husytyzm.pdf

Edgar Sukiennik

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

w Warszawie

Tragiczne losy klasztorów w dobie najazdów husyckich na Śląsk

w latach 1425 – 1434

Prześladowania Kościoła kojarzą się najczęściej z atakami ze strony instytucji czy

grup społecznych, dążących do jego unicestwienia bądź zmarginalizowania jego wpływu na

społeczeństwo, by wspomnieć chociażby męczeństwo chrześcijan z rąk pogańskich cesarzy

rzymskich, kulturkampf w Niemczech bismarckowskich, czy też wojnę jaką prowadziły z

Kościołem XX-wieczne systemy totalitarne. Wymienione przykłady dotyczą frontalnych

ataków na społeczność Kościoła ze strony pogan i wojujących ateistów. Temat, który zostanie

poruszony w niniejszym artykule pokazuje cierpienie Kościoła w innym aspekcie. Dotyczy

jego prześladowania przez husytów – heretyków, którzy uważali się za chrześcijan i

utożsamiali się z Kościołem, ale występowali przeciwko jego oficjalnej nauce i świeckiemu

władztwu, żądając gruntownych reform w duchu rezygnacji z systemu feudalnego. Ponieważ

husyci realizowali swoje postulaty na drodze walki zbrojnej, która przyniosła śmierć wielu

zakonników i zniszczenie licznych klasztorów, można stwierdzić bez najmniejszej przesady,

że ich radykalne działania militarne były prześladowaniami Kościoła.

Wojny husyckie, które w latach 1425-1434 przetoczyły się przez Śląsk, przyniosły

spustoszenie księstw śląskich, co przejawiało się w grabieżach, paleniu miast i wsi, a także

niszczeniu obiektów sakralnych i mordach popełnianych przez husytów wobec

duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego. W artykule zostanie zwrócona uwaga na ten

aspekt martyrologii, która stała się udziałem licznych klasztorów na Śląsku. Ponadto zostanie

dokonana analiza metod, jakimi posługiwali się najeźdźcy w atakach na duchowieństwo i

dobra kościelne. Oprócz mordów dokonywanych na zakonnikach zaliczymy do nich także

niszczenie mienia kościelnego poprzez podpalenia i grabieże, a także wyrafinowane formy

niszczenia obrazów i rzeźb na znak pogardy dla świętych wizerunków.

1. Dwa oblicza husytyzmu w Czechach: religijne i narodowowyzwoleńcze

Na początku warto dotknąć zagadnienia genezy ruchu husyckiego i jego obecności na

Śląsku. Zrozumienie husytyzmu i jego dalszego rozwoju jest niemożliwe bez przynajmniej

ogólnej znajomości kryzysu dyscypliny i moralności, jaki dotknął Kościół w XIV/XV w.

(schizma papieska, idea koncyliaryzmu, nadużycia finansowe Papiestwa, rozkład moralny

duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego), a także sytuacji politycznej i kulturowej Czech w

XV wieku. Sam ruch musi być postrzegany w dwóch aspektach: religijnym i

narodowowyzwoleńczym. Husytyzm był bowiem herezją, której członkowie występowali

przeciwko oficjalnej nauce Kościoła, a także jawił się jako akcja o podłożu

narodowowyzwoleńczym, którego celem było uniezależnienie Czechów od wpływowej

kultury niemieckiej 1 .

Na początku XV w. działał w Pradze kaznodzieja i profesor filozofii – Jan Hus (1371-

1415), który w swoich kazaniach niejednokrotnie bronił Czechów przed wpływami języka

niemieckiego. Z racji tego, iż wiódł nienaganne życie i był zdolnym mówcą, zyskał dużą

popularność wśród mieszkańców miasta. Przemożny wpływ na poglądy Husa w zakresie

lekceważenia dyscypliny i popełniania nadużyć fiskalnych w Kościele wywarł angielski

reformator Jan Wiklef z O xfordu (ok. 1329-1384), który nie szczędził krytyki wobec Stolicy

Apostolskiej, duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego. Niesmak Wiklefa budziły: schizma

zachodnia, która przyniosła walkę między papieżami rzymskimi i awiniońskimi, szerzenie się

doktryn antypapieskich, jak również nadużycia w polityce finansowej Papiestwa. W związku

z powyższym przeciwstawił się instytucji Papiestwa twierdząc, że Kościół nie składa się z

hierarchii i wiernych, ale z niewidzialnej społeczności i predestynowanych, akceptował w

Kościele tylko wartości duchowe, gardząc dobrami materialnymi, które w jego rozumieniu

winne być przejęte przez państwo, wystąpił przeciwko płaceniu świętopietrza, odrzucił

kapłaństwo, spowiedź świętą, celibat, kult Świętych i obrazów oraz zaprzeczył

transsubstancjacji 2 . W Oxfordzie nie brakowało studentów czeskich, którzy po powrocie do

Pragi krzewili tezy angielskiego reformatora. A ponieważ wołanie o reformę Kościoła od

dawna dało słyszeć się także w Czechach, tezy teologa z Oxfordu – przywiezione do Pragi

przez czeskich studentów – padły na podatny grunt.

Jan Hus należał do grona tych, którzy przejęli się poglądami Wiklefa. Wprawdzie w

przeciwieństwie do Anglika uznawał przeistoczenie zgodnie z nauką katolicką, ale uzależniał

skuteczność sakramentów świętych od stanu łaski szafarza. Ponadto odrzucił autorytet

Kościoła w sprawach wiary, uznał Pismo Święte jako jedyne źródło wiary (odrzucając Świętą

1 Problematyka narodzin husytyzmu znalazła wystarczająco mie jsca w literaturze przed miotu, dlatego

ograniczam się do jej ogólnego przedstawienia. Obszernie na ten temat piszą: E. Kanturková, Jan Hus: příspěvek

k národní identitě , wyd. 2, Praha 2000; G. Ryś, Jan Hus wobec kryzysu Kościoła doby wielkiej schizmy , Kraków

2000; A. Paner, Jan Hus , Kraków 2002.

2 A. Paner, Jan Hus , s. 11, 12.

Tradycję) oraz odrzucił Kościół widzialny, dzieląc wierzących na przeznaczonych z góry albo

do zbawienia albo do potępienia (teoria predestynacji) 3 .

Nauczanie Husa wywołało wrzenie religijne w całych Czechach. Po trwających kilka

lat słownych utarczkach i dysputach teologicznych cesarz Rzeszy Niemieckiej Zygmunt

Luksemburczyk wezwał Husa do Konstancji, gdzie obradował Sobór. Ojcowie soborowi

potępili reformatora jako heretyka i przekazali go w ręce władzy świeckiej, która kazała

spalić go na stosie. Wydarzenie to wywołało ogromną burzę wśród zwolenników Husa w

Czechach. Kaznodzieja stał się dla nich bohaterem w podwójnym znaczeniu: jako reformator

Kościoła, a także jako obrońca kultury czeskiej przed ekspansywną kulturą niemiecką. Gdy w

1420 r. szlachta powołała na tron czeski Zygmunta Luksemburczyka, który w oczach

zwolenników Husa był głównym winnym jego śmierci, wśród husytów wzmogły się nastroje

antyniemieckie. W tym samym roku papież Marcin V ogłosił krucjatę antyhusycką.

Rozpoczęła się wielka wojna, która szybko ogarnęła cały kraj 4 .

W trakcie trwania konfliktu w Czechach ruch husycki rozpadł się na dwa obozy:

umiarkowanych kalikstynów 5 , którzy żądali komunii św. pod dwiema postaciami i spełnienia

przez cesarza tzw. kompaktatów praskich 6 , oraz radykalnych taborytów, którzy kierowali się

surową dyscypliną moralną, a swoje cele byli gotowi wdrażać siłą, gdyż dysponowali własną

organizacją wojskową. Ci ostatni wywołali wrzenie wojenne w Czechach, a następnie

przedostali się na Śląsk 7 .

2. Wkroczenie husytów na Śląsk – pierwsze zniszczenia klasztorów (1424-1426)

Od blisko 50 lat wszystkie księstwa śląskie – z wyjątkiem biskupiego księstwa nysko-

otmuchowskiego – pozostawały w zależności lennej od Czech, a silny związek polityczny i

kulturowy Śląska z Koroną Św. Wacława sprzyjał przedostawaniu się idei husyckich nad

Odrę 8 .

3 J. Hus, O Kościele , przeł. K. Moskal, Lublin 2007, s. 9-15, 25, 26, 60-64, 113.

4 Zob. A. Paner, Jan Hus , s. 46-90.

5 Kalikstyni zawdzięczają swą nazwę głoszonemu przez nich postulatowi komunii pod dwiema postaciami. Ich

symbolem był kielich (łac. calix ).

6 Kompaktaty praskie – cztery postulaty sformułowane w 1417 r. przez duchownych sprzyjających Husowi:

prawo do swobodnego głoszenia Słowa Bożego, komunii pod dwiema postaciami, sekularyzacji dóbr

kościelnych i karania grzechów śmiertelnych przez władzę świecką.

7 Taboryci wzięli swą nazwę od góry Tabor, zwanej dawniej Kozim Hradkie m, gd zie w latach 1412-1415

przebywał na wygnaniu Jan Hus. Ich czołowym ideologiem był Jan Žižka, a po jego śmierci – Prokop Wie lki.

8 Wzrost zależności Piastów śląskich od królów czeskich był następstwem rozdrobnienia feudalnego sięgającego

szczytu w 1 poł. XIV w. (17 księstw) oraz rywalizacji między książętami. Walczący ze sobą książęta uciekali się

do króla Czech, Jana Luksemburskiego, któremu składali hołd lenny. Władający Wrocławiem Henryk VI zapisał

mu nawet swoje księstwo. W niektórych przypadkach złożenie hołdu lennego Luksemburczykowi dokonało się

pod naciskiem ze strony władcy Czech bowiem w 1329 r. wojska królewskie przebywały na Śląsku z zamiarem

Początkowo nic nie wskazywało na to, że Śląsk stanie się areną krwawych walk.

Niektórzy książęta śląscy opowiedzieli się bowiem po stronie zwalczającego husytów

Zygmunta Luksemburczyka, a nawet wzięli osobisty udział w krucjacie cesarskiej w

Czechach 9 . Ponieważ coraz więcej husytów zaczęło przenikać do Kotliny Kłodzkiej, myśl o

organizacji podobnej krucjaty podjęto również na Śląsku. Zainicjował ją biskup wrocławski

Konrad (1418-1448), dzięki któremu w 1422 r. powstał związek obronny książąt i miast

śląskich, zawarty na 10 lat 10 .

Wojna przeciwko husytom na Śląsku rozpoczęła się w 1424 r. w Kotlinie Kłodzkiej.

Husyci brali odwet za udział śląskiego rycerstwa w krucjacie antyhusyckiej w Czechach.

Wówczas starosta kłodzki, Puta z Czastowic, wsparty przez księcia ziębickiego Janusza,

przystąpił do rozprawiania się z miejscowymi husytami. Akcja wywołała odpowiedź

oddziałów taboryckich, które w następnym roku wtargnęły do ziemi kłodzkiej w celu

udzielenia pomocy współbraciom. Najeźdźcy złupili niemal doszczętnie Kłodzko i okoliczne

miejscowości, a także spalili kościół pielgrzymkowy w Bardzie, w którym odbierała cześć

słynąca łaskami figura Matki Bożej 11 .

Husyci nie tylko niszczyli obiekty sakralne i dobra kościelne, ale ze szczególną

bezwzględnością obchodzili się także z niehusyckim duchowieństwem. Nowożytna tradycja

przekazuje, że w tym okresie mieli dokonać jednej z największych rzezi, niszcząc

zabudowania klasztoru cystersów w Krzeszowie k. Kamiennej Góry i mordując 70 mnichów.

W świetle badań prowadzonych przez o. Ambrosiusa Rose pogląd ten należy jednak

podważyć. Nie zachowały się bowiem żadne źródła poświadczające ten przekaz. Natomiast

analiza imion domniemanych męczenników, takich jak Alojzy, Alfons i Józef, które nie były

wkroczen ia do Krakowa . Poprze z obietnice finansowe i terytorialne poczynione wie lu Piastom śląskim, Jan

Luksemburski pozyskał ich dla swoich planów. Interesowni i skłóceni ze sobą książęta łatwo dali się użyć w

politycznych rozgrywkach dworu praskiego i całkowicie uzależnili się od niego. Król Polski Kazimierz Wielki,

który liczył na rozciągnięcie swych wpływów na Śląsk musiał uznać ten stan rzeczy. W 1339 r. zrezygnował z

wszelkich pretensji do Śląska. W 1342 r. zwierzchnictwo Czech nad Śląskiem uznał formalnie proczeski biskup

wrocławski, Przecław z Pogorzeli. W następnych latach Kazimierz Wielki podjął bezskuteczne starania o

rewindykację Śląska. Ostatecznego zrzeczenia się Śląska przez Polskę dokonał Ludwik Węgierski w 1372 roku

(Zob. K. Popiołek, Śląskie dzieje , Warszawa 1981, wyd. 2 u zup., s. 43-52; W. Korta, Historia Śląska do 1763

roku , Warszawa 2003, s. 103 ).

9 Piastowie Śląscy z niepokojem obserwowali wydarzenia wojenne rozgrywające się w Czechach. Licząc na

silnego opiekuna, który broniłby ich przed atakami husytów, najpierw poparli starania Zygmunta

Lukse mburskiego do korony czeskiej, a następnie wzięli udział w krucjacie u jego boku (K. Popiołek , Śląsk i

Polska w ok resie wojen husyck ich , Katowice 1937, s. 14, 15).

10 W. Korta, Historia Śląska... , s. 173.

11 Zob. J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku , t. 1, c z. 3, Wars za wa 2005, s. 33, 92.

spotykane w XV w., nakazuje umieścić przekazy o domniemanej rzezi w Krzeszowie w

kategoriach legend 12 .

Stan badań nad problemem męczeństwa cystersów krzeszowskich posunął do przodu

Rościsław Żerelik, który podkreślił symboliczny wymiar liczby 70 występującej w Biblii.

Badacz stwierdził przypuszczalnie, że problem pojawienia się tej liczby w odniesieniu do

liczby męczenników z Krzeszowa może wiązać się ściśle z akcją propagandową klasztoru

przeciw wrogom katolicyzmu w XVII wieku. W czasie wojny 30-letnej klasztor nie poniósł

strat osobowych. Najpoważniejszą i odległą w czasie wojną była wojna z husytami. W dobie

rewindykacji dóbr klasztornych po wojnie 30-letniej wykorzystanie rzekomej śmierci 70

mnichów było orężem w propagandzie przeciwko wrogom katolicyzmu 13 . Nie ulega jednak

wątpliwości, że dobra cystersów musiały w większym lub mniejszym stopniu ucierpieć

zważywszy na fakt późniejszego postępowania husytów w dobrach pozostałych klasztorów 14 .

W znacznie większym kryzysie znalazło się opactwo cystersów w Kamieńcu

Ząbkowickim 15 . Klasztor dwukrotnie doświadczył napadu rabusiów husyckich. Najpierw w

1426 r. najeźdźcy podpalili budynki klasztorne i zabili kilku mnichów, zaś dwa lata później

przypuścili kolejny atak. Pozostali przy życiu zakonnicy ratowali się ucieczką do Nysy.

Możliwe, że podczas drugiego najazdu husyci nie mieli już czego niszczyć, bowiem niedługo

po pierwszym ataku (1426) Kamieniec Ząbkowicki nawiedziła potężna powódź, która

dopełniła dzieła zniszczenia klasztoru i jego beneficjów 16 .

3. Klasztory śląskie w ogniu wojny – najazdy husytów w latach 1428-1434

Większa nawała husycka dotarła na Śląsk w 1428 r. i rozpoczęła uderzenie od strony

Opolszczyzny. Część oddziałów husyckich nadciągnęła od strony Moraw, inne zaś przybyły

od strony Kłodzka. Połączenie obu armii nastąpiło niedaleko biskupiej Nysy 17 . Tam biskup

12 A. Rose, Kloster Grüssau , Stuttgart, s. 1974, s. 41, 42; Tenże, Professbuch von Grüssau. Leben und Wirken

der Zisterzienser 1292-1810 , Köln 1990.

13 R. Żerelik, Problem wiarygodności przekazu o śmierci 70 mnichów krzeszowskich w czasie wojen husyckich ,

[w]: Krzeszów uświęcony łaską , red. H. Dziurla, Wrocław 1997, s. 101.

14 Rozważania na temat stopnia zniszczenia dóbr klasztornych prowadził szerzej C. Grünhagen w rozprawie pt.

Die Husitenkämpfe der Schlesier 1420-1435 , Breslau 1872.

15 Kamieniec Ząbkowicki – miasto położone nad Nysą Kłodzką, ok. 10 km na południowy-wschód od Ząbkowic

Śląskich. Miejscowy klasztor cystersów powstał w latach 1239-1247 i został zasiedlony przez cystersów

lubiąskich, którzy przejęli tę placówkę po kanonikach regularnych (Zob. F. Wolnik , Liturgia śląskich cystersów

w średniowieczu , Opole 2002, s. 91-93).

16 Zob. J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego... , t. 1, c z. 3, s. 218.

17 S. Brodko, Piast-husyta. Książę opolski Bolko V i jego ród , [w]: Z dziejów postępowej ideologii na Śląsku w

XIV-XVI , red. E. Maleczyńska, Warszawa 1956, s. 77.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: