T. Borowski, Wybór opowiadań.pdf

TADEUSZ BOROWSKI

WYBÓR OPOWIADAŃ

SPIS TREŚCI

WSTĘP

..........................................................................................................................

MATURA NA TARGOWEJ

...........................................................................................

POŻEGNANIE Z MARIĄ

..............................................................................................

CHŁOPIEC Z BIBLIĄ

...................................................................................................

U NAS W AUSCHWITZU...

..........................................................................................

LUDZIE, KTÓRZY SZLI

...............................................................................................

DZIEŃ NA HARMENZACH

.........................................................................................

PROSZĘ PAŃSTWA DO GAZU

....................................................................................

ŚMIERĆ POWSTAŃCA

................................................................................................

BITWA POD GRUNWALDEM

.....................................................................................

OKREŚLENIA OŚWIĘCIMSKIE

.............................................

WSTĘP

W literaturze polskiej czasu wojny i powojnia, bujnej i różnorodnej, Tadeusz Borowski

był postacią wyjątkową. Choć żył zaledwie 29 lat i pozostawił po sobie dorobek ilościowo

niewielki, nie dopełniony, nie pozbawiony wewnętrznych sprzeczności - trudno przecenić

jego wartość i znaczenie.

Za życia był pisarzem czytywanym, frapującym, lecz przede wszystkim spornym. Prawie

każdy jego utwór, każda książka wywoływały dyskusje i sprzeciwy. Krytykowano je, i często

potępiano, z różnych stron i rozmaitych powodów. Skoro nie dawało się tej twórczości

potraktować obojętnie, dość powszechnie doszukiwano się w niej wybujałego

młodzieńczego nihilizmu. Borowski nie ułatwiał zrozumienia swych dróg: rozrzutnie

szafował własnym pisarstwem, potępiał sam siebie, miotał się wśród sprzeczności swego

czasu i swej psychiki. Trzeba było dopiero jego samobójczej śmierci, zebrania ocalałych

utworów i wyświetlenia nieznanej biografii, aby z dość już odległej perspektywy czasu i

nowych doświadczeń ogarnąć to wyjątkowe zjawisko i zrozumieć, czym jest dla polskiej

literatury.

Borowski debiutował w środku okupacji, w końcu roku 1942. Miał lat dwadzieścia.

Pracował jako magazynier w firmie budowlanej na Pradze i studiował polonistykę w

tajnym uniwersytecie warszawskim. Wojna przyspieszyła dojrzewanie nowego pokolenia

literackiego. Wśród jego kolegów uniwersyteckich znalazło się wielu młodych poetów:

Krzysztof Kamil Baczyński, Wacław Bojarski, Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Zdzisław

Stroiński, Stanisław Marczak-Oborski i inni. Tej młodzieży zawdzięczała Warszawa

pierwsze przejawy życia literackiego pod okupacją. Ale nie było jej łatwo otrząsnąć się z

klęski, zdobyć jakąś nową, własną orientację ideową. Większość z nich skupiła się wokół

pisma „Sztuka i Naród”, związanego z prawicową organizacją „Konfederacja Narodu”,

która w okupowanym kraju snuła dalej rojenia o polskiej mocarstwowości. Borowski,

podobnie jak Baczyński, mocno sprzeciwiał się tej ideologii (na tym tle rozszedł się ze

swym szkolnym i uniwersyteckim przyjacielem, Andrzejem Trzebińskim).

Wokół Borowskiego powstała grupa przyjacielska „esencjastów” stanowiąca w

okupowanej Warszawie ośrodek lewicowej czy też lewicującej młodzieży artystycznej,

konkurencyjny w stosunku do „Sztuki i Narodu”. Dla zabaw, dysput i poezji zbierali się

przeważnie w baraku na Skaryszewskiej, gdzie pracował i mieszkał Borowski. Mimo grozy

czasu, nie chcieli rezygnować z niczego „co ma młodości smak i poezji”. Ciężko pracując,

Borowski żyje w tych strasznych latach jak w „złotym wieku”: oddaje się nauce, poezji,

przyjaźni, miłości. Tym wiarom, sprzeciwom i uniesieniom poświęca swe pierwsze poezje.

Ale gdy w końcu roku 1942 Borowski postanowił, w ślad za Wierszami wybranymi K. K.

Baczyńskiego, wydać swój debiut i drukował go na powielaczu w składziku na

Skaryszewskiej, obrał na ten cel utwór odmienny - cykl poetycki Gdziekolwiek ziemia... Nie

był to debiut efektowny: ciemnymi, rozwichrzonymi „metafizycznymi heksametrami”

opiewał dziejącą się Apokalipsę. W środku cyklu znalazła się jedyna jambem napisana

Pieśń, zakończona wyrokiem:

Nad nami - noc. Goreją gwiazdy dławiący trupi nieba fiolet. Zostanie po nas złom

żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń.

Na ogół wszyscy młodzi poeci pisywali wówczas katastroficzne wiersze, po części

czerpane z przedwojennej poezji, a przede wszystkim z tego, co widzieli dokoła. Ale

katastrofizm Borowskiego wyróżniał się wśród nich i znacznie szerszym widzeniem

„czasów pogardy” (jak epokę tę ochrzcił tytułem swej powieści Andre Malraux), i

poczuciem wielkości i tragizmu rozpoczynanej pieśni, i wreszcie tonem dojrzałego

męskiego stoicyzmu, który - choć nie poddaje się przeciwnościom losu - widzi całą jego

potęgę i grozę. Nic dziwnego, że Gdziekolwiek ziemia... a zwłaszcza Pieśń, nie znalazły

zrozumienia u większości pierwszych czytelników, a rówieśnikom ze „Sztuki i Narodu”

wydały się utworami małej wiary.

Poezji tej nie można pojąć nie znając losów poety. Dramat epoki stał się udziałem

Borowskiego, zanim rozpoczęła się wojna. Urodzony w Żytomierzu na Ukrainie, we

wczesnym dzieciństwie przeżył aresztowanie i zesłanie obydwojga rodziców. Pozostał sam,

pod opieką dalszej rodziny. Dzięki wymianie przez władze polskie przebywającego w łagrze

na dalekiej Północy ojca, w roku 1932, mając lat dziesięć, przyjeżdża wraz z bratem do

kraju; w rok później wraca matka. Rodzina osiedla się w Warszawie. W ojczyźnie nie

czekało ich lekkie życie: ojciec zostaje robotnikiem w fabryce Lilpopa, matka dorabia

krawiectwem. Synów oddano do internatu oo. franciszkanów. We wrześniu 1939, podczas

oblężenia Warszawy, spłonęła fabryczna kamieniczka i znów zostali bez dachu nad głową.

Żeby żyć i żeby się uczyć, trzeba było szybko zabrać się do pracy. Wojna i okupacja nie były

więc pierwszymi wtajemniczeniami Borowskiego w dramat „czasów pogardy”; nakładały

się na nie przeżycia wcześniejsze, tworząc mroczny, jedyny w swoim rodzaju krajobraz

Gdziekolwiek ziemia...

W parę miesięcy po debiucie, w lutym 1943 roku, Borowskiego aresztowało gestapo,

gdy idąc śladem narzeczonej, na nic się nie oglądając, wpadł do „kotła”. Uwięziony został

na Pawiaku. Wkrótce odtransportowano go do największego hitlerowskiego obozu

koncentracyjnego, do Oświęcimia, pracującego pełną parą krematoriów. Na przedramieniu

wytatuowano mu numer 119198. Po kilku miesiącach pracy na Budach i na Harmenzach,

zapadł na ciężką chorobę i znalazł się w oświęcimskim szpitalu. Gdy go odratowano,

przyjaciele pozostawili go w szpitalu w charakterze flegera (pielęgniarza).

Niedaleko stąd, za drutami, w jeszcze potworniej szych warunkach przebywała jego

narzeczona. Stara się z nią porozumiewać (te listy, odtworzone przez autora, złożą się

później na opowiadanie U nas, w Auschwitzu...), dostarczać jej lekarstw. Wkrótce

dobrowolnie porzuci szpital, wstąpi do komanda dachdeckerów, obozowych dekarzy, żeby

widywać się ze swą dziewczyną. W obliczu zbliżającego się frontu Niemcy zaczynają

likwidować Oświęcim. W sierpniu 1944 r. Borowski dostaje się do transportu; wywożą go

na jeszcze prawie rok do mniejszych obozów w głębi Rzeszy, wpierw do Dautmergen koło

Stuttgartu, następnie do Dachau Allach.

Reakcja Borowskiego na uwięzienie i obozową marszrutę była dość dziwna. Jakby

niczego innego nie oczekiwał, jakby był na to przygotowany. W obrocie własnego życia

widzi jedynie spełnienie dobrze mu znanej prawidłowości ogólnego losu. Ani w więzieniu,

ani w obozie nie przestaje pisać. Na Boże Narodzenie 1943 tworzy w Oświęcimiu Księgę

wigilijną, cykl kolęd lagrowych; w obozie śpiewa się jego piosenkę o miłości, która

„mocniejsza jest nad śmierć”. W wierszach i w listach pisanych do narzeczonej młody

poeta, student warszawskiego uniwersytetu, stara się zgłębić tajemnice obozu,

skonfrontować go ze swą wiedzą o człowieku, z pięknymi mitami europejskiej kultury:

l oto, chwalca człowieka, leżę na pryczy baraku i chwytam, jak ptaka lot, w palce

legendę i mit, lecz próżno w oczy człowiecze patrzę szukając znaku. Już tylko łopata i

ziemia, człowiek i zupy litr.

(Do narzeczonej)

Choć niewiele ocalało wierszy obozowych Borowskiego, nawet te nieliczne, niezwykłe

świadectwa układają się w pejzaż piekielny („palą się ludzkie stosy jak kupy smolnych

łuczyw”), w straszliwy epos „ciała wędrującego, bitego, ciała międzygranicznego”. Na tym

tle, wśród pogromu wszelkich wartości i walki po prostu o życie, ogromnym blaskiem

świeci Sionce Oświęcimia, jego nie pokonana liryka miłosna.

Wyzwolenie obozu Dachau Allach przez VII Armię Amerykańską, które nastąpiło l maja

1945, nie od razu przyniosło Borowskiemu wolność. W obawie przed konsekwencjami

nagłego uwolnienia mas ludzkich, jakie Niemcy zegnali do Rzeszy, Amerykanie utworzyli

przejściowo tzw. obozy dipisów (przesiedleńców), które stopniowo rozładowywali.

Borowski znalazł się znów za drutami, w dawnych koszarach SS we Freimanie, na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: