Prywatne przedsiębiorstwa wojskowe.pdf

PRYWATNE PRZEDSIĘBIORSTWA WOJSKOWE – IMPLIKACJE DLA

BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO

«Private Military Enterprises – the Implications for International Security»

by Marek Madej

Source:

International Relations (Stosunki Międzynarodowe International Relations), issue: 12 / 2008, pages:

4761, on www.ceeol.com .

Stosunki Miêdzynarodowe – International Relations • nr 1–2 (t.37) 2008

Marek Madej

PRYWATNE PRZEDSIĘBIORSTWA WOJSKOWE

– IMPLIKACJE DLA BEZPIECZEŃSTWA

MIĘDZYNARODOWEGO

We wrześniu 2007 r. w Bagdadzie doszło do znamiennego incydentu. Ochraniający ame-

rykański konwój pracownicy firmy Blackwater, prywatnego przedsiębiorstwa oferującego

usługi wojskowe z siedzibą w Karolinie Północnej, otworzyli ogień do cywilów, rzekomo

– na co jednak nie uzyskano żadnych dowodów – w odpowiedzi na ostrzał z broni lekkiej.

W rezultacie zginęło 17 Irakijczyków. Rząd iracki natychmiast zareagował, zawieszając

licencję Blackwater na świadczenie usług w Iraku i wszczynając śledztwo w sprawie strze-

laniny, zwłaszcza że wrześniowe wydarzenie nie było przypadkiem odosobnionym 1 . O tej

sprawie informowały obszernie media światowe, dlatego w krajach zachodnich podniosły

się głosy krytykujące sposób działania prywatnych firm wojskowych w Iraku oraz wzrost

zakresu ich odpowiedzialności i uprawnień. W rezultacie także władze Stanów Zjednoczo-

nych wszczęły postępowanie wyjaśniające wobec Blackwater. Działalność firmy w Iraku

została tymczasowo ograniczona, a część jej personelu wycofana. Nadal jednak, m.in. ko-

rzystając z faktu, że do osób zatrudnianych przez prywatne przedsiębiorstwa świadczące

usługi na zlecenie rządu USA odnoszą się przepisy – wydanego jeszcze w 2004 r. przez

ówczesną Tymczasową Władzę Koalicyjną (CPA) – tzw. Rozkazu nr 17 (wyłączającego

spod jurysdykcji tego kraju żołnierzy wojsk amerykańskich i pracowników firm z nimi

współpracujących), personel Blackwater pozostaje w Iraku, a skala działań tego przedsię-

biorstwa stopniowo powraca do poziomu sprzed incydentu z 16 września. Pod koniec

2007 r. w sprawie wrześniowych wydarzeń nadal toczyło się równolegle w USA i Iraku

kilka śledztw, jednak ich przebieg pozwala przypuszczać, że nie zakończą się one szybko

i nie muszą nawet prowadzić do postawienia jakichkolwiek zarzutów 2 .

Takie incydenty umacniają stopniowo negatywną opinię o prywatnych przedsiębior-

stwach wojskowych, zwłaszcza w społeczeństwach zachodnich. Równocześnie skala, na

1 Śledztwo dotyczyło jeszcze sześciu innych przypadków użycia siły przez personel Blackwater w 2007 r.

A. Zagorin, B. Bennett, Iraq Limits Blackwaters ’ s Operation , „Time” z 17 września 2007 r.; J. Glanz, S. Taver-

nise, Security Firm Faces Criminal Charges in Iraq , „The New York Times” z 23 września 2007 r.

2 D. Johnson, J.M. Broder, FBI Says Guards Killed 14 Iraqis Without Cause , „The New York Times”

z 14 listopada 2007 r.

Marek Madej

jaką państwa (nie tylko zachodnie) korzystają z usług tego typu firm, nie maleje, lecz wręcz

przeciwnie – dynamicznie rośnie 3 . Ten swoisty paradoks powoduje, że już od pewnego

czasu działalność prywatnych firm wojskowych wzbudza zainteresowanie badaczy i ko-

mentatorów politycznych z państw zachodnich. Tymczasem w Polsce dotychczas nie po-

święcano mu zbyt wiele uwagi, co może dziwić, zważywszy choćby na fakt, że w tego

rodzaju firmach są zatrudniani również obywatele polscy, a jednostki sił zbrojnych RP

uczestniczące w misjach zagranicznych muszą nierzadko współpracować w rejonie stacjo-

nowania właśnie z prywatnymi przedsiębiorstwami wojskowymi.

1. Geneza i istota prywatnych przedsiębiorstw wojskowych

Podmioty prywatne, oferujące państwom lub innym uczestnikom życia politycznego i spo-

łecznego (partiom, przedsiębiorstwom, ruchom narodowowyzwoleńczym) usługi w zakre-

sie szeroko rozumianego bezpieczeństwa, w tym prowadzenie działań wojskowych, nie są

zjawiskiem nowym w stosunkach międzynarodowych, specyficznym jedynie dla pozim-

nowojennego, zglobalizowanego i urynkowionego świata 4 . Formacje o charakterze zbli-

żonym do współczesnych prywatnych firm wojskowych funkcjonowały już wcześniej,

prężnie się rozwijając, aż do okrzepnięcia westfalskiego systemu międzynarodowego, op-

artego na scentralizowanych państwach absolutystycznych. Najlepszym tego przykładem

jest charakterystyczna dla renesansowych Włoch praktyka kondotierstwa ( condottieri ) 5 .

Wiele łączy też działania współczesnych „kontraktorów wojskowych” z aktywnością na-

jemników, stanowiącą niejako stały element rzeczywistości międzynarodowej (choć wy-

stępujący w poszczególnych okresach z różną intensywnością) 6 . Nie mniej intensywny

3 Znamienny jest fakt, że w 2007 r. wartość akcji DynCorp, jednej z największych prywatnych firm woj-

skowych (a zarazem jedynej spośród liczących się kompanii tego typu notowanej na giełdzie w USA), wzrosła

o 50%. Świadczyłoby to o bardzo optymistycznej ocenie ze strony inwestorów perspektyw tego specyficznego

sektora gospodarki, jakim jest sfera usług wojskowych. B. Debusmann, The U.S. addiction to privatising Wars ,

Reuters, 24 października 2007 r. , <http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L24542336.htm> (29.02.2008).

4 Procesy globalizacyjne, a zwłaszcza stanowiąca ich element (a zarazem przejaw) komercjalizacja życia

społecznego i politycznego współczesnych społeczeństw, także w wymiarze bezpieczeństwa, są jedną z najważ-

niejszych przyczyn postępującej prywatyzacji przemocy w stosunkach międzynarodowych, której formą – oczy-

wiście nie jedyną – jest właśnie działalność „kontraktorów wojskowych”. Szerzej zob. B. Möller, Privatisation of

Conflict , Security and War , DIIS Working Paper 2005/2, Copenhagen 2005; M. Madej, Zagrożenia asymetryczne

bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego , Warszawa 2007, zwłaszcza rozdział II.

5 Działalność condottieri polegała na oferowaniu odpłatnych usług w zakresie stosowania siły i prowa-

dzenia wojen przez poddane dyscyplinie wojskowej i zorganizowane grupy kierowane przez dowódcę, który

równocześnie był swoistym „przedsiębiorcą”, niezwiązanym trwale z jednym władcą lub organizmem politycz-

nym. Jednymi z najsłynniejszych kondotierów byli Bartolomeo Colleoni (1400-1475) i twórca fortuny Sforzów

Muzio Attendolo („Sforza”, 1369–1424). Szerzej zob. E.B. Smith, The New Condottieri and US Policy: The

Privatization of Conflict and Its Implications , „Parameters”, zima 2002–2003 (t. XXXII, nr 4), s. 105. Aktyw-

nością o zbliżonym do kondotierstwa charakterze było też korsarstwo, uprawiane m.in. przez Francisa Drake’a

czy Waltera Raleigha.

6 Zgodnie z art. 47 I protokołu dodatkowego do Konwencji Genewskich z 1949 r. najemnikiem jest osoba

zwerbowana specjalnie do uczestnictwa w konflikcie zbrojnym i biorąca w nim realny udział, która nie jest

obywatelem państwa-strony konfliktu, dla której walczy, nie mieszka w nim stale ani nie jest członkiem jego sił

zbrojnych. Dodatkowo nie została ona w rejon konfliktu wysłana przez żadne inne państwo w misji urzędowej

Prywatne przedsiębiorstwa wojskowe – implikacje dla bezpieczeństwa międzynarodowego

rozwój prywatne przedsiębiorstwa świadczące usługi w sferze bezpieczeństwa przeżywa-

ły w okresie pozimnowojennym, zwłaszcza po 11 września 2001 r. proces ten znacznie się

nasilił. Niestety, dotychczas nie udało się wypracować jasnej, jednoznacznej i kompletnej

siatki pojęciowej, pozwalającej działalność tego rodzaju podmiotów wszechstronnie opisać

i scharakteryzować. Co więcej, w nauce nie osiągnięto porozumienia nawet co do definicji

takich firm.

Najogólniej prywatne przedsiębiorstwa aktywne w sferze bezpieczeństwa to firmy

działające jawnie i legalnie (przynajmniej w założeniu), w sposób ciągły (nie doraźnie)

i mające charakter korporacyjny (przedsięwzięcia biznesowego), oferujące różnorakie usłu-

gi w zakresie stosowania siły lub inne działania istotne w kontekście bezpieczeństwa pań-

stwa, w tym prowadzenie działań zbrojnych 7 . Spośród wymienionych cech nacisk kładzie

się właśnie na „korporacyjność” prywatnych przedsiębiorstw wojskowych, a więc na fakt,

że działają one jawnie, jako podmiot gospodarczy podlegający określonym regulacjom

prawnym. Ten bowiem czynnik ma decydować o odmienności działań tych podmiotów od

„zwyczajnego” najemnictwa, nielegalnego – jak wspomniano – w świetle prawa między-

narodowego 8 .

Trudniej określić zakres przedmiotowy działań prywatnych firm wojskowych (rodza-

je świadczonych przez nie usług), gdyż ich działalność może przyjmować zróżnicowane

formy. Najprostszą, ale często stosowaną klasyfikacją jest podział tego rodzaju firm na

dwie podstawowe grupy – tzw. prywatne kompanie wojskowe ( Private Military Compa-

nies – PMC’s), oferujące usługi o charakterze ofensywnym i niejako „frontowe” ( frontline ),

czyli łączące się bezpośrednio z użyciem siły w rejonie konfliktu, oraz prywatne przedsię-

biorstwa aktywne w sferze bezpieczeństwa ( Private Security Companies – PSC’s), reali-

zujące zadania defensywne i pomocnicze, polegające głównie na ochronie osób i mienia 9 .

lub jako członek sił zbrojnych, a motywowana jest przez chęć uzyskania korzyści materialnych, o czym świadczy

fakt, że walczy w zamian za obietnicę wynagrodzenia wyraźnie wyższego od tego, które jest przyrzeczone lub

wypłacane kombatantom, mającym podobny stopień i sprawującym zbliżoną funkcję w siłach zbrojnych kraju,

po którego stronie się opowiedziała. Tak rozumianemu najemnikowi nie przysługuje status jeńca ani członka sił

zbrojnych (kombatanta).

7 Por. J. Ciliers, Private security in war-torn African states , w: J. Cilliers, P. Mason (eds.), Peace , Profit or

Plunder? Privatisation of Security in War-Torn African Societies , Pretoria 1999, s. 1.

8 Innymi często wskazywanymi cechami prywatnych firm wojskowych odróżniającymi je od „zwykłego”

najemnictwa, w większości wynikającymi z „korporacyjności” tych przedsiębiorstw, są różnice w przebiegu

rekrutacji ich pracowników, która odbywa się jawnie i w sposób mniej zindywidualizowany oraz nie tak bardzo

doraźny jak w wypadku najemników. Por. D. Avant, The Market for Force. The Consequences of Privatising

Security , Cambridge 2005, s. 22–26. Osobną kwestią jest ocena, czy „korporacyjność” stanowi rzeczywiście na

tyle istotną różnicę, by nie można było uznać prywatnych firm wojskowych jedynie za współczesną postać „(bez-

zasadnie) zalegalizowanego najemnictwa”. Por. Idem, Mercenaries , „Foreign Policy”, lipiec/sierpień 2004 r.

(nr 143); P. Singer, War , Profits , and the Vacuum of Law: Privatized Military Firms and International Law ,

„Columbia Journal of Transnational Law”, t. 42, nr 2.

9 W takim układzie działalność przedsiębiorstw pierwszego typu polega przede wszystkim na faktycznym

angażowaniu się w walki w rejonie konfliktu, bezpośrednim dowodzeniu oddziałami polowymi oraz kierowaniu

operacjami wojskowymi, a w nieco mniejszym stopniu również na działaniach wspomagających (obsłudze logi-

stycznej, wywiadowczej itp.). Firmy należące natomiast do drugiej grupy specjalizują się wówczas w usługach

„ochroniarskich”, szeroko jednak rozumianych (mogących przybrać formę zarówno służby wartowniczej, jak

i ochrony VIP-ów czy transportów z zaopatrzeniem dla walczących wojsk). Por. C. Holmqvist, Private Security

Companies. The Case for Regulation , „SIPRI Policy Paper” 2005, nr 9, s. 4.

Marek Madej

Nierzadko jednak PMC’s uznaje się jedynie za szczególną formę bardziej generalnej kate-

gorii, jaką są wówczas PSC’s (w takim układzie definiowane jako firmy oferujące wszel-

kiego rodzaju usługi wojskowe), lub też odwrotnie, określenie PMC’s odnosi się do wszyst-

kich prywatnych form obecności na „rynku bezpieczeństwa wojskowego” (traktując wów-

czas oba określenia – „prywatne firmy wojskowe” i „prywatne firmy ochraniające” – jako

synonimy) 10 . Dlatego też w literaturze przedmiotu popularność zdobyła nieco bardziej

szczegółowa typologia amerykańskiego badacza Petera W. Singera, pozwalająca w znacz-

nym stopniu uniknąć tego rodzaju rozbieżności interpretacyjnych. Autor ten wyróżnia trzy

główne typy przedsiębiorstw aktywnych w sferze bezpieczeństwa:

– firmy oferujące zdolności wojskowe ( Military Provider Firms – MPF’s), bezpośred-

nio angażujące się w walkę (czasem w roli kierowniczej i swoistego force multiplier dla

sił zbrojnych państwa-klienta) lub świadczące inne usługi „pola bitwy”;

– prywatnych konsultantów wojskowych ( Military Consulting Firms - MCF’s), któ-

rych aktywność obejmuje wszelkiego rodzaju doradztwo wojskowe, prowadzenie szkoleń

oraz realizację programów restrukturyzacyjnych w siłach zbrojnych kraju-klienta;

– firmy wykonujące zadania pomocnicze i wspierające ( Military Support Firms

– SF’s), a więc zajmujące się kwestiami logistycznymi, transportem, wywiadem oraz in-

nymi działaniami niewymagającymi bezpośredniego stosowania siły ( non-lethal aid and

assistance ) 11 .

Wszelkie jednak, nawet najbardziej złożone typologie prywatnych firm aktywnych

w sferze bezpieczeństwa mają charakter modelowy i umowny. W konkretnych bowiem

sytuacjach precyzyjne określenie charakteru usługi świadczonej przez daną firmę może

okazać się trudne, zadania tych przedsiębiorstw nierzadko zmieniają też charakter w czasie

ich realizacji, a dodatkowo jedno przedsiębiorstwo może przecież oferować zdolności wie-

lu rodzajów 12 . Dlatego też niektórzy badacze, chcąc rozwiązać tego rodzaju problemy,

stosują analogiczną do przedstawionej przez Petera W. Singera typologię, ale odnosząc ją

do charakteru zawartych przez te firmy kontraktów i świadczonych usług, a nie samych

wykonujących je podmiotów 13 . Nierzadko sposobem wybrnięcia z tych trudności klasyfi-

kacyjnych i definicyjnych jest też posługiwanie się w odniesieniu do wszelkiego rodzaju

przedsiębiorstw prywatnych działających w sferze bezpieczeństwa ogólnym terminem

10 Por. D. Avant, The Privatization of Security and Change in the Control of Force , „International Studies

Perspectives”, maj 2004, s. 153–154; B. Møller, Privatisation of …, op. cit., s. 15–16.

11 P.W. Singer, op. cit., s. 200–202. Inne, bardziej złożone klasyfikacje, oprócz uwzględnianych przez Sin-

gera różnic w intensywności stosowanej przemocy i „odległości świadczenia usługi od pola walki”, biorą pod

uwagę m.in. rodzaj klienta – odbiorcy usług danej firmy. Szerzej zob. Ch. Kinsey, Corporate Soldiers and Inter-

national Security. The Rise of Private Military Companies . London–New York 2006, s. 8–34.

12 Dobrze ilustruje to przykład ochrony konwojów z zaopatrzeniem dla wojsk rozmieszczonych w rejonie

konfliktu, która pozornie należy do działań defensywnych typowych dla MSF (za taką uchodzi np. realizująca

tego rodzaju kontrakty dla amerykańskiej armii w Iraku firma Kellogg, Brown and Root – KBR), ale w praktyce

ma żywotne znaczenie dla zdolności działania jednostek liniowych i wiąże się z reguły z bezpośrednim stosowa-

niem siły oraz – jak dowodzi doświadczenie irackie – udziałem w walkach. Podobnie „mieszany” status mają też

np. usługi szkoleniowe i doradztwo dla wojsk państwa uczestniczącego w konflikcie (jak choćby zrealizowany

przez firmę MPRI z USA trening wojsk chorwackich, wykorzystanych następnie – w niektórych przypadkach

najprawdopodobniej pod bezpośrednim nadzorem instruktorów MPRI – w trakcie operacji Burza i Błyskawica

w 1995 r.). Por. B. Møller, Privatisation of… , op. cit., s.16–17.

13 D. Avant, The Market for… , op. cit., s. 16–22.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: