pg_2005_09_12.pdf

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

Surowce mineralne Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i obszarów przyleg³ych

Wies³aw Gabzdyl*, Bronis³awa Hanak*

Raw materials from the Upper Silesia Coal Basin and from the adjacent areas. Prz. Geol.,

53: 726–733.

Summary. In the Upper Silesia Coal Basin and on the adjoining areas, besides dominant in

resources and the amount of bituminous coal output, there of other occurs mineral raw materi-

als. In spite of local industry restructuring, production of mineral raw materials in this region

still remains significant for its economy. Among other European Community countries the larg-

est bituminous coal resources occur in the Upper Silesian Coal Basin. Poland is the European

Union leader in coal production and export. Exploitation of some mineral raw materials, such

as: iron ores, zinc-lead ores and brown coal, in different times was discontinued while others

(rock salt, Mo-W-Cu ore) from beds recognized to a different degree was not started.

Making use of waste mineral raw materials, mainly mining, metallurgical and energetic ones, is

becoming more and more significant economically and ecologically. Sometimes synthetic raw materials are

produced, such as: gypsum (desulphogypsum) obtained from desulphurisation of fumes, Ca-Mg fertilizers from dolomite wastes,

crushed and synthetic aggregates from mining and metallurgical wastes, lead and silver from recycling and salt from coalmine water

desalination. On the basis of imported raw minerals, iron, steel and ferroalloys are produced. Zn-Pb concentrates are also imported on

larger scale. Such raw materials as: raw materials used for production of noble ceramics and rock wool are delivered from other

regions of the country.

Sustainable development of the Upper Silesia leads to rational and environment friendly managing of mineral raw materials, protec-

tion of their resources, as well as to usage of industrial wastes. Protection of resources from neglected deposits (coalmines in liquida-

tion) constitutes an important problem, still to be solved. It is connected with substantial financial spendings and preparation of

suitable legal acts. A substantial amount of mining, processing, metallurgical and energetic wastes, accumulated as well as produced

on a regular basis, requires suitable management. An appropriate example of that is placing mining and energetic wastes under the

ground, using them as consolidating stowing for sealing cavings and using them as a dummy road packing. Mining wastes are also

applied in engineering works, such as for instance, in construction of embankments, land levelling etc. Flotation silt is used as fuel in

the households and the material obtained after their decarbonisation is used in recultivation.

Key words: Upper Silesian Coal Basin, mineral raw materials, mining, metallurgical wastes, energetic wastes, wastes management

B. Hanak

W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym i obszarach

przyleg³ych wystêpuje, oprócz dominuj¹cego w zasobach i

wielkoœci wydobycia wêgla kamiennego, szereg ró¿norod-

nych surowców mineralnych. Produkcja surowców mine-

ralnych w województwie œl¹skim, mimo

restrukturyzowania tutejszego przemys³u, jest nadal

znacz¹ca dla gospodarki kraju (tab. 1). Produkcja niektó-

rych surowców mineralnych zosta³a w ró¿nym czasie

zaniechana (rudy Fe, rudy Zn-Pb, wêgiel brunatny), w

innych, w ró¿nym stopniu rozpoznanych, nie rozpoczêta

(sól kamienna, rudy Mo-W-Cu).

Coraz wiêksze znaczenie gospodarcze i ekologiczne

ma wykorzystywanie odpadowych surowców mineral-

nych, g³ównie odpadów górniczych, hutniczych i energe-

tycznych. Produkowane s¹, niekiedy w sposób

wymuszony, surowce syntetyczne jak gips (desulfogips) z

odsiarczania spalin, nawozy Ca-Mg z odpadów dolomito-

wych, kruszywo ³amane i sztuczne z odpadów górniczych i

hutniczych, o³ów i srebro z recyklingu, sól z zak³adów

odsalania wód kopalnianych, we³na mineralna i in. W opar-

ciu o importowane surowce (rudy) s¹ produkowane ¿elazo

i stal oraz ¿elazostopy. W coraz wiêkszym stopniu s¹

importowane koncentraty Zn-Pb dla górnictwa i hutnictwa

tych metali. Z innych regionów kraju s¹ dostarczane tak¿e

m.in., surowce do produkcji wyrobów ceramiki szlachetnej

i we³ny mineralnej.

Zrównowa¿ony rozwój regionu œl¹skiego wymusza

racjonalne i przyjazne dla œrodowiska gospodarowanie

surowcami mineralnymi, ochronê ich zasobów oraz u¿yt-

kowanie odpadów przemys³owych.

Wêgiel kamienny

W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym zosta³o udoku-

mentowanych 110 z³ó¿ wêgla kamiennego. W eksploatacji

znajduje siê 45 z³ó¿ o zasobach bilansowych 15 284 mln t i

zasobach przemys³owych 7 041 mln t. Wêgiel jest zró¿ni-

cowany pod wzglêdem stopnia uwêglenia. Najwiêksz¹

czeœæ zasobów tworz¹ wêgle energetyczne (typy 31 i 32),

znacznie mniej jest wêgli koksowych (typy 34, 35 i 36).

Znane s¹ tak¿e wêgle chude (typ 38), wêgle antracytowe

(typ 41) i antracyty (typ 42). Wystêpuj¹ równie¿ wêgle

typów poœrednich jak wêgiel gazowy (typ 33) i wêgiel

semikoksowy (typ 37) wg Blaschke, 1999.

Eksploatacjê prowadzi 41 kopalñ:

23 kopalnie Kompanii Wêglowej S.A.

5 kopalñ w Jastrzêbskiej Spó³ce Wêglowej S.A.

8 kopalñ w Katowickim Holdingu Wêglowym S.A.

2 kopalnie spó³ek akcyjnych skarbu pañstwa

2 kopalnie poza strukturami, jako sp. z o.o.,

1 kopalnia prywatna (Siltech Sp. z o.o.).

Produkcja wêgla kamiennego w Polsce wynios³a w

2003 r.:

ogó³em — 102.874 tys. t (w tym kopalnia „Bogdan-

ka” 4 843,6 tys. t)

w tym wêgiel energetyczny (typy 31–33) — 86 727

tys. t,

wêgiel koksowy (typy 34-35) — 16 147 tys. t.

Jakoœæ produkowanego wêgla charakteryzuj¹ dane w

tab. 2.

*Instytut Geologi Stosowanej, Politechnika Œl¹ska,

ul. Akademicka 2, 44-100 Gliwice

726

W. Gabzdyl

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

Na bazie wêgli koksowych (mieszanek) produkowany

jest koks wielkopiecowy.

Wielkoœæ produkcji koksu w Polsce wynios³a w 2003 r.

ok. 10,1 mln t, z czego ok. 74,5% pochodzi³o z koksowni

œl¹skich, g³ównie ZK Zdzieszowice (3,5 mln t) i ZK D¹bro-

wa Górnicza (2,5 mln t). Pozosta³a czêœæ wyprodukowana

zosta³a w ma³ych koksowniach, jak „Jadwiga”, „Radlin”,

„Dêbieñsko”, „Makoszowy” i „Bobrek”.

Zak³ady mechanicznej przeróbki wêgla, wobec wzra-

staj¹cych wymagañ, co do jakoœci wêgla przez odbiorców

krajowych i zagranicznych, uzyskuj¹ coraz lepszej jakoœci

produkty handlowe. Du¿e znaczenie ma skuteczne elimi-

nowanie z wêgla sk³adników ekologicznie szkodliwych,

zw³aszcza siarki oraz takich pierwiastków jak:

pozostaj¹cych w popio³ach (Mn, Be, Co, Cr, Ni),

kondensuj¹cych siê na powierzchni popio³ów lot-

nych (Be, Co, Cr, Ni, As, Cd, Pb, Sb, Se),

emitowanych w fazie gazowej (Se, Hg, Cl, F).

Eksport wêgla wyniós³ w 2003 r. 20 128 tys. t, w tym

wêgla energetycznego 17 418 tys. t i wêgla koksowego 2

710 tys. t. Eksport koksu wyniós³ ok. 5,3 mln t. G³ówni

importerzy wêgla polskiego to Niemcy (6 842 tys. t),

Austria (2 100 tys. t), Finlandia (2 025 tys. t), Francja (1

643 tys. t), Ukraina (1 286 tys. t), Wielka Brytania (1 255

tys. t), Czechy (1 161 tys. t) (Bilans gospodarki surowcami

mineralnymi Polski i Œwiata, 2003). Import wêgla do Pol-

ski, wielkoœci 2 560 tys. t, pochodzi z Rosji, Kazachstanu,

Czech i Ukrainy. Polska jest najwiêkszym producentem i

eksporterem wêgla wœród krajów Unii Europejskiej. Ma

te¿ najwiêksze w UE jego zasoby.

Warunki eksploatacji w kopalniach GZW charaktery-

zuje du¿e zró¿nicowanie gruboœci pok³adów wêgla, ich

nieregularnoœæ wystêpowania, zagro¿enia gazowe, wodne

i t¹paniami, trudne warunki geotermiczne, du¿e g³êbokoœci

wystêpowania znacznej czêœci zasobów, uwiêzienie czêœci

zasobów w filarach ochronnych i inne. Restrukturyzacja

górnictwa nie sprzyja racjonalnej gospodarce z³o¿ami, któ-

ra wymaga silnej kondycji finansowej od kopalñ.

Powszechnie stosowany system œcianowy eksploatacji

powoduje szybkie wyczerpywanie siê zasobów przy niedo-

statecznych œrodkach na udostêpnianie g³êbiej le¿¹cych

zasobów. Zastosowanie innych systemów eksploatacji

pozwoli³oby zapewne na wykorzystanie zasobów uznawa-

nych obecnie za nieprzemys³owe a nawet za straty.

Problemem s¹ zasoby w likwidowanych kopalniach.

Wystêpuj¹ one zwykle w pewnym rozproszeniui,zuwagi

na niemo¿liwoœæ ich ekonomicznego zagospodarowania,

kwalifikuje siê je do zasobów pozabilansowych. Jak to

wskazuje Komisja Zasobów Kopalin problem ochrony

z³ó¿ zaniechanych nie jest dostatecznie uregulowany pod

wzglêdem formalno-prawnym (Nieæ & Przenios³o, 2004).

Wieloletnia eksploatacja wêgla na Górnym Œl¹sku

(regularne wydobycie od 1769 r.) doprowadzi³a do znacz-

nej degradacji œrodowiska. St¹d dalej prowadzi siê prace

nad likwidacj¹ szkód górniczych, zagospodarowaniem

odpadów górniczych i przeróbczych oraz rekultywacj¹

terenów zdegradowanych.

Pok³adom wêgla towarzysz¹ ró¿norodne kopaliny

(surowce) jak metan, sapropelity, syderyty i sferosyderyty,

³upki ogniotrwa³e i szlifierskie, bentonity, wody zasolone i

solanki oraz pierwiastki œladowe (Gabzdyl, 1997).

Surowce mineralne towarzysz¹ce pok³adom wêgla

Metan. Metan pok³adów wêgla (MPW) udokumentowano

w GZW w 43 z³o¿ach o ³¹cznych zasobach bilansowych

ok. 80,1 mld m 3 , w tym jest 3,1 mld

m 3 zasobów przemys³owych. Metan

jest zawarty w strukturze wêgla

kamiennego, a tak¿e nagromadzony

w porach i szczelinach ska³.

Produkcja metanu przekracza

obecnie 300 mln m 3 /r (344 mln m 3 w

2003 r.), co stanowi 0,6% wydobywa-

nego w Polsce gazu ziemnego.

Zawartoœæ CH 4 w gazie z pok³adów

wêgla jest bardzo wysoka i wynosi

œrednio 96%. Pozosta³¹ czêœæ tworz¹:

N 2 ,CO 2 , He, Ar i inne.

Znaczna czêœæ metanu z wentyla-

cji kopalñ uchodzi do powietrza. Naj-

wiêksze zasoby udokumentowano w

kopalniach: „Brzeszcze” (1,6),

„Weso³a” (2,8), „Murcki” (2,5),

„¯ory” (2,0 mld m 3 ), a najwiêksze

wydobycie uzyskuj¹ kopalnie

„Brzeszcze” (~125 mln m 3 /r) i

„Jas-Mos” (ok. 100 mln m 3 /r).

Od wielu lat jest eksploatowany

metan ze z³o¿a „Marklowice” ko³o

Wodzis³awia Œl¹skiego. Z³o¿e to,

zlokalizowane po wschodniej stronie

zaburzenia micha³kowicko-rybnic-

kiego zawiera gazonoœne porowate

piaskowce warstw porêbskich,

siod³owych i rudzkich. Poziomy

gazonoœne s¹ uszczelnione od stropu

Tab. 1. Produkcja niektórych surowców mineralnych w Polsce i województwie

œl¹skim (2003 r.)

Table 1. Production of some mineral raw materials in Poland and Silesian Voivodship

Surowce mineralne

Mineral raw materials

Wielkoœæ produkcji w

Polsce

Production in Poalnd

Udzia³ woj. œl¹skiego

Silesian Voivodship [%]

Wêgiel kamienny bituminous coal

102,9 mln t

95,9

Koks coke

10,1mln t

74,5

Dolomity dolomites

7,2 mln t

37,5

Piaski podsadzkowe filling sand

5,8 mln m 3

29,3

Wapienie i margle limestones and marls

33,2 mln t

2,9

Wapno lime

2,0 mln t

11,8

Cement cement

11–12 mln t

1,0

Surowce ilaste ceramiki bud.

clay raw materials for building ceramics

2,5

14,4

Gaz ziemny natural gas

5,3 mln m 3

0,6

Kruszywo naturalne natural agregates

79,7 mln t

4,8

Kruszywo ³amane crushed agregates

26,4 mln t

7,0

Piaski formierskie foundry sand

1,1 mln t

2,1

Tab. 2. Jakoœæ produkowanego wêgla w GZW

Table 2. Quality of produced coal in the Upper Silesian Coal Basin

Typ wêgla

Technological cool type of coal

Wartoœæ opa³owa

Calorifique value

[MJ/kg]

Popió³

Ash [%]

Siarka ca³kowita

Total sulphur [%]

Wêgiel energetyczny steam coal

19,9–26,6

9,9–24,2

0,44–1,21

Wêgiel koksowy coking coal

28,3–19,4

6,8–8,5

0,49–0,69

727

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

mioceñskimi utworami ilastymi o gruboœci ok. 130 m.

Metan jest tak¿e odzyskiwany otworami z powierzchni

przez dwie spó³ki „Metanel” i „Carbonia PL”. „Metanel”

pozyskuje gaz z piaskowców pod stropem karbonu z

obszaru górniczego KWK „Silesia”, natomiast „Carbonia

PL” ze starych zrobów, zlikwidowanej KWK „Morcinek”.

W zapadlisku przedkarpackim, w utworach miocenu, w

tzw. przykarpackiej strefie gazonoœnej, wystêpuj¹ niewiel-

kie z³o¿a gazu ziemnego. Od 1908 r. jest eksploatowane

z³o¿e w Dêbowcu ko³o Skoczowa, wystêpuj¹ce na g³êb.

680 m.

Sapropelity. Sapropelity, czyli wêgle i ³upki sapropelowe,

wystêpuj¹ zwykle w stropie lub w sp¹gu pok³adów wêgla.

Ich wartoœæ przemys³owa jest w¹tpliwa z uwagi na ma³e

zasoby. Pod wzglêdem jakoœci stanowi¹ surowiec do prze-

twórstwa chemicznego.

Sapropelity s¹ spotykane najczêœciej w warstwach

siod³owych (pok³ady 507 i 510) i warstwach brze¿nych

(pok³ad 620). Tworz¹ ³awice i soczewy o gruboœci

0,05–2,50 m. Znane z niecki bytomskiej, siod³a g³ównego,

niecki jejkowickiej oraz z rejonu d¹browsko-siemianowic-

kiego. Pod wzglêdem petrograficznym s¹ to boghedy

(pok³. 507), kennelo-boghedy (pok³. 620, 510, 407) i

boghedo-kennele (pok³. 620, 510, 407) oraz kennele sporo-

we (pok³. 504, 507, 510, 613, 620, 705, 707, 713 i 720).

Typowy sapropelit to boghed z pok³. 507 kopalni Powsta-

ñców Œl¹skich, tworz¹cy ³awice o gruboœci 0,2–0,3 m,

zawieraj¹cy ~80% alginitu i o wydajnoœci smo³y ~30%

(Gabzdyl, 1997).

Syderyty i sferosyderyty. Syderyty ilaste i sferosyderyty

towarzysz¹ pok³adom wêgla, najczêœciej w warstwach

rudzkich i orzeskich. Syderyty ilaste tworz¹ nieregularne

soczewkowate ³awice, natomiast sferosyderyty, poziomy

nagromadzenia. Syderyty ilaste wystêpuj¹ wœród ska³ ila-

stych w ³awicach o gruboœci 10–30 cm i zawieraj¹ 28–42%

Fe. Sferosyderyty, na ogó³ o œrednicy do 0,5 m, wystêpuj¹

zwykle w ska³ach stropowych pok³adów wêgla. Sferosyde-

ryty z warstw rudzkich zawieraj¹ 28–34% Fe, z warstw

orzeskich 27–42% Fe (Chodyniecka, 1973).

Karboñskie rudy ¿elaza by³y najintensywniej eksplo-

atowane w drugiej po³owie XIX w., w p³ytkich kopalniach

w okolicach Orzesza i Miko³owa. Obecnie nie maj¹ zna-

czenia przemys³owego.

£upki ogniotrwa³e i szlifierskie . W niektórych pok³adach

wêgla (grupy pok³adów 200, 300, 600 i 700) wystêpuj¹

wk³adki, tzw. przerosty, ³upków ogniotrwa³ych (tonste-

inów), o ogniotrwa³oœci zwyk³ej 175–177 sP, zawieraj¹ce

~38% Al 2 O 3 . Jest to surowiec przemys³u materia³ów

ogniotrwa³ych, pod wzglêdem jakoœci nie ustêpuj¹cy

noworudzkiemu ³upkowi ogniotrwa³emu.

Najwiêksze nagromadzenie ³upków ogniotrwa³ych

wystêpuje w pok³adach wêgla warstw ³aziskich i

orzeskich, w kopalniach „Ziemowit”, „Piast”, „Siersza” i

„Czeczott”. Zasoby w kopalni „Ziemowit” okreœlono jako

pozabilansowe, w kopalni „Siersza” jako szacunkowe. Do

niedawna odzyskiwany ³upek, obecnie jest sk³adnikiemod-

padu po wzbogaceniu wêgla, np. w kopalni „Ziemowit”

wielkoœci ok. 100 tys. t/r. Przerosty ³upku ogniotrwa³ego s¹

Pyskowice

POWSTAÑCÓW

ŒL¥SKICH

JULIAN

JOWISZ

BYTOM I

CENTRUM

WOJKOWICE

ANDALUZJA

GRODZIEC

BRZEZINY

JADWIGA

JADWIGA 2

ROZALIA

PARY¯

PSTROWSKI

ŒL¥SK

MATYLDA

GLIWICE

SATURN

POKÓJ

KAZIMIERZ-

-JULIUSZ

SOŒNICA

KATOWICE-

-KLEOFAS

ŒL¥SK

WUJEK

NIWKA-

-MODRZEJÓW

JAN KANTY

KNURÓW

HALEMBA

Œl¹sk-

-Pole

Panew-

nickie

Wujek-

-Pole Po³udniowe

STASZIC

SIERSZA

obszar

rezerwowy

Pilchowice

Chudów-

-Paniowy

projektowana

kop. Miko³ów

BUDRYK

Brzezinka

ZGE SOBIESKI-

JAWORZNO III

SIERSZA

SZCZYG£OWICE

MURCKI

WESO£A

BARBARA

(doœwiad.)

BOLES£AW ŒMIA£Y

DÊBIEÑSKO

Sumina

Jejkowice

Boles³aw Œmia³y

-rej.Wschód

ZIEMOWIT

Libi¹¿-

-D¹b

Paruszowiec

Za rowem be³ckim

Tenczynek

JANINA

RYDU£TOWY

Studzienice

Wis³a I-Wis³a II

CHWA£OWICE

¯ory-Suszec

PIAST

KRUPIÑSKI

Wis³a-Pó³noc

ANNA

JANKOWICE

¯ORY

Kobiór-Pszczyna

Warszowice-Paw³owicePó³noc

MARCEL

Studzionki-

-Mizerów

Miêdzyrzecze

Oœwiêcim-Polanka

Anna-Pole Po³udniowe

BORYNIA

BRZESZCZE

Zator

Spytkowice

Æwiklice

ZOFIÓWKA

PNIÓWEK

Paw³owice

JAS-MOS

SILESIA

Silesia-

-Dankowice-

-Jawiszowice

Go³kowice

Bzie-Dêbina

metan

methane

kopalnie czynne

working coal mines

kopalnie zlikwidowane

liquidated coal mines

z³o¿a niezagospodarowane

virgin field

Zebrzydowice

sapropelity

sapropelites

20km

syderyty, sferosyderyty

siderites, spherosiderites

³upki ogniotrwa³e i szlifierskie

refactory shales and grinding shales

bentonity

bentonites

MORCINEK

Ryc. 1. Rozmieszczenie z³ó¿ wêgla kamiennego i surowców mineralnych towarzysz¹cych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym na

podstawie mapy rozmieszczenia z³ó¿ wêgla kamiennego w GZW Pañstwowego Instytutu Geologicznego (opracowa³ J. Nowak)

Fig. 1. Distribution of coal deposits and mineral raw materials in the Upper Silesia Coal Basin on the basis of the map of coal deposits

distribution in the Upper Silesian Coal Basin of Polish Geological Institute (defined by J. Nowak)

728

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

tak¿e dobrymi poziomami korelacyjnymi i identyfika-

cyjnymi pok³adów wêgla (np. przerost w pok³adzie 610).

£upek szlifierski (wetzstein), zwany tak¿e kamieniem

ose³kowym, wystêpuje w z³o¿u nieczynnej kopalni „Gliwi-

ce”, na granicy warstw pietrzkowickich i gruszowskich.

By³y nieudane próby jego wykorzystania. Zasoby oszaco-

wano w kategorii C 2 na 123 tys. t.

Bentonity. Bentonity (i³y bentonitowe) wystêpuj¹ w war-

stwach porêbskich poni¿ej pok³adu 610, w obszarze Byto-

mia (Radzionkowa), Chorzowa, Sosnowca, Czeladzi.

Kompleks i³ów bentonitowych, o gruboœci 6–8 m, zawiera

zmienn¹ iloœæ montmorillonitu. W sp¹gowej czêœci kom-

pleksu zawartoœæ tego minera³u dochodzi do 90%. I³y ben-

tonitowe spe³niaj¹ wymagania odlewnictwa i wiertnictwa.

Mog¹ byæ stosowane do rekultywacji terenów zdegrado-

wanych przez przemys³. By³y odzyskiwane w kilku kopal-

niach. W kopalni „Powstañców Œl¹skich” zasoby

bilansowe wynosz¹ 643 tys. t, w kopalni „Saturn 1” 180

tys. t, w tym zasoby przemys³owe 426 tys. t. Wydobywany

w kop. Saturn i³ bentonitowy, wielkoœci 12 tys. t/r, po prze-

róbce, stosowany by³ w odlewnictwie jako bentonit odlew-

niczy gatunku III, w przemyœle siarkowym oraz w

wiertnictwie do produkcji p³uczki wiertniczej.

Wody zasolone i solanki. Z kopalñ GZW wypompowuje

siê ok.130 mln m 3 /r wód zasolonych o mineralizacji 0,5–35

g/dm 3 i ok. 18 mln m 3 /r solanek, zawieraj¹cych 35–79

g/dm 3 soli. Wody te, w wiêkszoœci, s¹ odprowadzane do

Wis³y i Odry. Czêœæ wód jest odsalana. Prowadzi siê tak¿e

wt³aczanie wód kopalnianych do

g³êbszych poziomów górotworu.

W GZW wystêpuj¹, zw³asz-

cza w czêœci p³d.-zach., wody

mineralne o znaczeniu balneolo-

gicznym.

Pierwiastki œladowe. W popio³ach,

po spaleniu wêgla, stwierdza siê

koncentracjê takich pierwiastków

jak: Ge, Ga, U, Be, Ni, Li, V, Cr, Mo,

B, Pb, Zn, Mn, Cu, i inne (Widaw-

ska-Kuœmierska, 1981).

Czêœæ pierwiastków wi¹¿e siê

wyraŸnie z substancj¹ mineraln¹

wêgla, czêœæ z substancj¹ orga-

niczn¹. Wiêkszoœæ z pierwiast-

ków toksycznych jak: As, Be, Co,

Cd, Cr, Cu, Li, Zn, jest z wi¹zana z

substancj¹ nieorganiczn¹ wêgla i

mo¿e byæ czêœciowo usuniêta

poprzez wzbogacanie wêgla. Nie-

które pierwiastki koncentruj¹ siê

g³ównie w minera³ach siarczko-

wych (Pb, Zn, Cu), inne w wêgla-

nowych (Ba, Mn) lub w

minera³ach ilastych (Cr, Be). Naj-

dok³adniej zosta³o rozpoznane

wystêpowanie Ge, Ga i U. Osza-

cowano zasoby niektórych pier-

wiastków, np. berylu — ok. 97

tys. t, kobaltu — ok. 400 tys. t.

Zawartoœæ pierwiastków œlado-

wych w popio³ach lotnych, otrzy-

mywanych ze spalania wêgla w

technologii z odsiarczaniem spalin

jest mniejsza, ni¿ w popio³ach uzy-

skiwanych w technologii bez

odsiarczania spalin (Ratajczak i in.,

1999).

woj. ³ódzkie

POWIAT WIELUÑSKI

POWIAT PAJÊCZAÑSKI

P¹tnów

Dzia³oszyn

Pajêczno

Praszka

£adzice

RADOMSKO

Nowa BrzeŸnica

POWIAT RADOMSZCZAÑSKI

Lipie

Popów

MiedŸno

Rudniki

Radomsko

Kruszyna

Krzepice Opatów

Panki

Gidle

Rad³ów

Mykanów

¯ytno

POWIAT OLESKI

K£OBUCK

K³omnice

Olesno

POWIAT K£OBUCKI

Rêdziny

D¹browa Zielona

POWIAT W£OSZCZOWSKI

Wrêczyca Wielka

Mstów

W³oszczowa

POWIAT CZÊSTOCHOWSKI

Koniecpol

Blachownia

Konopiska

CZÊSTOCHOWA

Ciasna

Przyrów

woj.

œwiêtokrzyskie

Secemin

Herby

Olsztyn

Dobrodzieñ

Janów

woj. opolskie

POWIAT LUBLINIECKI

Poczesna

Lelów

Radków

Kolonowskie

Pawonków

Moskorzew

¯arki Niegowa

LUBLINIEC

Koszêcin

Szczekociny

POWIAT MYSZKOWSKI

OPOLE

POWIAT STRZELECKI

Zawadzkie

WoŸniki

Kalety

Miasteczko Œl¹skie

Kozieg³owy

S³upia

W³odowic

Jemielnica

MYSZKÓW

Kroczyce

Sêdziszów

Tworóg

POWIAT ZAWIERCIAÑSKI

Strzelce Opolskie

Wielowieœ

POWIAT TARNOGÓRSKI

ZAWIERCIE

TARNOWSKIE

GÓRY

Siewierz

Mierzêcice

Bobrowniki

Porêba

Pilica

Koz³ów

Toszek

Œwierklaniec

Ogrodzieniec

Leœnica

Ujazd

POWIAT

GLIWICKI

Zbros³awice

£azy

POWIAT MIECHOWSKI

Charsznica

PIEKARY

ŒL¥SKIE

Rudziniec

Wolbrom

Pyskowice

D¥BROWA

GÓRNICZA

BYTOM

Klucze

Kêdzierzyn KoŸle

BÊDZIN

SIEMIAN. ŒL.

POWIAT OLKUSKI

ZABRZE

CzeladŸ

POWIAT

KÊDZIERZYÑSKO-KOZIELSKI

S³awków

Boles³aw

GLIWICE

ŒWIÊTOCH£OWICE

Soœnicowice

Bierawa

RUDA

ŒL¥SKA

CHORZÓW

SOSNOWIEC

Olkusz

Cisek

Bukowno

woj. ma³opolskie

Giera³towice

Knurów

KATOWICE

KuŸnia Raciborska

Pilchowice

Czerwionka

-Leszczyny

Omontowice

£aziska Górne

JAWORZNO

MYS£OWICE

Rudnik

MIKO£ÓW

Tr z ebin ia

Baborów

POWIAT

RACIBORSKI

Imielin

POWIAT

G£UBCZYCKI

POWIAT

MIKO£OWSKI

Chrzanów

P. R Y B N I C K I

TYCHY

Piotrowice

Wielkie

RACIBÓRZ

RYBNIK

Orzesze

Wyry

BIERUÑ

POWIAT

CHRZANOWSKI

Kornowac

Rydu³towy

Kobiór

Kietrz

Babice

Lubomia

Krzy¿anowice

Œwierklany

¯ORY

Bojszowy

Krzanowice

Suszec

WODZIS£AW

ŒL¥SKI

POWIAT OŒWIÊCIMSKI

Oœwiêcim

Brzeszaze

POWIAT

PSZCZYÑSKI

PSZCZYNA

POW.

WODZIS£AWSKI

Mszana

Godów

Paw³owice

KRAKÓW

Osiek

POWIAT

BIELSKI

OPAVA

Strumieñ

Chybie

Czechowice-

-Dziedzice

Kêty

POWIAT WADOWICKI

Zebrzydowice

Jasienica

KARVINA

Kozy

Por¹bka

Skoczów

BIELSKO-BIA£A

Andrychów

OSTRAVA

Ha¿iach

Laworze

CZECHY

CZECH REP.

POWIAT

CIESZYÑSKI

Czernichów

CIESZYN

Wilkowice

Œlemieñ

Sucha Beskidzka

Goleszów

Ustroñ Brenna

Buczkowice

Szczyrk

Gilowice

Stryszawa

POWIAT SUSKI

Lipowa

¯YWIEC

NOVY JIÆIN

FRYDEK-MISTEK

Œwinna

Zawoja

Wis³a

POWIAT

¯YWIECKI

Koszarawa

Istebna

Milówka

Jeleœnia

Rajcza

NAMESTOVO

00 km

CZADCA

S£OWACJA

SLOVAKIA

wêgiel brunatny

brown coal

rudy Zn-Pb

Zn-Pb ores

rudy Mo-W-Cu

Mo-W-Cu ores

rudy Fe

Fe ores

sól kamienna

rock salt

siarka

sulphur

gipsy

gypsum

dolomity, wapienie, margle

dolomites, limestones, marls

piaskowce i szarog³azy

sandstones, graywakes

surowce ilaste ceramiki budowlanej

stay row materials for building ceramics

borowiny

peat bath

Wêgiel brunatny

granica pañstwa

country boundaries

W utworach jury dolnej,

pomiêdzy Siewierzem, Zawier-

ciem i Myszkowem, wystêpuje

twardy wêgiel brunatny, znany w

literaturze jako wêgiel blanowic-

ki. Eksploatacja by³a prowadzona

przez ok. 150 lat do 1959 r. Seria

wêglonoœna (warstwy blanowic-

kruszywa naturalne i piaski

natural aggregates and sands

granica województwa

province boundaries

wody lecznicze

medical waters

granica powiatu

district boundaries

Ryc. 2. Lokalizacja pozosta³ych surowców mineralnych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglo-

wym i na obszarach przyleg³ych (opracowa³ J. Nowak)

Fig. 2. Localization of the other mineral raw materials in the Upper Silesian Coal Basin and the

adjacent areas (defined by J. Nowak)

729

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

kie), o gruboœci 15–40 m, zawiera wœród osadów piaszczy-

sto-ilastych pok³ad wêgla o gruboœci do 1,9 m znajduj¹cy

siê pod nadk³adem o gruboœci 3–30 m.

W utworach miocenu, pomiêdzy Gliwicami a Kêdzie-

rzynem–KoŸlem, wystêpuje wêgiel brunatny miêkki (tzw.

lignit) w warstwach k³odnickich i kêdzierzyñskich. Wêgiel

ten, stwierdzony otworami wiertniczymi, nie ma znaczenia

gospodarczego. Wyj¹tek stanowiæ mog¹ ma³e z³o¿a, zale-

gaj¹ce p³ytko w warstwach kêdzierzyñskich (sarmat), w

których pok³ad wêgla ma gruboœæ ok. 3 m.

Rudy ¿elaza

Rudê ¿elaza wydobywano na Górnym Œl¹sku z utwo-

rów górnego karbonu i triasu, a na Œl¹sku Cieszyñskim z

utworów fliszu karpackiego. Ostatni¹ kopalniê tych rud

¿elaza zamkniêto w 1933 r. Ponadto eksploatowano rudy

darniowe, o czym œwiadcz¹ liczne œlady w okolicach Gli-

wic (Pilchowice, Soœnicowice, Rudy, Rudziniec).

Z utworów wêglanowych triasu, w okolicach Tarnow-

skich Gór i Bytomia w XVIII i XIX w., eksploatowano

¿elaziak brunatny (ruda limonitowa) z zag³êbieñ kraso-

wych, zawieraj¹cych 36–45% Fe.

Z kredowych i eoceñskich i³o³upków fliszu karpackie-

go eksploatowano w XIX w. sferosyderyty zawieraj¹ce

26% Fe. Najd³u¿ej, bo do 1889 r. wydobywano rudê pod

Jelenic¹ w Ustroniu dla miejscowej huty. Œlady dawnej

eksploatacji sferosyderytów, wystêpuj¹cych wœród i³ów

retyku, znane s¹ z okolicy WoŸnik. Kopalnie jurajskich

syderytów ilastych, w obszarze Czêstochowa–K³obuck

zamkniêto, ostatni¹ w 1982 r. Kopalin¹ towarzysz¹c¹ by³

i³o³upek, stosowany do produkcji klinkieru cementowego

(Gabzdyl, 1997).

Œl¹skie hutnictwo ¿elaza i stali pracuje na importowa-

nej rudzie ¿elaza i importowanych uszlachetniaczach stali.

Wykorzystywany jest równie¿ z³om metalowy. Produko-

wana jest surówka ¿elaza, g³ównie surówka wielkopieco-

wa do produkcji stali. Najwiêkszy producent to Huta

Katowice S.A. (obecnie w sk³adzie koncernu Polskie Huty

Stali S.A.) o wielkoœci produkcji ok. 3,5mln t/r (ok. 66%

produkcji krajowej). Produkowana stal surowa jest uzyski-

wana z pieców elektrycznych (huty Zawiercie, Baildon,

Zabrze, Batory, Czêstochowa) i z konwertorów (m.in. Huta

Katowice). Wielkoœæ produkcji stali surowej wynosi oko³o

4,3 mln t/r, przy wielkoœci produkcji w kraju, wynosz¹cej

w 2003 r. ok. 9,1 mln t.

Rudy cynkowo-o³owiowe

Górnictwo triasowych rud Zn-Pb na Górnym Œl¹sku, w

obszarze Tarnowskich Gór i Bytomia, zosta³o zaniechane.

Ostatni¹ kopalniê „Orze³ Bia³y” w Brzezinach Œl¹skich

zamkniêto w 1990 r. Obecnie w zak³adach „Orze³ Bia³y”

S.A. w Bytomiu i „Baterpol” sp. z o.o. w Œwiêtoch³owi-

cach odzyskuje siê o³ów ze zu¿ytych akumulatorów.

£¹czna zdolnoœæ produkcyjna tych zak³adów wynosi ok.

190 tys. t/r akumulatorów, tj. ok. 42,5 tys. t/r o³owiu meta-

licznego.

W Hucie Cynku „Miasteczko Œl¹skie”, produkuj¹cej z

importowanych koncentratów, jako uboczny produkt rek-

tyfikacji cynku rafinowanego, jest odzyskiwany kadm w

iloœci ok. 375 t (2003 r.). Na bazie tzw. metalu Dore`a,

dostarczanego przez H.C. „Miasteczko Œl¹skie”, odzyski-

wane jest srebro w AG — Tech. sp. z o o. w Katowicach. Z

odpadów hutnictwa miedzi, w IMN w Gliwicach, odzyski-

wane jest srebro.

Górnictwo triasowych rud Zn-Pb w obszarze olkuskim

(kop. Olkusz–Pomorzany), z uwagi na wyczerpuj¹ce siê

zasoby, i brak mo¿liwoœci nowych inwestycji na z³o¿ach

nie zagospodarowanych, znajduje siê w fazie schy³kowej.

Oprócz z³ó¿ niezagospodarowanych w obszarze olku-

skim, znajduj¹ siê one tak¿e w obszarze zawierciañskim

(Zawiercie I i II, Rodaki–Rokitno, Marciszów, Go³uchowi-

ce, i Porêba), w obszarze myszkowskim (¯arki i Winow-

no–Bêdusz) oraz w obszarze tarnogórskim

(Bibiela–Kalety i Miotek–Zielone) — wed³ug Gansdorfe-

ra i P³askonki, 1996.

Z³o¿a obszaru zawierciañskiego s¹ przed³u¿eniem, w

kierunku pó³nocnym, z³ó¿ obszaru olkuskiego. Okruszco-

wane s¹ g³ównie sp¹gowe partie dolomitów kruszcono-

œnych. Najlepiej zbadane zosta³o (kat C 1 ), najbardziej

zasobne z³o¿e Zawiercie I, na którym projektowano kopal-

niê pilotuj¹c¹. Zasoby oszacowano na ok. 19 mln t rudy o

zawartoœci 4,2% Zn i 1,5% Pb, a zasoby przemys³owe (wg

Outokumpu z Finlandii) na ok.16 mln t rudy o zawartoœci

6,2% Zn i 2,4% Pb. G³ówne zasoby rudy wystêpuj¹ w serii

o gruboœci 2–13 m, na g³êbokoœci 60–130 m. W rudzie,

obok siarczków Zn i Pb, wystêpuje baryt, srebro, kadm

oraz siarczki ¿elaza. Ruda jest niskoutleniona i ³atwo

wzbogacalna. Wschodnia czêœæ z³o¿a le¿y w granicach

Zespo³u Jurajskich Parków Krajobrazowych. Poza zainte-

resowaniem przemys³owym s¹ z³o¿a w obszarach mysz-

kowskim i tarnogórskim, g³ównie z uwagi na nisk¹ jakoœæ

rudy, niewielkie zasoby i trudne warunki geologiczno-gór-

nicze.

Udokumentowane w kategorii C 2 , wczesnopaleozoiczne

z³o¿e typu porfirowego rudy Mo-W-Cu „Myszków” zawie-

raj¹ce 283 tys. t Mo, 238 tys. t W i 875 tys. t Cu w ³upkach,

porfirach i granitoidach, nie znalaz³o siê w bilansie zaso-

bów kopalin.

Sól kamienna

W nadk³adzie górnoœl¹skiej formacji wêglonoœnej

GZW, w obszarze Rybnik–¯ory–Orzesze, wystêpuje mio-

ceñskie z³o¿e soli kamiennej. Obszar z³o¿owy ma

powierzchniê 12 x 7 km. Z³o¿e le¿y na g³êbokoœciach

100–150 m, nie jest zaburzone tektonicznie i jest typu auto-

chtonicznego. Seria solonoœna, o gruboœci do 100 m,

zawiera pok³ad soli kamiennej o gruboœci do 40 m, œrednio

20 m. Maksymalne gruboœci osi¹ga pok³ad w SE i E czêœci

z³o¿a. Obok soli wystêpuj¹ wk³adki gipsu, anhydrytu i ska³

ilasto- siarczanowych o zawartoœci 15–85% NaCl. W pro-

filu serii solonoœnej wydzielono cztery cyklotemy, kore-

luj¹ce siê z cyklotemami utworów solonoœnych Wieliczki

(Garlicki, 1994). Zasoby bilansowe oszacowano na ok. 2

mld t.

Zak³ady odsalania wód do³owych produkuj¹, w wyniku

utylizacji wód s³onych z kopalñ „Dêbieñsko” i „Budryk”,

sól warzon¹. Zdolnoœæ produkcyjna zak³adu „Dêbieñsko I”

wynosi ok. 45 tys. t/r. i „Dêbieñsko II” ok. 110 tys. t/r.

Siarka i gips

W obszarze Pszów–Kokoszyce–Rogów wystêpuje kil-

ka ma³ych, przyuskokowych z³ó¿ siarki rodzimej. Mioce-

ñska seria siarkonoœna znajduje siê wœród utworów

gipsonoœnych, tworz¹cych obrze¿enie niecki solnej Ryb-

nik–¯ory–Orzesze. Utwory gipsonoœne w s¹siedztwie

uskoków s¹ zastêpowane utworami siarkonoœnymi. Siarka

730

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: