HI STORIA POWSZECHNA WIEK XVI ANDRZEJ WYCZA�SKI Wydanie drugie WARSZAWA 1987 � WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE Ok�adk� i obwolut� projektowa�a KALINA ZARZYCKA Redaktor LECH CHMIEL Redaktor techniczny KRYSTYNA MILEWSKA Korektorzy HANNA PIETRZAK, EL�BIETA ZARZYCKA Mapy LECH CHMIEL i IWONA ZIEMKJEWICZ Ilustracje ST. ARCZY�SKI, Z. GAMSKI, T. HERMA�CZYK, H. ROMANOWSKI, ST. SOBKOWICZ Indeksy opracowa� CEZARY KUK�O 579835 " 22* 0033 C Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1983 . ISBN 83-02-00509-6 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1987 Wydanie drugie Nak�ad 69 820 +180 egz. Arkuszy: drukarskich 15,5 + 3 wkt.; wydawniczych 23,98 Zam�wiono 1986.07.11 Podpisano do druku 1986.10.28 Druk uko�czono w lipcu 1987 r. Papier offset, kl. V, 70 g, rola 70 cm Zam. nr 3334/961, 1095 Zak�ady Graficzne im. KEN w Bydgoszczy Druk z zachowanych materia��w poprzedniego wydania I. KRAJE POZAEUROPEJSKIE W DOBIE WIELKICH ODKRY� GEOGRAFICZNYCH Europa a kraje pozaeuropejskie w XVI stuleciu Dawniejsza historiografia pojmowa�a histori� powszechn� jako histori� Europy, jedynego cywilizowanego dawniej �wiata. Schemat spu�cizny cywilizacyjnej Europy nawi�zywano jedynie, poprzez staro�ytny Rzym i Grecj�, do klasycznego Egiptu, Asyrii i Babilonii, niekiedy napomykano r�wnie� o odr�bnych cywilizacjach Chin i Indii. W tym rozumieniu historyk�w dzieje powszechne obejmowa�y �wiat szerzej dopiero z chwil�, gdy Europejczycy zacz�li dokonywa� odkry� i podboj�w; oni dopiero w��czali obce l�dy i ludy do cywilizowanego �wiata, przynosili im i rozpowszechniali kultur�, w��czaj�c je w kr�g post�pu i g��wnego nurtu dziej�w ludzko�ci. Studia nad dziejami i kultur� lud�w pozaeuropejskich, rozwini�te szczeg�lnie w ostatnich latach, nakazuj� odrzuci� ten �ci�le europejski punkt widzenia. Poza oddzielon� od reszty �wiata, d�ugo jeszcze zap�nion� w swym rozwoju ludno�ci� Australii, inne kontynenty pozaeuropejskie stworzy�y w�asne, oryginalne kultury, pa�stwa i spo�ecze�stwa, wyprzedzaj�c nieraz ludy Europy, szczeg�lnie w czasie europejskiego wcze�niejszego �redniowiecza. Tak�e i w okresip odkrvc geograficznych prze�omu XV i XVI w. przewaga rozwoju Europy nie by�a jeszcze zdecydowana, ani te� narzucenie hegemonii politycznej, gospodarczej i kulturalnej przez Europejczyk�w ludno�ci innych kontynent�w nie by�o kwesti� przes�dzon�. Techniki produkcji w zakresie narz�dzi, umiej�tno�ci uprawy roli i hodowli, podobnie poziom rzemios�a, na przyk�ad tkactwa, metalurgii czy budownictwa, s� niemal analogiczne w niekt�rych krajach pozaeuropejskich, szczeg�lnie azjatyckich tego okresu. Rozwini�te formy spo�ecze�stwa klasowego, zorganizowane przez nie silne, scentralizowane monarchie, znajdowa�y si� r�wnie� na pozosta�ych kontynentach, przy czym w �onie ukszta�towanego spo�ecze�stwa klasowego, feudalnych Chin czy Japonii, gospodarka towarowo-pieni�na dawa�a pocz�tek stosunkom produkcji,, kt�re mog�y prowadzi� do przysz�ych kapitalistycznych form gospodarowania. Nawet nauka, nie m�wi�c o trudniejszych do por�wnywania przejawach kultury, jak literatura, sztuka czy muzyka, znajdowa�a poza Europ� mo�liwo�ci powa�nego rozwoju i to tak w dziedzinie nauk spo�ecznych (np. filozofia, historia), jak i przyrodniczych (np. astronomia, medycyna). R�ny by� oczywi�cie stopie� historycznego rozwoju lud�w Azji, Afryki czy Ameryki. Bardziej ni� w Europie nier�wny by� tak�e rozw�j poszczeg�lnych lud�w w obr�bie tego samego kontynentu. Gdy ekspansja europejska doprowadzi�a do zahamowania, przerwania czy zniszczenia nawet istniej�cych dot�d cywilizacji, podporz�dkowuj�c kraje pozaeuropejskie swym wp�ywom i w�adzy, Europa sama przej�a wiele z ich dorobku, kt�ry wszed� trwale do og�lno�wiatowej cywilizacji i kultury. Stosunki w Azji w XVI w. Do najbardziej rozwini�tych po�aci �wiata poza Europ� nale�a�y kraje azjatyckie. Nie by�y one obce Europejczykom, lecz przed o- kresem wielkich odkry� geograficznych, przez ca�e �redniowiecze, kontakty te ogranicza�y si�, poza najbli�szymi rejonami Azji Przedniej, do wymiany handlowej, prowadzonej g��wnie przez arabskich kupc�w-po�redni-k�w. Zdarza�y si� niekiedy sporadyczne dalekie wyprawy podr�nik�w-kupc�w czy misjonarzy, ale nie istnia�o d��enie do trwa�ej ekspansji politycznej czy gospodarczej i do podporz�dkowywania sobie tych obszar�w. Azja by�a nie tylko konkurentk� Europy w zakresie rozwoju historycznego swych lud�w, by�a jednocze�nie silniejsza ludno�ciowo, oogatsza w zasoby materialne i stworzy�a wi�ksze organizmy polityczne, ni� to by�o mo�liwe w Europie tego okresu. Obszar Azji mo�na przy tym podzieli� na bardziej rozwini�te kraje wschodniej i po�udniowej cz�ci kontynentu, gdzie �y�y ludy osiad�e, rolnicze, o rozwini�tym rzemio�le i handlu, wysokiej cywilizacji i wielkich organizmach politycznych oraz tereny �rodkowe i cz�ciowo p�nocne, kt�rych mieszka�cy stali na ni�szym poziomie kultury; by�y to cz�sto ludy koczownicze i pasterskie czy nawet zbieracko-my�liwskie na p�nocy, posiadaj�ce bardziej p�ynne lub niewyrobione formy polityczne. We wschodniej Azji do najbardziej rozwini�tych nale�a�y Chiny, Japonia i Korea, w po�udniowej - Indie, Persja i Indonezja. Bardziej efemeryczne politycznie by�y: rozwini�te cywilizacyjnie kraje Kaukazu (Armenia, Azerbejd�an, Gruzja), mniej rozwini�te kraje Azji �rodkowej (Buchara, Turkie-stan) i najbardziej zap�nione koczownicze ludy Mongolii czy wreszcie prymitywne syberyjskie plemiona. Rozw�j spo�eczny i gospodarczy Chin Chiny prze�omu XV i XVI stulecia by�y najwi�kszym organizmem politycznym �wczesnego �wiata. Rozci�ga�y si� na przestrzeni oko�o 9 milion�w km2, w pocz�tkach XVI w. zamieszkiwa�o je ponad 60 milion�w ludno�ci, kt�rej liczba stale wzrasta�a, by w po�owie XVII w. zbli�y� si� do 100 milion�w. Poza terenem Chin w�a�ciwych cesarstwu chi�skiemu podporz�dkowane by�y jako kraje lenne: Tybet, Korea i Wietnam. Jednocze�nie wp�y- wy chi�skie si�ga�y Mongolii, emigracja chi�ska rozprzestrzenia�a si� na Filipiny, Indonezj�, Syjam, Birm�, a statki handlowe chi�skie dociera�y niekiedy nawet do wybrze�y Afryki. Nie by� to jednak okres rozkwitu politycznego Chin, co wi�za�o si� z sytuacj� wewn�trzn� pa�stwa dynastii Ming, szczeg�lnie jego struktur� spo�eczn� i polityczn� oraz rozwojem stosunk�w mi�dzynarodowych w tej cz�ci Azji. Spo�ecze�stwo chi�skie XVI stulecia by�o w pe�ni rozwini�tym spo�ecze�stwem feudalnym. Ziemia nale�a�a do cesarza, feuda��w �wieckich i duchownych. W XVI i XVII w. nast�powa�a przy tym wyra�na koncentracja w�asno�ci ziemskiej tak w zakresie d�br prywatnych, jak i cesarskich. Odbywa�o si� to jednak nie tyle poprzez osadnictwo w obr�bie teren�w nale��cych do wielkiej w�asno�ci, co drog� likwidacji drobnej w�asno�ci ch�opskiej. Formalnie bow<em nie istnia�o w�wczas w Chinach podda�stwo ch�opskie, zachowa�a si� nawet znaczna grupa wolnych ch�op�w, posiadaczy ziemi. Jednak�e ci�ary skarbowe i zad�u�enie na lichwiarskich warunkach sk�ania�y ich cz�sto do wyzbywania si� ziemi na korzy�� ksi���t, dworu, urz�dnik�w czy innych feuda��w, by gospodarowa� na niej dalej w charakterze dzier�awc�w. St�d te� wi�kszo�� ludno�ci ch�opskiej stanowili nie posiadaj�cy w�asnej ziemi drobni dzier�awcy. Ci�ary ch�opskie sk�ada�y si� z podatk�w w naturze (od 1581 r. zamienionych na pieni�ne), kt�re zwykle stanowi�y dziesi�t� cz�� og�u zbior�w oraz z renty feudalnej, si�gaj�cej cz�stokro� po�owy zbior�w gospodarstwa. Do tych obci��e� dochodzi�y jeszcze obowi�zkowe pos�ugi budowlane i transportowe. Ch�opi byli zorganizowani we wsp�lnoty wiejskie ze starost� na czele, kt�ra to organizacja mia�a na celu u�atwienie kontroli nad wsp�lnot� ze strony pa�stwa oraz egzekwowania obowi�zk�w skarbowych. Rozwini�tym formom gospodarki feudalnej na wsf odpowiada�y rozwini�te w jeszcze wi�kszym stopniu formy gospodarki towarowo-pieni�nej i rzemios�a. Rzemios�o wiejskie i miejskie, tak ludzi cesarskich, jak i prowadzone na rachunek prywatnych feuda��w, wytwarza�o szeroki wachlarz produkt�w, Talerz chi�ski z kt�rych specjalno�� Chin stanowi� wyr�b porcelany, papieru, tkanin jedwabnych i bawe�nianych. Produkowano r�wnie� szk�o, bro� bia�� i paln� - co u�atwia�a rozwini�ta metalurgia �elaza - istnia�y te� drukarnie. O stopniu specjalizacji rzemios�a �wiadczy wyliczenie 188 r�nych rzemios� w �wczesnych spisach podatkowych. Z kopalin wydobywano metale kolorowe i rud� �elazn�, s�l, nawet - znacznie zreszt� wcze�niej, ni� to czyniono w Europie - w�giel kamienny, a jako podstawowe �r�d�o energii wykorzystywano spadek wody, kt�ra porusza�a m�yny. Rozbudowany te� by� przemys� stoczniowy. Produkcj� rzemie�lnicz� jako �r�d�em powa�nych dochod�w interesowali si� r�wnie� feuda�owie, a szczeg�lnie cesarz, kt�rego monopol stanowi� na przyk�ad wyr�b porcelany. To zainteresowanie masow� i korzystn� produkcj� prowadzi�o nie tylko do �cis�ej reglamentacji rzemios�a, ale r�wnie� do organize wania du�ych zak�ad�w wytw�rczych w formie manufaktury. W manufakturach takich, cesarskich czy prywatnych, zatrudniani byli cz�sto ch�opi zale�ni, pracuj�cy tam po par� miesi�cy w roku, jak te� robotnicy najemni, cz�stokro� najmowani przymusowo, czasem te� skaza�cy i niewolnicy. By zapobiec ucieczkom od ci�kiej pracy, na przyk�ad w kopalniach, administracja prowadzi�a szczeg�owe spisy robotnik�w i zobowi�zanych do pracy ch�op�w lub te� osadza�a pracownik�w na niewielkich dzia�kach roli przy zak�adzie pracy. Mimo �e cz�� produkcji rzemie�lniczej prowadzona by�a na wsi, wzrasta�y miasta rzemie�lniczo-handlowe, z kt�rych najwi�ksze znaczenie uzyska�y Nankin i Pekin. Ten ostatni w pocz�tkach XVI w. liczy� ju� oko�o 600 tysi�cy mieszka�c�w. Towary bardziej masowe w handlu wewn�trznym przewo�ono g��wnie drog� wodn� - rzekami, szczeg�lnie Huang-ho i Jangcy, oraz Wielkim Kana�em, kt�ry ��czy� rejony wielkich miast w p�-nocno-wschodnich Chinach. Reglamentacja pa�stwowa si�ga�a r�wnie� handlu, szczeg�lnie zagranicznego. Ten ostatni pierwotnie odbywa� si� g��wnie przy okazji pos...
nazirus2411