ZBIGNIEW HERBERT
Stanisław Barańczak, Uciekinier z utopii. O poezji Zbigniewa Herberta
NIEPOROZUMIENIA
Krytyka zachodnia upraszcza poezję Herberta, bo nie wszystkie wiersze poddają się tłumaczeniu. Ciężko przełożyć te, które zawierają aluzje do życia w Polsce czy w Europie wschodniej.
Krytyka polska również banalizuje, opiera się na stereotypach. Wynika to z nieznajomości wszystkich utworów poety oraz z sytuacji w Polsce powojennej.
Kilka obiegowych sądów na temat Herberta:
§ poeta klasycznej równowagi, sceptycznej i stoickiej filozofii, ironicznego dystansu
§ jako humanista potrafi łączyć starożytność ze współczesnością w nieprzerwaną jedność ludzkiej historii
§ odwołuje się do tradycji kulturowej – aluzje do antyku, klasyki europejskiej
§ abstrahuje od rzeczywistych doznań, uniwersalizuje
§ poezję tę podziwiają zwolennicy różnych nurtów
§ poezja ta chce być wiedzą kojącą, chytrością rozumu chce ocalić ogólnoludzkie wartości
Czyli byłaby to poezja: (1) śródziemnomorska, zwrócona ku Zachodowi; (2) zwrócona ku przeszłości, budująca jej utopię; (3) kulturowa, klasycystyczna, odbierająca rzeczywistość przez filtr faktów estetycznych.
(1)
1979: Artur Sandauer, mówiąc o latach 1963-68, przeciwstawia nurt nacjonalistyczny (Ernest Bryll) tendencji pro-zachodniej (Herbert).
§ upraszcza „europejską” tematykę Herberta do ciągot pro-zachodnich
§ wiersz Powrót prokonsula traktuje jako dylemat poety, czy wrócić do kraju
Kontrargumenty:
§ Odpowiedź (t. 2) to konfrontacja poczucia przynależności do kosmopolitycznej „ojczyzny” z wiernością wobec „ojczyzny” w sensie dosłownym
§ Rozważania o problemie narodu (t. 3): analizuje irracjonalność więzi narodowych, by potem wg zasady „credo quia absurdum” dojść do wniosku, że tego węzła nie można potargać
§ Pan Cogito – powrót (t. 6): powrót do kraju (Herbert wrócił w 1981) to moralny obowiązek
§ Herbert przynależy do obu światów: Zachodu i Wschodu
(2)
Kornhauser i Zagajewski (pokolenie 1968 – Marcowy protest) atakuje Herberta za chowanie się za kostiumem historycznym, uciekanie w przeszłość i niechęć zmierzenia się ze współczesnością.
Zarzucano mu moralizowanie, które nijak ma się do świata współczesnego.
§ Życiorys, Ornamentatorzy, Jak nas wprowadzono, Stoimy na granicy..., Szuflada, Nasz strach, Miasto nagie, Naprzód pies, Prolog, Przebudzenie i inne
§ odwołania do przeszłości są u Herberta podkreśleniem dystansu, a zarazem ponadhist. analogii; nigdy przeszłości nie idealizuje
(3)
1964: Jarosław Marek Rymkiewicz nazywa Herberta neoklasycystą. Wychodzi z założenia, że każdy ważny wiersz jest powtórzeniem tego, co było już napisane.
Ryszard Przybylski tworzy bardzo pojemne pojęcie klasycyzmu jako poetyki, której zadaniem jest uzasadnienie i opis harmonijnego świata na miarę świadomości historycznej XX wieku.
§ Herbert nie porównuje dwóch kultur, ale zestawia dawną kulturę z dzisiejszym doświadczeniem, jest empirykiem
§ w takim pojęciu klasycyzmu mieszczą się i ci, którzy wierzą w możliwość harmonii, i co, co za nią wzdychają i ci, którzy potwierdzają kompletną klęskę
§ dla Herberta harmonia jest zła, a chaos sprzyja życiu, bo człowiek może w nim się ukryć
§ Klasyk (t. 2): ukazany jako antykwarysta, odrywający kulturę od ludzkich cierpień, w przeszłości widzący tylko utraconą harmonię
§ Dlaczego klasycy: pochwała powściągliwego Tukidydesa
Fakty biograficzne:
§ ur. się 29 października 1924 r. we Lwowie, w rodzinie, która miała wśród przodków angielskiego pradziadka i ormiańską babkę
§ gdy miał 15 lat, Lwów został zagarnięty przez Związek Sowiecki
§ w szkole założył sprzysiężenie „Biały Orzeł”, które szybko wykryto (Kraj, 17 IX)
§ stryj Herberta zginął w Katyniu; w 1941 r. do Lwowa wkroczyli Niemcy; w ostatnich latach wojny walczył w AK; w 1944 r. Lwów ponownie zajęli Sowieci
§ zdał maturę na tajnych kompletach; zaczął studia filologiczne na tajnym uniwersytecie; po 1944 wyjechał do Krakowa, gdzie studiował malarstwo, ale ukończył Ak. Handlową (1947 – magister ekonomii); w Toruniu i Warszawie studiował prawo i filozofię (pod kierownictwem Henryka Enzelberga - Do Marka Aurelego)
§ lata 1944-48 to okres względnego pluralizmu w literaturze; poeta współpracował z katolickim „Tygodnikiem Powszechnym”
§ rok 1949 to oficjalne wprowadzenie socrealizmu; w 1953 „Tygodnik” odmówił wydrukowania nekrologu Stalina i przeszedł pod prorządową org. katolicką PAX
§ w 1951 r. Herbert wystąpił ze Zw. Literatów Polskich (przeciwny socrealizmowi był jeszcze tylko w takim stopniu Miron Białoszewski)
§ Herbert jest urzędnikiem bankowym, sprzedawcą, projektantem urządzeń sanitarnych, odzieży ochronnej, po połowie lat 50. – kierownikiem administracyjnym w Związku Kompozytorów Polskich; cierpiał nędzę
§ swoją odmowę motywował nie względami etycznymi, ale estetycznymi (Potęga smaku)
§ w czasie odwilży po śmierci Stalina powoli wraca: jego wiersze pojawiają się w antologii Każdej chwili wybierać muszę (1954), w 1955 pojawia się w „Życiu Literackim” obok 4 innych nowych poetów, m.in. Białoszewskiego; w 1956 wychodzi Struna światła, w 1957 Hermes, pies i gwiazda, a w 1961 Studium przedmiotu
§ 1958-62 to podróże po Europie, które zaowocowały zbiorem esejów Barbarzyńca w ogrodzie
§ po otrzymaniu nagrody austriackiej im. Lenaua, lata 1965-71 spędza za granicą (Austria, Francja, Niemcy Zach., Grecja, USA); w 1973 dostaje kolejną austriacką nagrodę im. Herdera i wyjeżdża do Berlina Zachodniego
§ w 1975 podpisuje się z innymi intelektualistami pod protestem przeciw poprawkom w Konstytucji, czym ściąga na siebie nienawiść władz PRL
§ już w kraju, w 1981 r. redaguje niecenzurowany kwartalnik lit. „Zapis”; w „Krytyce” ukazuje się wywiad z poetą przeprowadzony przez Adama Michnika (1980), w którym z nadzieją mówi o Polsce „Solidarności”
§ w kraju zastaje go ogłoszenie stanu wojennego (13 grudnia 1981)
Okoliczności pokoleniowe:
§ krytyka zainteresowała się Herbertem w roku 1955, ale on już wtedy młody nie był; publikował od 1948
§ krytycy włączali go nieopatrznie w kontekst pokolenia „Współczesności”: przełom estetyczny, odrzucenie socrealizmu, nowe –izmy, indywidualna wrażliwość, poetyka wyzwolonej wyobraźni (zapinali o jego przesłaniach etycznych)
§ Herbert należy do pokolenia „Kolumbów”, zapominając o tym, trudno mówić o jego wierszach autobiograficznych (np. Szuflada, t. 3, to nie tylko symboliczne porównanie mebla do liry, w której chowa swe wiersze jak w trumnie; ale też historyczny kontekst pisania do szuflady)
Okoliczności cenzuralne:
§ nie wprowadzał nigdy autocenzury: „Ja nigdy nie pisałem tak, żeby oszukiwać cenzurę”
§ w wierszu Węgrom (t. 2) cenzura wycięła tytuł i rok „1956”, przez co zaczął traktować o ludzkiej solidarności i bezradności wobec cierpienia (sznur z powietrza to aluzja do lotniczych transportów lekarstw i krwi z Polski do powstańców budapesztańskich)
§ wiersz Ze szczytu schodów był pomijany w wydaniach za PRLu; a pomaga on zrozumieć Tren Fortynbrasa – bohater tytułowy nie może być akceptowany przez autora, bo stoi właśnie „u szczytu schodów”
§ w interpretacji trzeba brać pod uwagę sprzeciw inteligencji wobec rządów totalitarnych i stalinowskiego zniewolenia umysłów
Okoliczności taktyczne:
§ Sandauer był krytykiem, którego poglądy w znacznej mierze kształtowała władza; musiał więc wykazać rzekomą artystyczną drugorzędność poezji Herberta, gdy w 1976 r. uznał go za poetę lansowanego na Zachodzie z powodu jego „antyreżymowej” postawy
§ atak Kornhausera (który w zasadzie zgadzał się poglądowo z Herbertem) był tylko częścią ataku na starsze pokolenie „Współczesności”, jakiego dokonywało „pokolenie 68”
ANTYNOMIE
Wawel (t. 1)
§ dedykowany Jerzemu Turowiczowi, naczelnemu „Tygodnika Powszechnego”
§ dzieje Wawelu to czasy wzlotu (np. w Złotym Wieku kultury renesansu) i upadku (np. kiedy władze austriackie pod rozbiorami urządziły tu koszary)
§ w Akropolis Wyspiański porównał go z Akropolem; po odzyskaniu Wawelu w 1904 r. chciał przebudować go w stylu peryklejskim na siedzibę władz lub artystów czy nauki
§ Herbert podkreśla rozdźwięk między Akropolem (uniwersalny mit śródziemnomorski, harmonia, dumna prostota) a Wawelem (narodowa historia, cierpienie, śmieszny zgiełk); nawet składnia harmonijna, archaizowana przeciwstawia się równoważnikom kolokwialnym
§ zrównanie tych dwóch rzeczywistości jest możliwe tylko z patriotyczną kataraktą na oczach; jedyną harmonią i równowagą są krzyże i szubienice
§ takie złudzenie jest jednak łaską; a odcięcie od źródeł to wydziedziczenie – nastąpiło wbrew woli wydziedziczonego
Konfrontacja obszaru dziedzictwa z obszarem wydziedziczenia to stały motyw poety realizowany na trzech płaszczyznach: miejsca, czasu i źródła doświadczeń.
Konfrontacja „geograficzna”: Zachód a Wschód
Fotoplastikon
§ urządzenie do wyświetlania przezroczy; walcowata obudowa jest jak beczka, a szpary to wizjery, przez które widać przezrocza
§ ciecz widoków przecieka przez szpary – ich oglądanie narusza tabu, wschodnioeuropejski barbarzyńca nigdy nie będzie pełnoprawnym obywatelem tego świata
§ między egzotycznym mitem a swojską rzeczywistością jest taki sam dystans jak między transatlantykiem a tramwajem – i to on sprowadza marzycieli na ziemię
Mona Liza (t. 3)
§ konfrontacja ponadczasowego mitu z historycznym doświadczeniem
§ pielgrzymka z Polski do Paryża, czas teraźniejszy (jestem) przeplata się z przeszłym (szedłem)
§ poczucie triumfu (no i jestem / widzisz jestem) zmienia się pod wpływem wspomnień o przeszkodach, o przyjaciołach, którzy nie doszli, w poczucie zawodu
§ marzenie staje do konfrontacji z rzeczywistością (portretem tłustej Włoszki), bohater stoi na skraju przepaści, nie osiągnął celu, pielgrzymka jest daremna (miecz leży – wojenne doświadczenia i nienaruszalne tabu z Tristana i Izoldy)
Świat oddzielony przepaścią jest miejscem, do którego bohater mimo wszystko rości sobie pewne prawa, ale granica jest nie do pokonania.
Odpowiedź
§ chęć ucieczki jest ogromna, ale ostateczny wybór to „pozostać tu”
§ nie ma konfrontacji między obczyzną a ojczyzną, jest przeciwstawienie wielości ojczyzn ludzkości i pojedynczej ojczyzny człowieka
§ Herbert akceptuje tragiczny świat, w którym przyszło mu żyć, ale podkreśla prawo do dziedzictwa, z którego został wykluczony
§ ojczyzny Herbert nigdy nie idealizuje (por. Prolog, Pan Cogito – powrót)
§ nie idealizuje też „utraconej Arkadii Zachodu” (por. Diabeł rodzimy), dostrzega tylko, że na Zachodzie pojęcia dobra i zła w ogóle istnieją
Dziedzictwo to miejsce, gdzie istnieją wartości, wydziedziczenie – stan, kiedy one się zacierają.
Konfrontacja „historyczna”: przeszłość a współczesność
Jonasz (t. 3)
§ dawniej vs. dziś; sens vs. bezsens
§ los vs. przypadek: przeszłość jest zdeterminowana przez opatrznościowy porządek, teraźniejszość wydaje się być dziełem przypadku (Jonasz dzisiejszy może zginąć lub ocaleć, handlować bydłem – dobra materialne lub antykami – kultura, którą też się handluje)
§ współczesny Jonasz nie będzie bohaterem mitu, który nada jego śmierci sakralną wartość
Dusza Pana Cogito (t. 6)
§ współczesny świat zaciera tradycyjne granice, np. dualizm duszy i ciała
Są wiersze, w których Herbert staje wyraźnie po stronie przeszłości (Dlaczego klasycy, Dawni mistrzowie t. 6). W innych przeszłość nie jest jednoznaczna, np. Męczeństwo Pana Naszego... t. 4:
§ harmonijny porządek przedstawiony na obrazie góruje nad współczuciem czy zgrozą
§ harmonia jest obiektem tęsknoty, ale trwoży swoją chłodną doskonałością
Czasem przeszłość i teraźniejszość są skonfrontowane w obrębie jednej biografii. Cezurą jest zazwyczaj rok 1944. Np. Prolog:
§ nowe życie każe wyrzucić pamiątki, dawne wiary i lojalności, zlekceważyć pamięć
§ poglądy przeciwne reprezentuje pojedynczy bohater (On)
§ Herbert wybiera wierność, ale nie jest ona bezkrytyczna, jest świadoma swych słabości
Przebudzenie (t. 4):
§ początek nowego życia to moment deziluzji, empirycznego stwierdzenia, że heroiczne symbole to w rzeczywistości odpadki
§ bohaterska przeszłość wojenna to teatralna inscenizacja
§ „zrobienie porządku” to akceptacja klęski
§ „nowe życie słało się nam pod nogi” – młodzieży AK-owskiej nikt dywanem nie witał...
Konfrontacja „poznawcza”: mit a empiria (dziedzictwo a wydziedziczenie)
...
perliste