Koncepcje.pdf

Koncepcje menopauzy

Czêœæ II – ujêcie ewolucyjne i rozwojowe

The concepts of menopause

Part II – evolutionary and developmental approach

Eleonora Bielawska-Batorowicz

Czêœæ II przegl¹du koncepcji menopauzy poœwiêcona jest prezentacji dwóch ujêæ meno-

pauzy: ewolucyjnego i rozwojowego. Koncepcja ewolucyjna wyjaœnia adaptacyjne znacze-

nie menopauzy i jej rolê w sukcesie reprodukcyjnym gatunku ludzkiego, t³umaczy równie¿

brak odpowiednika menopauzy u mê¿czyzn. W artykule przedstawiono argumenty odnosz¹-

ce siê do dwóch g³ównych hipotez dotycz¹cych roli menopauzy: hipotezy niedojrza³oœci i to-

ku ¿ycia oraz hipotezy babki. Uzupe³nia je prezentacja argumentów na rzecz hipotezy opie-

ki krewnych ze strony ojca. Ujêcie rozwojowe pozwala umieœciæ menopauzê w cyklu ¿ycia

kobiety i odnieœæ j¹ do zadañ przypadaj¹cych na dan¹ fazê rozwoju, w tym przypadku na

okres dojrza³oœci, zwany równie¿ wiekiem œrednim. Podstawowym zadaniem rozwojowym tej

fazy jest akceptacja zmian biologicznych zwi¹zanych z wiekiem.

S³owa kluczowe: menopauza, ewolucja, rozwój cz³owieka

(Przegl¹d Menopauzalny 2005; 4: 32–37 )

Menopauza koñczy okres rozrodczy kobiety i, jeœli

pomin¹æ podejmowane ostatnio próby wykorzystywania

metod wspomaganego rozrodu wobec kobiet po meno-

pauzie, uniemo¿liwia wydawanie na œwiat kolejnych

dzieci. Zakoñczenie okresu rozrodczego ma niew¹tpliwie

konsekwencje dla rozwoju i przetrwania gatunku, a tak¿e

dla pojedynczych jego przedstawicieli. Warto wiêc posta-

wiæ pytanie o znaczenie menopauzy jako wydarzenia,

które pojawi³o siê w toku ewolucji cz³owieka, a tak¿e

o jej znaczenie w perspektywie indywidualnego doœwiad-

czenia jednostki. Celem artyku³u jest przedstawienie

ewolucyjnej i rozwojowej koncepcji menopauzy

cja komórek rozrodczych utrzymuje siê zasadniczo do

koñca ¿ycia? Pozwala równie¿ bez zdziwienia spojrzeæ

na akceptuj¹cy (i tak ró¿ny od typowego dla kobiet kul-

tury zachodniej) stosunek do menopauzy, jaki charaktery-

zuje niektóre spo³ecznoœci [1].

Zdaniem przedstawicieli biologii ewolucyjnej, zmia-

ny zachodz¹ce w organizmach ¿ywych przyczyniaj¹ siê

bezpoœrednio lub poœrednio do sukcesu reprodukcyjnego

jednostki [2]. Szczególnie dobitnie ujêto to w teorii do-

stosowania ³¹cznego [2]. Dzia³ania jednostki i zachodz¹-

ce u niej zmiany mog¹ bowiem nie tylko zwiêkszyæ jej

w³asny sukces reprodukcyjny, ale równie¿ poci¹gaæ za

sob¹ skutki, które przyczyniaj¹ siê do sukcesu reproduk-

cyjnego krewnych. W tym bowiem przypadku istnieje

tak¿e wysoka szansa na przekazanie przynajmniej czêœci

w³asnych genów kolejnym pokoleniom. Im bli¿szy jest

stopieñ pokrewieñstwa, tym wiêksza wspólna pula geno-

wa, dlatego w przypadku sukcesu reprodukcyjnego krew-

nych istotnie zwiêkszaj¹ siê szanse na jej przetrwanie,

a tym samym na przetrwanie w³asnych genów. Jak¹ rolê

pe³ni w tym procesie menopauza, która zdaniem biolo-

gów pojawi³a siê wczeœnie w ewolucji cz³owieka? Szacu-

Menopauza – ujêcie ewolucyjne

Przyjêcie perspektywy ewolucyjnej pozwala wyja-

œniæ kilka kwestii zwi¹zanych z adaptacyjnym znacze-

niem menopauzy. Po pierwsze, dlaczego dosz³o do poja-

wienia siê menopauzy i dlaczego jest ona typowo ludz-

kim zjawiskiem? Po drugie, dlaczego menopauza wystê-

puje jedynie u kobiet, podczas gdy u mê¿czyzn produk-

Instytut Psychologii Uniwersytetu £ódzkiego; p.o. dyrektora: dr n. hum. Eleonora Bielawska-Batorowicz

PRZEGL¥D MENOPAUZALNY 4/2005

je siê, ¿e nast¹pi³o to milion, a nawet 1,5 mln lat temu [3].

W jaki sposób zaprzestanie produkcji komórek jajowych

i utrata mo¿liwoœci rodzenia dzieci zwiêksza sukces re-

produkcyjny? Na te i podobne pytania odpowiadaj¹ kon-

cepcje biologów ewolucyjnych, które bior¹ pod uwagê

dwie drogi przyczyniania siê menopauzy do sukcesu re-

produkcyjnego. Pierwsza z nich odnosi siê do zwiêksza-

nia w³asnego sukcesu reprodukcyjnego, druga do sukce-

su reprodukcyjnego krewnych.

szych przodków menopauza pojawia³a siê w wieku 40

lat, a mo¿e nawet wczeœniej – w wieku 35 lat. Wraz z do-

borem naturalnym, faworyzuj¹cym osobniki ¿yj¹ce d³u-

¿ej przesuwa³ siê równie¿ w czasie wiek tracenia zdolno-

œci rozrodczych.

Drug¹ hipotez¹, chronologicznie wczeœniejsz¹, która

wyjaœnia ewolucjê menopauzy jest hipoteza babki

(grandmother hypothesis), zaproponowana przez G.C.

Williamsa [za: 4] i popularyzowana przez innych auto-

rów [5, 6]. Zgodnie z t¹ hipotez¹, zaprzestanie rodzenia

dzieci zwiêksza poœrednio sukces reprodukcyjny, gdy¿

pozwala na zainwestowanie swoich zasobów w pomoc

innym matkom opiekuj¹cym siê dzieæmi. Matkami tymi

s¹ zwykle córki lub inne bliskie krewne, a wiêc przetrwa-

nie ich dzieci zwiêksza szansê na przekazanie czêœci w³a-

snych genów nastêpnym pokoleniom.

Argumentów przemawiaj¹cych za hipotez¹ babki po-

szukiwano w badaniach antropologicznych, prowadzo-

nych wœród ¿yj¹cych wspó³czeœnie plemion pierwotnych.

W niektórych z nich nie uda³o siê potwierdziæ korzyœci

wynikaj¹cych z inwestowania przez starsze kobiety

w zdolnoœæ prze¿ycia swych wnuków, a przeciwnie wy-

kazano, ¿e sukces reprodukcyjny by³by wiêkszy, gdyby

kobieta rodzi³a dzieci równie¿ po menopauzie [4]. Wielu

argumentów na poparcie hipotezy babki dostarczy³y jed-

nak inne badania nad ludami pierwotnymi, a mianowicie

badania zespo³u K. Hawkes [4, 5] prowadzone w plemie-

niu Hadza w Tanzanii. W tym plemieniu przyrost masy

cia³a ka¿dego z jego cz³onków zale¿a³ od zebranego

i otrzymanego od innych po¿ywienia. Dzieci nie by³y

w stanie uzbieraæ dla siebie dostatecznej iloœci po¿ywie-

nia i z regu³y a¿ do wieku dojrzewania otrzymywa³y co

najmniej po³owê potrzebnej iloœci od matki. Dzieci przy-

biera³y na wadze tym wyraŸniej, im wiêcej czasu matka

poœwiêca³a zbieractwu. Jej wysi³ki okazywa³y siê jednak

niewystarczaj¹ce, gdy karmi³a niemowlê. W dostarczaniu

po¿ywienia starszym dzieciom zaczyna³a j¹ wówczas

wspomagaæ starsza kobieta – w³asna matka, która zaprze-

sta³a rodzenia dzieci. Od tego momentu przyrost wagi

cia³a starszego dziecka zaczyna³ byæ zwi¹zany z iloœci¹

po¿ywienia zebranego i przekazanego mu przez starsz¹

kobietê. Zdaniem zespo³u K. Hawkes, dzia³ania starszych

kobiet (kobiet po menopauzie) wspomagaj¹ wysi³ki ma-

tek i przyczyniaj¹ siê do wzrostu szans wnuków na prze-

¿ycie. Kobiety w plemieniu Hadza pomagaj¹ jednak tak-

¿e innym potrzebuj¹cym osobom – swoim bli¿szym

i dalszym krewnym. W ten sposób wydatnie przyczynia-

j¹ siê do wy¿ywienia dzieci, które nie s¹ ich wnukami

i zwiêkszaj¹ szanse przetrwania ca³ego plemienia. Jak pi-

sze N. Angier [4, s. 265] zwiêkszaj¹ swoje ogólne dosto-

sowanie genetyczne w takim stopniu, ¿e nie musz¹ ju¿

uciekaæ siê do póŸnego macierzyñstwa, aby odcisn¹æ

w³asne darwinowskie piêtno. Kolejne dziecko po prostu

utrudnia³oby im poszukiwanie ¿ywnoœci.

Koncepcje adaptacyjnej roli menopauzy zak³adaj¹, ¿e

zakoñczenie p³odnoœci zwiêksza szanse prze¿ycia ju¿ uro-

dzonych dzieci, gdy¿ usuwa ryzyko œmierci matki przy

kolejnym porodzie i ogranicza przychodzenie na œwiat

Ewolucyjne wyjaœnienia wystêpowania

menopauzy u kobiet

Rozpocznijmy prezentacjê koncepcji biologów ewo-

lucyjnych od hipotezy niedojrza³oœci i toku ¿ycia (altri-

ciality-lifespan hypothesis), któr¹ wysunê³a J.S. Peccei

[3]. Jej zdaniem w efekcie zmian, które wyst¹pi³y u ho-

minidów ok. 1,5 mln lat temu, ich noworodki zaczê³y

przychodziæ na œwiat niesamodzielne i bezradne, wyma-

gaj¹c znacznej i d³ugotrwa³ej opieki rodzicielskiej, g³ów-

nie macierzyñskiej. W korzystniejszej sytuacji by³y

w tym przypadku matki, które nie rodzi³y ju¿ kolejnych

dzieci i mog³y poœwiêciæ siê opiece nad posiadanym ju¿

potomstwem. Unika³y bowiem obci¹¿enia organizmu ko-

lejn¹ ci¹¿¹, ryzyka œmierci przy narodzinach, a tak¿e nie-

mo¿noœci wykarmienia starszych dzieci w zwi¹zku z lak-

tacj¹ po kolejnym porodzie. Doprowadzenie posiadanego

ju¿ potomstwa do okresu zdolnoœci prokreacyjnej by³o

zatem bardziej istotne dla sukcesu reprodukcyjnego ni¿

rodzenie kolejnych dzieci, których nie mo¿na by³oby oto-

czyæ nale¿yt¹ opiek¹ a¿ do okresu ich dojrza³oœci biolo-

gicznej. W tym sensie dobór naturalny sprzyja³ przed-

wczeœnie niep³odnym. Ich ca³kowity sukces reprodukcyj-

ny by³ pewniejszy – osi¹gniêcie przez potomstwo dojrza-

³oœci równowa¿y³o bowiem ewentualn¹ wiêksz¹ liczbê

urodzonych dzieci, które jednak nie do¿y³yby okresu doj-

rza³oœci biologicznej.

Zdaniem J.S. Peccei [3] hipoteza ta t³umaczy rów-

nie¿, dlaczego menopauza wystêpuje u ludzi i, poza jed-

nym z gatunków wielorybów (Globicephala macrorhyn-

cus), nie pojawia siê u zwierz¹t. Czynnikiem odpowie-

dzialnym jest stopieñ zaawansowania rozwoju uk³adu

nerwowego, do jakiego dosz³o u hominidów, wyznacza-

j¹cy czas trwania, rozmiar i koszty opieki rodzicielskiej

nad potomstwem. Zarówno tu¿ po narodzeniu, jak i póŸ-

niej, potomstwo innych naczelnych lub innych ssaków

nie wymaga³o tak znacznej opieki. Zaprzestanie rodzenia

kolejnych potomków nie zwiêksza³o istotnie sukcesu re-

produkcyjnego. Tym samym menopauza nie by³a mecha-

nizmem adaptacyjnym.

Hipoteza niedojrza³oœci i toku ¿ycia przyjmuje rów-

nie¿, ¿e w wyniku ewolucji zmienia³ siê wiek, w jakim

pojawia³a siê menopauza. Wspó³czeœnie jest to ok. 50. ro-

ku ¿ycia. W tym momencie ewolucji, w którym pojawi³a

siê menopauza, osi¹gniêcie takiej przeciêtnej d³ugoœci ¿y-

cia nie by³o mo¿liwe, g³ównie ze wzglêdu na liczne za-

gro¿enia zewnêtrzne. J.S. Peccei [3] twierdzi, ¿e u na-

PRZEGL¥D MENOPAUZALNY 4/2005

dzieci w gorszym stanie zdrowia. Ogranicza wiêc sytua-

cje, w których ponoszone ryzyko nie zaowocuje w³aœci-

wym zyskiem [5, 7]. Poparcia dla takiej argumentacji do-

starczaj¹ równie¿ wspó³czesne dane, dotycz¹ce ryzyka

zwi¹zanego z rodzeniem dzieci przez starsze kobiety.

Po 35. roku ¿ycia kobiety zaczyna wzrastaæ wyraŸnie

ryzyko jej œmierci przy porodzie [8], a ryzyko przed-

wczesnego porodu, urodzenia dziecka z nisk¹ wag¹ uro-

dzeniow¹ i jego oko³oporodowej œmierci jest bardzo wy-

sokie u matek w wieku 40–49 lat, a zw³aszcza po 50. ro-

ku ¿ycia [9]. Z³y stan zdrowia ogranicza szanse dziecka

na prze¿ycie nie tylko ze wzglêdu na ryzyko zwi¹zane

z chorob¹, ale tak¿e ze wzglêdu na gorsz¹ jakoœæ opieki

macierzyñskiej. Ilustruje to hipoteza zdrowego dziecka

[2], zgodnie z któr¹ pozytywne czynnoœci macierzyñskie

zale¿¹ od stanu zdrowia dziecka. Im jest on lepszy, tym

wiêksza szansa, ¿e dziecko bêdzie otaczane nale¿yt¹

opiek¹.

Prowadzone dot¹d rozwa¿ania pokaza³y, ¿e ewolu-

cyjne pojawienie siê menopauzy rzutowa³o na sukces re-

produkcyjny poprzez bezpoœrednie (hipoteza niedojrza-

³oœci i toku ¿ycia) lub poœrednie (hipoteza babki) zwiêk-

szanie szansy na prze¿ycie ju¿ urodzonych dzieci. Ewo-

lucja uk³adu nerwowego hominidów, znacznie bardziej

intensywna ni¿ u innych naczelnych lub innych ssaków,

zaowocowa³a ma³¹ samodzielnoœci¹ noworodków i ko-

niecznoœci¹ przed³u¿onej opieki nad nimi, co t³umaczy,

dlaczego menopauza jest cech¹ typowo ludzk¹. Zdaniem

N. Angier [4], typowo ludzka jest jednak nie tyle sama

menopauza, ile zdolnoœæ gatunku ludzkiego do d³ugolet-

niego ¿ycia po menopauzie i utrzymywania w tym czasie

wzglêdnie wysokiej sprawnoœci organizmu. Nie zdarza

siê to u innych gatunków, gdzie zakoñczenie zdolnoœci

rozmna¿ania siê z regu³y zbiega siê z zakoñczeniem ¿y-

cia lub tylko nieznacznie je wyprzedza. D³ugie pomeno-

pauzalne trwanie ¿ycia sprzyja opiece nad dzieæmi,

zwiêkszaj¹c sukces reprodukcyjny, co podkreœlaj¹ zwo-

lennicy obu hipotez. Z drugiej strony – obserwowane

u wspó³czesnych kobiet przesuwanie w czasie wieku ro-

dzenia pierwszego dziecka [10, 11] sprawia, ¿e przedzia³

czasu, jaki mo¿e byæ poœwiêcony na macierzyñstwo, mo-

¿e ulegaæ skróceniu. Liczba urodzonych dzieci mo¿e

byæ mniejsza, co ograniczy sukces reprodukcyjny ko-

biet. Wówczas korzystniejsze by³oby przesuniêcie na

póŸniej wieku osi¹gania menopauzy. Zdaniem R. Bake-

ra i E. Oram [6], prowadziæ to mo¿e do przesuwania siê

w czasie wieku menopauzy w przysz³ych pokoleniach.

Sugerowa³y to równie¿ analizy J.S. Peccei [3]. Za swo-

iste sygna³y tego potencjalnego zjawiska mo¿na, jak s¹-

dzê, uznaæ dane demograficzne, które wskazuj¹ na prze-

suwanie siê w czasie wieku menopauzy [12], a tak¿e na

póŸniejszy wiek osi¹gania menopauzy w tych spo³eczno-

œciach, w których dziêki lepszym warunkom material-

nym i zdrowotnym przeciêtne trwanie ¿ycia jest d³u¿sze.

Uzupe³nieniem obu omówionych hipotez jest pogl¹d

przedstawiony przez P.W. Turke’a [13], który twierdzi,

¿e menopauza zwiêksza sukces reprodukcyjny kobiety

poprzez zapewnienie dziecku opieki ze strony krewnych

ojca i ograniczenie ryzyka dzieciobójstwa. Tezê tê wy-

prowadzono z dwóch przes³anek: wzglêdnie sta³ej relacji

miêdzy partnerami – rodzicami dzieci oraz tworzenia par,

w których osobnik mêski zwykle by³ starszy, a wiêc

umiera³ wczeœniej. Po jego œmierci kobieta mog³aby

zwi¹zaæ siê ponownie i w nowym zwi¹zku urodziæ kolej-

ne dzieci. Dbaj¹c o w³asne potomstwo, mê¿czyzna móg³-

by przestaæ troszczyæ siê o dzieci zmar³ego rywala, a na-

wet posun¹æ siê do zabicia ich. Krewni zmar³ego zaœ

przestaliby troszczyæ siê o jego partnerkê i potomstwo,

gdy¿ zwiêkszaliby tym samym sukces prokreacyjny jej

nowego partnera. D³ugie utrzymywanie siê p³odnoœci ko-

biet sprzyja³oby co prawda rodzeniu dzieci w nowych

zwi¹zkach, ale ogranicza³o szanse przetrwania dzieci

z wczeœniejszych zwi¹zków, co w efekcie mog³oby

zmniejszyæ ca³kowity sukces prokreacyjny kobiet. Na

s³usznoœæ powy¿szej argumentacji wskazuj¹ z jednej

strony zachowania naczelnych, gdy dochodzi do uœmier-

cania potomstwa samców, którzy odeszli ze stada lub

utracili dominuj¹c¹ pozycjê [7], z drugiej zaœ obserwacje

spo³eczeñstw pierwotnych. W plemieniu Ache, np. 40%

przypadków œmierci niemowl¹t nastêpuje w wyniku za-

bójstwa, zaœ wiêkszoœci zabójstw dokonuj¹ mê¿czyŸni

po œmierci ojca dziecka [13].

Warto w tym miejscu przytoczyæ jeszcze jedn¹ kon-

cepcjê, zaproponowan¹ przez B.I. Strassman [14], która

równie¿ odwo³uje siê do biologicznego znaczenia meno-

pauzy. Osi¹ tej koncepcji jest nie tyle sukces reprodukcyj-

ny, ile biologiczna strategia adaptacyjna. Autorka zwraca

uwagê na cyklicznoœæ p³odnoœci u naczelnych, która po-

zwala na oszczêdnoœci w wydatkach energetycznych or-

ganizmu – endometrium utrzymywane jest w stanie

umo¿liwiaj¹cym zagnie¿d¿enie siê zap³odnionej komórki

jajowej tylko wówczas, gdy nast¹pi owulacja. Wykazano,

¿e w drugiej fazie cyklu wzrasta intensywnoœæ przemiany

materii, a tak¿e iloœæ spo¿ywanych pokarmów, co zwi¹za-

ne jest ze zamianami endometrium [15]. Ca³kowite wyga-

œniêcie miesi¹czkowania po menopauzie prowadzi wiêc

do znacznych oszczêdnoœci zasobów wykorzystywanych

dot¹d na przygotowanie endometrium do zagnie¿d¿enia

siê zap³odnionej komórki jajowej i krwawienia miesi¹cz-

kowe. Uzyskana w ten sposób energia mo¿e byæ wyko-

rzystana na walkê z chorobami, których liczba wzrasta

z wiekiem. Z wiekiem zmniejsza siê efektywnoœæ proce-

sów metabolicznych, ograniczanie wydatków energetycz-

nych jest wiêc dodatkowo wskazane. Pojawienie siê me-

nopauzy jest, zdaniem B.I. Strassman [14], strategi¹

sprzyjaj¹c¹ zachowaniu zasobów i podtrzymaniu dobrego

funkcjonowania organizmu w okresie starzenia siê, co

z kolei umo¿liwia pe³ne uczestniczenie w ¿yciu najbli¿-

szego otoczenia i dzia³ania na jego rzecz.

Ewolucyjne wyjaœnienie braku

odpowiednika menopauzy u mê¿czyzn

Odwo³uj¹c siê do ewolucyjnych koncepcji menopau-

zy mo¿na równie¿ wyjaœniæ, dlaczego zjawisko zatrzy-

PRZEGL¥D MENOPAUZALNY 4/2005

mania siê p³odnoœci nie wystêpuje u mê¿czyzn. Przyczyn

szukaæ nale¿y w mêskich strategiach reprodukcyjnych

i kosztach zwi¹zanych z posiadaniem potomstwa. Mêski

organizm nie ponosi tak wysokich kosztów posiadania

potomstwa zwi¹zanych z ci¹¿¹, porodem i laktacj¹, jak

organizm ¿eñski. PóŸne ojcostwo nie poci¹ga wiêc za so-

b¹ ryzyka pozostawienia bez opieki dzieci ju¿ urodzo-

nych, gdy¿ jak twierdzi J. Diamond [5, s. 170] ojcowie

nie umieraj¹ podczas porodu, a bardzo rzadko w trakcie

kopulacji, i nie s¹ tak nara¿eni na wyczerpanie si³ spowo-

dowane koniecznoœci¹ opieki nad dzieæmi. Miar¹ mêskie-

go sukcesu reprodukcyjnego jest liczba posiadanego po-

tomstwa. Bior¹c pod uwagê niskie ryzyko zwi¹zane z oj-

costwem w póŸnym wieku, dobór naturalny faworyzowa³

osobniki zdolne do jak najd³u¿szego utrzymywania zdol-

noœci prokreacyjnych.

Brak odpowiednika menopauzy u mê¿czyzn mo¿e

byæ jeszcze wyjaœniany poprzez odwo³anie siê do pewno-

œci ojcostwa [6], gdy¿ o ile osoba matki jest pewna 1 , to

osoba ojca nie zawsze. Dlatego wiêc ograniczanie p³od-

noœci i inwestowanie swych si³ w dzieci, które mog¹ byæ

cudzymi potomkami, zmniejszy³oby mêski sukces repro-

dukcyjny. Znacznie korzystniejsze jest podtrzymywanie

jak najd³u¿ej zdolnoœci do p³odzenia dzieci, gdy¿ wów-

czas wzrasta liczba w³asnych potomków. Wczeœniejsza

utrata zdolnoœci prokreacyjnych samic w porównaniu

z samcami jest stosunkowo czêstym zjawiskiem w œwie-

cie zwierz¹t, nawet jeœli nie wystêpuje odpowiednik me-

nopauzy [6].

Utrzymywanie siê a¿ do póŸnego wieku zdolnoœci

prokreacyjnych mê¿czyzny poci¹ga za sob¹ jeszcze jeden

skutek – jest nim krótsze trwanie ¿ycia. W procesie selek-

cji faworyzowane s¹ bowiem te geny, które sprzyjaj¹ ry-

walizacji o partnerki i zdobywaniu ich. Geny te, jak

utrzymuje plejotropiczna teoria starzenia siê [2], choæ ko-

rzystne w m³odoœci, bo zwiêkszaj¹ce sukces reprodukcyj-

ny, mog¹ byæ szkodliwe w póŸniejszym okresie, gdy¿ nie

sprzyjaj¹ d³ugiemu utrzymywaniu organizmu przy ¿yciu.

dojrza³oœæ w³aœciwa (C. Gordon) lub wiek œredni (D. J.

Levinson). C. Buhler [18] okreœli³a ten przedzia³ drugim

okresem przejœciowym, w którym stabilny rozwój prze-

chodzi w fazê regresywnego rozwoju i ujawniaj¹ siê ten-

dencje prowadz¹ce do obumierania ¿ycia. Wiek œredni

czy te¿ wiek œredniej doros³oœci dotyczy d³ugiego okresu.

Z regu³y jest to przedzia³ 40–65 lub 35.–60. rok ¿ycia

[16], a wiêc obejmuj¹cy wiele lat przed menopauz¹ i wie-

le lat po niej. W niektórych publikacjach [19, 20] wyst¹-

pienie menopauzy i zwi¹zane z ni¹ zmiany hormonalne

s¹ traktowane jako jeden z wyraŸnych sygna³ów wejœcia

w wiek œredni.

W okresie doros³oœci maj¹ miejsce wa¿ne wydarze-

nia zwi¹zane z ¿yciem rodzinnym i karier¹ zawodow¹.

Zaanga¿owanie w pracê, dba³oœæ o zaspokajanie potrzeb

i rozwój dzieci oraz o rozwój rodziny to podstawowe za-

dania przedstawicieli obojga p³ci. R.J. Havighurst [16]

ujmuje je bardziej szczegó³owo, dodaj¹c równie¿ zada-

nia zwi¹zane z szeroko rozumianym funkcjonowaniem

spo³ecznym. Najwa¿niejsze zadania tej fazy ¿ycia w je-

go ujêciu to: osi¹ganie obywatelskiej i spo³ecznej odpo-

wiedzialnoœci, kszta³towanie w³aœciwych relacji z part-

nerem, towarzyszenie dorastaj¹cym dzieciom w stawa-

niu siê odpowiedzialnymi i szczêœliwymi ludŸmi, utrzy-

mywanie odpowiedniego materialnego standardu ¿ycia,

rozwijanie ró¿norodnych form spêdzania wolnego cza-

su, ustalenie przynale¿noœci do w³asnej grupy wiekowej,

akceptowanie zmian fizjologicznych w³aœciwych dla

wieku œredniego i przystosowywanie siê do nich, przy-

stosowanie siê do starzej¹cych siê rodziców i opieki nad

nimi. Zwróæmy uwagê, ¿e akceptowanie zmian biolo-

gicznych zosta³o w koncepcji R.J. Havighursta potrakto-

wane jako jedno z wa¿nych zadañ rozwojowych, zaœ sa-

me zamiany jako zjawisko naturalne i nieuniknione. Ma

to szczególne znaczenie dla naszych rozwa¿añ nad me-

nopauz¹. Podkreœla bowiem, ¿e ustanie miesi¹czkowa-

nia powinno byæ zaakceptowane przez kobiety, a przy-

stosowanie siê do zmian fizjologicznych jest swoistym

wyznacznikiem prawid³owego przebiegu tej fazy rozwo-

jowej, jak¹ jest wiek œredni.

Wydaje siê, ¿e traktowanie menopauzy jako natural-

nego wydarzenia i typowej dla wieku œredniego zmiany

¿yciowej, poci¹ga za sob¹ korzystne nastêpstwa w posta-

ci pozytywnego stosunku do menopauzy. Udokumento-

wano to w badaniach, w których analizowano opinie

o menopauzie prezentowanej w ró¿nych kontekstach

[21]. Badani (kobiety i mê¿czyŸni w 3 grupach wieko-

wych: 18–35, 36–50, 51 i wiêcej lat), pos³uguj¹c siê ska-

l¹ Ocena menopauzy [22] opisywali prze¿ycia i zachowa-

nia, wystêpuj¹ce w okresie oko³omenopauzalnym. Za po-

moc¹ podobnej skali charakteryzowali równie¿ prze¿ycia

i zachowania zwi¹zane z dwoma problemami medyczny-

mi (z³amanie nogi i wrzód ¿o³¹dka), dwiema zmianami

zwi¹zanymi z wejœciem w nowy etap ¿ycia (dojrzewanie,

opuszczenie domu rodzinnego), dwiema zmianami zwi¹-

zanymi ze starzeniem siê (siwienie, przejœcie na emerytu-

rê). Menopauza prezentowana by³a wiêc w kontekœcie

Menopauza – ujêcie rozwojowe

Analizowanie menopauzy z perspektywy rozwojowej

powinno koncentrowaæ siê na nastêpuj¹cych kwestiach:

w jakim okresie rozwojowym nale¿y umieœciæ to zjawi-

sko, jakie s¹ zadania tej fazy rozwoju, w jaki sposób

zmiany zachodz¹ce w zwi¹zku z menopauz¹ modyfikuj¹

przebieg rozwoju i realizowanie podstawowych zadañ

rozwojowych.

We wspó³czesnych koncepcjach rozwój obejmuje ca-

³y cykl ¿ycia [16, 17]. Wiek, w którym zwykle pojawia

siê menopauza, jest – mówi¹c bardzo ogólnie – czêœci¹

fazy doros³oœci. W koncepcjach podzia³u ¿ycia cz³owie-

ka na fazy, które zestawi³a M. Kielar-Turska [17], prze-

dzia³ 45–55 lat znajduje siê w okresach, którym nadano

rozmaite nazwy. Jest to wiêc okres dojrza³oœci i póŸnej

dojrza³oœci (J. Birren), wiek œredni póŸny (D. Bromley),

PRZEGL¥D MENOPAUZALNY 4/2005

medycznym, starzenia siê i zmiany ¿yciowej. W tym

ostatnim kontekœcie tak kobiety, jak i mê¿czyŸni, opisy-

wali menopauzê najbardziej pozytywnie. Ponadto jako

zmiana menopauza oceniana by³a najwy¿ej przez bada-

nych w wieku 36–50 lat, a wiêc osoby doœwiadczaj¹ce

zwi¹zanych z ni¹ objawów lub obserwuj¹ce je u swych

partnerek. Myœlê, ¿e taki wynik mo¿na interpretowaæ ja-

ko wskaŸnik dobrego radzenia sobie z zadaniem rozwo-

jowym typowym dla wieku.

Okres menopauzy mo¿na rozpatrywaæ równie¿ z per-

spektywy zmian w funkcjonowaniu rodziny, tym bar-

dziej ¿e bieg ¿ycia kobiet jest w du¿ym stopniu wyzna-

czony przez ¿ycie rodzinne [17, 23]. Zgodnie z koncep-

cj¹ E.M. Duvall [23] mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce fazy

¿ycia rodzinnego: ma³¿eñstwo bez dzieci, rodzina wy-

chowuj¹ca ma³e dzieci, rodzina z dzieckiem w wieku

przedszkolnym, z dzieckiem w wieku szkolnym, z dora-

staj¹cymi dzieæmi, rodzina z dzieæmi opuszczaj¹cymi

dom, stadium pustego gniazda, starzej¹cy siê rodzice.

Z regu³y okres oko³omenopauzalny przypada na fazê ro-

dziny z dzieæmi opuszczaj¹cymi domu i/lub stadium pu-

stego gniazda, które ³¹cznie mo¿na okreœliæ faz¹ postpa-

rentaln¹ [17]. Skoro podstawowe zdania kobiet zwi¹zane

z opiek¹ nad dzieæmi zosta³y zakoñczone, to konieczne

jest zaakceptowanie i przystosowanie siê do nowej sytu-

acji rodzinnej. W przypadku kobiet, które okreœlaj¹ swo-

j¹ to¿samoœæ poprzez odniesienie do roli matki, g³ównym

polem aktywnoœci ¿yciowej czyni¹ opiekê nad dzieæmi

i wspomaganie ich rozwoju, a tak¿e maj¹ zak³ócone rela-

cje z mê¿em, adaptacja do fazy postparentalnej jest

szczególnie trudna [24, 20]. Towarzyszy temu niekiedy

nasilanie siê objawów depresyjnych, co jest szczególnie

prawdopodobne, gdy odejœcie dzieci zbiegnie siê z inny-

mi negatywnymi wydarzeniami ¿yciowymi. O roli takich

wydarzeñ pisa³am, omawiaj¹c psychospo³eczn¹ koncep-

cjê depresji w okresie oko³omenopauzalnym.

Do menopauzy mo¿na odnosiæ siê równie¿ analizuj¹c

inne zjawisko rozwojowe, jakim jest kryzys po³owy ¿y-

cia [25]. Charakterystyczne dla niego jest dokonywanie

bilansu, rozliczenie z wykorzystanych i niewykorzysta-

nych szans, rozwiniêtych lub zaniedbanych zdolnoœci czy

wartoœci decyzji, które mia³y wp³yw na kszta³t doros³ego

¿ycia [25, s. 152]. Taki bilans mo¿e prowadziæ do prze-

wartoœciowania dotychczasowych priorytetów i celów

¿yciowych, a w konsekwencji do podjêcia nowych ro-

dzajów aktywnoœci [26]. Tradycyjnie kryzys po³owy ¿y-

cia odnosi siê do wejœcia w wiek œredni, a wiêc do prze-

dzia³u 35–45 lat. Zmiany zwi¹zane z menopauz¹ ujaw-

niaj¹ siê zwykle póŸniej i raczej nak³adaj¹ siê na kryzys

po³owy ¿ycia, ni¿ s¹ jego przyczyn¹. Wydaje siê jednak,

¿e w przypadku kobiet, które nie zrealizowa³y planów

prokreacyjnych, menopauza mo¿e sprzyjaæ przed³u¿aniu

siê kryzysu po³owy ¿ycia.

Analizuj¹c funkcjonowanie cz³owieka w psycholo-

gii rozwoju uwzglêdnia siê 3 aspekty (zwane równie¿

obszarami) – soma, psyche i polis – okreœlaj¹ce zacho-

wanie cz³owieka. Obszary te s¹ powi¹zane ze œrodowi-

skiem wewnêtrznym, a wiêc wyposa¿eniem genetycz-

nym oraz œrodowiskiem zewnêtrznym, czyli otocze-

niem. Obszar soma odnosi siê do naturalnych biologicz-

nych potrzeb organizmu cz³owieka i zachodz¹cych

w nim zmian. Obszar psyche odnosi siê do integracji do-

œwiadczeñ zwi¹zanych z funkcjonowaniem organizmu

i doœwiadczeñ zewnêtrznych oraz do wynikaj¹cych z tej

integracji form zachowania. Obszar polis obejmuje nato-

miast wymagania i oczekiwania spo³eczne oraz umiejêt-

noœci niezbêdne do sprostania tym wymaganiom [16].

Odniesienie do powy¿szych aspektów funkcjonowania

jest przydatne do zrozumienia charakterystycznego dla

ka¿dej osoby kontekstu rozwoju, który jest wynikiem

nak³adania siê na siebie wp³ywów œrodowiska we-

wnêtrznego i otoczenia. Jest przydatne równie¿ w anali-

zie rozwojowego znaczenia menopauzy, gdy¿ zachodz¹-

ce w zawi¹zku z menopauz¹ zmiany hormonalne mog¹

byæ traktowane jako wyraz silnego wp³ywu nacisków

biologicznych na rozwój [16, s. 193] i rozpatrywane

w obszarze soma. Zdaniem niektórych autorów [19], ich

uwzglêdnianie w analizie rozwoju w okresie doros³oœci

jest wrêcz niezbêdne. Ponadto obok charakterystyki

skutków tych zmian dla biologicznego funkcjonowania

cz³owieka konieczne jest równie¿ poznawanie sposobu,

w jaki zmiany te s¹ spostrzegane i oceniane przez do-

œwiadczaj¹ce je kobiety oraz ich otoczenie. Wchodzimy

tym samym w obszar psyche i obszar polis. Akceptacja

fizjologicznych zmian wieku œredniego jest, jak przed-

stawiono wy¿ej, jednym z istotnych zadañ rozwojowych

tej fazy ¿ycia. Wynika z tego oczekiwanie, ¿e kobiety,

u których zmiany s¹ wyraŸne i skomasowane w czasie,

potraktuj¹ je jako naturalne zjawisko i etap swojego roz-

woju. Wydaje siê, ¿e medykalizacja menopauzy i ujmo-

wanie jej w kategoriach deficytu estrogenu nie sprzyjaj¹

takiej akceptacji. Z drugiej strony, lansowany pogl¹d, ¿e

objawy menopauzalne wymagaj¹ interwencji farmako-

logicznej, mo¿e uruchomiæ oczekiwania i naciski spo-

³eczne, by skorzystaæ z tej formy radzenia sobie z obja-

wami menopauzy. Potwierdzaj¹ to badania nad intencj¹

podejmowania przez kobiety leczenia hormonalnego

[27–29]. Mielibyœmy wiêc do czynienia z przenikaniem

siê obszaru somy i polis. Przedstawione wczeœniej bada-

nia nad zwi¹zkami objawów menopauzalnych i proce-

sów psychicznych pokaza³y, ¿e oddzia³uj¹ na siebie

równie¿ obszary soma i psyche.

Tak wiêc z perspektywy rozwojowej menopauza jest

traktowana jako biologiczny mechanizm modyfikuj¹cy

rozwój oraz jako wskaŸnik osi¹gniêcia pewnej fazy ¿y-

cia, zaœ adaptacja do menopauzy i akceptacja zwi¹zanych

z ni¹ zmian jest wa¿nym zadaniem rozwojowym.

Podsumowanie

Przedstawione wy¿ej ujêcia menopauzy uwzglêdnia-

j¹ zjawiska zwi¹zane z rozwojem oraz procesy biologicz-

ne. Przyjêcie perspektywy ewolucyjnej pozwoli³o wyja-

PRZEGL¥D MENOPAUZALNY 4/2005

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: