nie na to ciebie piastował, co by ty głupi był! I jak ja ciebie uczyć dał,

jak ja ciebie do szkoły posyłał, jak ja tobie książki kupował, to też nie na to, co by ty głupi

był! A ty ze wszystkim głupi rośniesz i nie ma u ciebie żadnej mądrości! Jakby u ciebie

mądrość była, to by ty tego nie wstydził się, nie płakał, nie uciekał, że kto na ciebie "Żyd"

krzyknie. A jak ty tego płaczesz, jak ty uciekasz i jeszcze taką piękną, nową czapkę gubisz, co

pięć złotych bez sześciu groszy kosztuje gotowymi pieniędzmi, nu, to ty ze wszystkim głupi

jesteś, a te szkoły, te książki, te nauki to wszystko na nic!

Odsapnął i znów mówić zaczął, ale już łagodniejszym głosem:

- Nu, co to jest Żyd? Nu, jaki ty Żyd? Ty się w to miasto urodził, toś ty nie obcy, toś swój,

tutejszy, to ty prawo masz kochać to miasto, póki ty uczciwie żyjesz. Ty się wstydzić nie

masz, żeś Żyd. Jak ty się wstydzisz, żeś ty Żyd, jak ty się sam za podłego masz, dlatego żeś

Żyd, nu, to jak ty możesz jakie dobro zrobić dla to miasto, gdzie ty się urodził, jak ty jego

kochać możesz?... Nu?...

Zachłysnął się i znów przed chłopakiem stanął. Tym razem jednak patrzył na jego zlęknioną

twarzyczkę z jakimś rozrzewnieniem. Położył mu na głowie rękę i rzekł z naciskiem:

- Uczciwym Żydem być jest piękna rzecz! Ty to pamiętaj sobie! A teraz się ucz, żeby ty

głupim nie był, a czapkę to ja tobie inszą kupię, to ty nie potrzebujesz płakać, bo to głupstwo

jest!

Malec pocałował w rękę dziada i wziął się do książek. Stary introligator bardziej jednak był

poruszony tą sprawą, niż to chciał dziecku okazać. Długo bowiem po izbie chodził, nie

kończąc pilnej, zaczętej roboty i spluwając po kątach, jakby się goryczą jaką nakarmił. Nie

przetrawił on tej goryczy w sobie i przez noc widocznie, gdyż bardziej zgarbiony i postarzały

niż zwykle nazajutrz wstał; kiedy chłopiec podpiąwszy rzemienie tornistra do szkoły ruszył,

stary poszedł do okna i patrzył za nim niespokojnie, długo.

Niepokój ten nie opuszczał go i przy pracy nawet. Częściej niż zwykle pod wpływem jakiegoś

rozdrażnienia nakładał krótką fajeczkę i podchodził do okna, i patrzał podejrzliwie w tak

dobrze, tak dawno znaną sobie uliczkę. Pod wpływem też tego rozdrażnienia zapewne ruch

jej, jej głosy, jej tętno inne mu się jakieś niż zwykle wydały.

Gdy jednak malec powrócił ze szkoły wesół, bo piątkę dostał, rozbawiony nową czapką, która

mu na oczy wjeżdżała, stary o swoich przywidzeniach zapomniał i czy to sam dla siebie, czy

dla uciechy dziecka gwizdał przy robocie jak za młodych czasów.

Po obiedzie wpadł po akta dependent pachnący piżmem.

- Co słychać? - spytał.

- Wszystko dobrze, broń Boże od złego! - odrzekł Mendel Gdański.

- Podobno Żydów mają bić?... - rzucił pachnący dependent z głupkowatym uśmiechem.

- Nu, jak bić, to bić! - odrzekł Mendel pokrywając wrażenie. Jakie na nim te słowa

wywarły. - A kto ich ma bić? Urząd?...

- I... Urząd by tam - rozśmiał się mały dependent.

- Nu, jak nie urząd, to i chwała Bogu! - rzekł Mendel.

Rozśmieli się obaj. Młody dependent głupkowato. Żyd z przymusem widocznym.

Zły był, że ta rozmowa toczyła się przy dziecku. Spojrzał na chłopca spod brwi nasuniętych.

Malec wlepił w dependenta wielkie swoje oczy i dopiero kiedy ten za progiem był, spuścił je

na karty książki pociemniałe, pałające. Stary Mendel jakby nie widział tego, zaczął znowu

gwizdać. Ale gwizdanie to miało coś w sobie ze świstu przytłoczonej wielkim ciężarem

piersi, nuta przycichała, głuchła, zasypiała, aż urwała się zgrzytem czy jękiem.

Zmierzchało już w izbie, kiedy przez niskie drzwi wcisnął się gruby zegarmistrz w

popielatym haweloku, jakiego stale używał w tej porze.

- Słyszałeś pan nowinę? - zapytał siadając na brzegu stołu, przy którym uczył się malec.

- Nu - odparł Mendel - co mnie po nowinę? Jak una będzie dobra, to una i wtedy będzie

dobra, kiedy una nie będzie nowina, a jak zła, nu, to na co ja ją słuchać mam?

- Podobno Żydów mają bić - rzekł tłusty zegarmistrz kiwając nogą w wyciętym trzewiku z

błyszczącą stalową sprzączką.

Stary Mendel zamrugał kilka razy nerwowo, koło ust przebiegło mu nagłe drgnięcie. Wnet

opamiętał się jednak i przybrawszy ton jowialnej dobroduszności rzekł:

- Żydów? Jakich Żydów? Jeśli tych, co uni złodzieje są, co uni ludzi krzywdzą, co uni po

drogach rozbójstwo robią, co uni z tego biednego skórę ciągną, nu, to czemu nie? Ja sam

pójdę ich bić!

- Ale nie! - rozśmiał się zegarmistrz. - Wszystkich Żydów...

W siwych źrenicach Mendla zapalił się błysk nagły. Przygasił go jednak wpółspuszczoną

powieką i niby obojętnie zapytał:

- Nu, za co uni mają wszystkich Żydów bić?

- A za cóż by? - odrzucił swobodnie zegarmistrz. - Za to, że Żydy!

- Nu - rzekł Mendel mrużąc siwe oczy - a czemu uni do lasa nie idą i nie biją brzeziny za

to, że brzezina, albo jedliny za to, że jedlina?...

- Ha! ha! - rozśmiał się zegarmistrz - każdy Żyd ma swoje wykręty! Przecież ta jedlina i ta

brzezina to nasze, w naszym lesie, z naszego gruntu wyrosła!

Mendel aż się zachłysnął, tak mu odpowiedź na usta nagle wykipiała. Pochylił się nieco ku

zegarmistrzowi i głęboko zajrzał mu w oczy.

- Nu, a ja z czego wyrósł? A ja z jakiego gruntu wyrósł? Pan dobrodziej mnie dawno zna?

Dwadzieścia i siedem lat mnie pan dobrodziej zna! Czy ja tu przyszedł jak do karczmy?

Zjadł, wypił i nie zapłacił? Nu, ja tu nie przyszedł jak do karczmy! Ja tu tak w to miasto urósł,

jak ta brzezina w lesie! Zjadł ja tu kawałek chleba, prawda jest. Wypił też wody, i to prawda

jest. Ale za tego chleba i za tej wody ja zapłacił. Czym ja zapłacił? Pan dobrodziej chce

wiedzieć, czym ja zapłacił?

Wyciągnął przed siebie obie spracowane, wyschłe i żylaste ręce.

- Nu - zawołał z pewną porywczością w głosie - ja tymi dziesięciu palcami zapłacił! Pan

dobrodziej widzi te ręce?

Znów się pochylił i trząsł chudymi rękami przed błyszczącą twarzą zegarmistrza.

Maria Konopnicka - Mendel gdaDski.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: