Europa Środkowa jako region historyczny.pdf

Antoni Podraza

Europa Środkowa jako region historyczny

Określenie „Europa Środkowa” ma stosunkowo niedługą historię. Za jednego

z pierwszych, który operował nim uchodzi niemiecki ekonomista Friedrich List (1789-1846),

przedstawiciel tzw. starej szkoły historycznej w ekonomii, silnie zaangażowany w walkę

o ekonomiczne zjednoczenie Niemiec 1 . W gruncie rzeczy jednak termin ten narodził się

u progu XX wieku i od razu zaczęła się jego zawrotna kariera. Były to jednak narodziny

obciążone grzechem pierworodnym wynikającym ze ścisłego powiązania nauki z polityka

i gospodarką. Pierwszy okres funkcjonowania terminu „Europa Środkowa” związany jest

ściśle z Niemcami przezywającymi w początku XX wieku intensywny rozwój

i zmierzającymi do zdominowania znaczącego obszaru naszego kontynentu określanego

właśnie tym mianem. Niemieckie „Mitteleuropa” stało się na tyle modne, ze używano je także

w innych językach na określenie terytorium od Renu po Wisłę a nawet Dniepr i od Bałtyku po

Bałkany. W bieżącym roku mija setna rocznica ukazania się książki geografa Josepha

Partscha, profesora Uniwersytetu Wrocławskiego, w której przestawił on szczegółowo obraz

terenów tworzących w jego przekonaniu Europę Środkową 2 . W tym samym 1904 roku w dniu

21 stycznia w Berlinie powołane zostało do życia Gospodarcze Towarzystwo Środkowo-

europejskie (Mitteleuropäischer Wirtschaftsverein), które za cel postawiło sobie doprowa-

dzenie do gospodarczej integracji Niemiec i Austro-Węgier z ewentualnym rozszerzeniem tej

wspólnoty na dalsze kraje (Szwajcaria, Belgia, Holandia) 3 . W ten sposób został zapocząt-

kowany związek pojęcia „Europa Środkowa” z niemieckimi planami dominacji politycznej,

gospodarczej i kulturalnej w tym regionie naszego kontynentu. Wojna światowa miała ułatwić

osiągnięcie tych celów. Podczas jej trwania w okresie największych sukcesów państw

centralnych w 1915 roku ukazała się sławna książka Friedricha Naumanna pt. Mitteleuropa

1 Przeglądu zainteresowań problemem Europy Środkowej dokonał m.in. Jacques Droz w pracy L’Europe

Centrale. Evolution historique de l’idee de Mitteleuropa , Paris 1960.

2 J. Partsch, Mitteleuropa. Die Länder und Völker… , Gotha 1904. Angielskie wydanie tej książki ukazało

się rok wcześniej, J. Partsch, C entral Europe , New York 1903.

3 A. Suppan, Der Begriff „Mitteleuropa” im kontext der geopolitischen Veränderungen seit Begin des 19

Jahrhunderts „Mitteilungen der Östrreichschen geographischen gesellschaft“ , 132. Jg., Wien 1990.

będąca swego rodzaju ewangelią koncepcji „Europy Środkowej” jako obszaru niemieckiej

hegemonii. Klęska Niemiec w pierwszej wojnie i rozpad Austro-Węgier przeszkodziły jednak

w realizacji tych planów. Koncepcja odżyła znów dopiero w czasach Adolfa Hitlera

w zmienionej już formie.

Rok 1918 i koniec I wojny światowej zamknął pierwszy etap funkcjonowania terminu

„Europa Środkowa”, który odnosił się głównie do polityki i ekonomii. Kolejny etap przypada

na lata międzywojenne (1918-1939). Nowy układ geopolityczny i nowe problemy

ekonomiczne i polityczne sprawiły, że problematyka Europy Środkowej nie utraciła swej

aktualności, chociaż nabrała innego charakteru. Punkt ciężkości zainteresowań problemem

przesunął się wyraźnie w kierunku nowo powstałych państw takich jak Polska,

Czechosłowacja czy Węgry - znacznie okrojone, ale oddzielone od swego dotychczasowego

partnera, Austrii. Europa Środkowa zatem przestała w tym czasie oznaczać już teren

niemieckiej dominacji, czy też aspiracji do ogrywania decydującej roli, ile raczej dążenia

integracyjne ze strony nowych państw. Integracja ta miała pomóc w rozwiązywaniu

złożonych problemów politycznych, gospodarczych i narodowościowych, z którymi borykały

się te państwa. Była ona także jednym ze sposobów przeciwstawienia się naciskom

niemieckim z zachodu i sowieckim ze wschodu. Jednak podejmowane wówczas próby nie

przyniosły większych rezultatów. Świadczą o tym m.in. losy tzw. „Małej Ententy” i fiasko

polskich koncepcji „Międzymorza”. Konflikt interesów poszczególnych państw regionu był

na tyle poważny, ze nawet w obliczu zewnętrznego zagrożenia nie były one w stanie dojść do

porozumienia.

Ekonomiści i politycy jednak wciąż interesowali się problemem „Europy Środkowej”,

choć już w innym niż u Naumanna sensie. Pojawiły się w tym okresie dwa nowe elementy. Po

pierwsze termin ten w wersji niemieckiej „Mitteleuropa” wymagał już pewnej modyfikacji,

albowiem przed I wojna obejmował on przede wszystkim kraje niemieckie (Niemcy, Austria)

a inne etniczne tereny wchodzące w jego skład były obszarami penetracji i dominacji

Niemców. Teraz mianem tym określane były przede wszystkim terytoria nowych państw

między Niemcami a Rosja Radziecką (później Związkiem Radzieckim), które pojawiły się na

mapie Europy po I wojnie światowej. Trudno było dla tego obszaru używać tej nazwy. Taka

chyba była geneza terminu „Europa Środkowowschodnia”, który powoli wchodził do

terminologii politycznej. Ale do tego wszystkiego dochodził jeszcze inny, nowy element,

który z naszego punktu widzenia odgrywał rolę bardzo istotną. Oto właśnie wówczas zaczęły

się naukowe dociekania, które miały doprecyzować nazewnictwo różnych części naszego

kontynentu, w tym przede wszystkim w odniesieniu do nowych państw. Dla Polaków

odnosiły się również owe rozważania do ziem, które kiedyś wchodziły w skład

Rzeczpospolitej, a w tym czasie należały w większości do Związku Radzieckiego. Chodzi

tutaj o Ukrainę i Białoruś. Podstawową role w próbach naukowego uzasadnienia terminologii

a także zakresu terytorialnego obszarów Europy Środkowej czy Europy Środkowowschodniej

przypadło historykom - głównie polskim i czeskim. Początki owej dyskusji wiążą się z V

Międzynarodowym Kongresem Historyków w 1923 roku w Brukseli. Od tego momentu

zagadnienie definicji pojęcia Europa Środkowa (Środkowowschodnia), kryteriów wydzielenia

tego regionu, określenie jego granic oraz wskazanie cech charakterystycznych i właściwości

były przedmiotem żywego zainteresowania badaczy z Polski, Czech a także i z innych

krajów. Jaroslav Bidlo, Oskar Halecki, Marceli Handelsman – oto główni uczestnicy debaty.

Warto przypomnieć także, że warszawski Kongres Historyków w 1933 roku poświęcił także

wiele miejsca temu problemowi.

Jednak nie jest moim zamiarem przedstawiać dzieje zainteresowań naukowych

problemami podziału naszego kontynentu ze szczególnym uwzględnieniem Europy Środowej

(Środkowowschodniej). Uczynił to przede kilkunastu laty Piotr Wandycz w swoim

doskonałym artykule pt. O historycznej tożsamości Europy Środkowo-Wschodniej 4 .

W polskiej literaturze historycznej zarys dziejów zainteresowań tym problemem przedstawił

też Tomasz Gryglewicz w rozdziale Dzieje pojęcia Europa Środkowa stanowiącym

wprowadzenie do jego rozprawy o malarstwie tego obszaru w latach 1900-1914 5 .

Czasy II wojny światowej i tragiczne losy wielu narodów żyjących między Niemcami

a Związkiem Radzieckim sprawiły, że problem politycznej integracji tego regionu nabrał

szczególnego znaczenia. To z kolei pobudziło także historyków krajów Europy

Środkowowschodniej przebywających w Anglii i USA do żywego zainteresowania się

problematyką środkowoeuropejską nie tylko ze względów naukowych, ale też z pobudek

czysto politycznych. Związek zainteresowań historycznych z aktualna polityką bardzo

wyraźnie wystąpił też w powojennym okresie obejmującym lata 1945-1989. Przez długi czas

dyskusja na temat historycznych podziałów starego kontynentu, a szczególnie podkreślanie

odrębności jego części środkowej, czy jak chcieli niektórzy, środkowowschodniej nie cieszyły

się popularnością w oficjalnej historiografii krajów tego regionu pozostających pod

hegemonią radziecką. Każda analiza podziałów Europy prowadziła przecież do potwierdzenia

4 P. Wandycz, O historycznej tożsamości Europy Środkowo-Wschodniej , „Tygodnik Powszechny” 1987,

nr 18.

5 T. Gryglewicz, Dzieje pojęcia Europa Środkowa [w : ] Malarstwo Europy Środkowej 1900-1914.

Tendencje modernistyczne i wczesnoawangardowe , Kraków 1992.

odrębności Europy Środkowej od Europy Wschodniej – zdominowanej przez Rosję.

Eksponowanie tych różnic nie było rzecz jasna mile widziane. Z kolei z tych samych

powodów natury politycznej problemem tym interesowali się szczególnie badacze

zachodnioeuropejscy i amerykańscy. Najbardziej znaczącym przykładem może być tutaj

działalność naukowa Oskara Haleckiego, autora podstawowej pracy dotyczącej tej

problematyki The limits and divisions of European history 6 . Dopiero w schyłkowej fazie

pojałtańskiej Europy, głównie w latach 70. i 80. XX wieku problematyka środkowo-

europejska znowu żywo zainteresowała historyków i publicystów w takich krajach jak Polska,

Węgry i Czechosłowacja. Ukazało się wówczas szereg prac poświęconych specyfice regionu,

określeniu jego terytorium, omówieniu historycznej odrębności. Wśród autorów tych prac

szczególne miejsce zajmują ludzie związani z opozycją antykomunistyczną, a także emigranci

z krajów środkowoeuropejskich. Rysuje się wówczas wyraźnie odrębność terminologiczna

dla określenia pojęcia regionu, który nas interesuje. Podczas kiedy historycy i publicyści

węgierscy i czescy operują terminem „Europa Środkowa”, to polscy z reguły używają

określenia „Europa Środkowowschodnia”. Wymownym przykładem tej różnicy jest z jednej

strony Milan Kundera 7 czy Jeno Szücs 8 , a z drugiej strony Piotr Wandycz czy Jerzy

Kłoczowski 9 .

W ostatnich 15 latach, które minęły od wielkiego przełomu 1989 roku problematyka

Środkowej czy Środkowowschodniej Europy nadal żywo interesuje środowisko historyków,

politologów, czy publicystów. Przykładem tego jest także i nasze sympozjum. Przy czym

coraz wyraźniej problematyka podziałów Europy największe zainteresowanie budzi wśród

Polaków. O tym decydują dwie zasadnicze przyczyny. Pierwsza o charakterze naukowym -

Polska przez długie wieki związana z Litwą, Białorusią i Ukrainą dla wyjaśnienia wielu

problemów swej historii musi się także odnieść do dziejów narodów, które zamieszkiwały jej

terytorium. Druga przyczyna nosi znowu, jak to już wielokrotnie bywało, charakter

polityczny. Pojęcie Europy Środkowowschodniej w polskim wydaniu obejmuje ziemie, które

niegdyś wspólnie z Polską tworzyły Rzeczpospolitą – te sprzed rozbiorów, a dziś obejmuje

6 O. Halecki, The limits and divisions of European history , London 1950. Wydanie polskie Historia Europy

– jej granice i podziały , 1994.

7 M. Kundera, Zachód porwany albo tragedia Europy Środkowej , „Zeszyty Literackie” R. [2], Nr 5 (1984),

Paryż.

8 J. Sücs, Trzy Europy , Lublin 1995.

9 Obaj uczeni są autorami szeregu prac poświęconych dziejom obszaru określanego jako Europa

Środkowowschodnia.

państwa leżące na wschód od Polski, tzn.: Białoruś i Ukrainę. Czy kraje te więcej łączy

z Rosją czy z Zachodnią Europą, czy więc należą one do Europy Wschodniej, czy też wraz ze

swoimi zachodnimi sąsiadami tworzą Europę Środkowowschodnią? Polska, Czechy, Węgry

a także kraje nadbałtyckie: Litwa, Łotwa, Estonia już weszły do Unii Europejskiej. Czy

najbliżsi sąsiedzi ze wschodu: Ukraina i Białoruś pójdą ich śladem, wiążąc się ściśle

z krajami tworzącymi wspólnotę? Reprezentując tezę o jednej wspólnocie i udowadniając tym

samym istnienie związku tych krajów z pozostałymi krajami środkowowschodnimi historycy

mogą przyczynić się do stworzenia ideowych podstaw takiej organizacji 10 .

Chciałem wyraźnie oświadczyć, że jestem zdecydowanym przeciwnikiem mieszania

bieżących politycznych zadań z nauką, w tym nawet tak bliską polityce jak historia.

Zastanawiając się nad podziałami historycznymi naszego kontynentu nie chcę posługiwać się

argumentami politycznymi a jedynie jasno sprecyzowanymi pojęciami opartymi o naukową

analizę historycznych zjawisk. Jak przy takim podejściu do sprawy przedstawia się kwestia

podziału naszego kontynentu na wielkie regiony historyczne? 11

W moim przekonaniu Europa przeżyła w czasach historycznych trzy wielkie podziały.

Każdy z nich wyodrębnił z naszego kontynentu części wykazujące zadziwiającą trwałość.

Nawet gdy podział taki ulegał zatarciu i pojawiał się nowy oparty na innych kryteriach,

oddziaływanie poprzedniego trwało i formowało – aż do czasów współczesnych – podziały

naszego kontynentu na wielkie regiony. Pod wpływem różnych czynników kształtowały się

mniejsze regiony, których trwałość i wpływ na dzieje kontynentu były również bardzo istotne.

Jakie były owe wielkie podziały Europy? Pierwszy z nich to podział charakterystyczny

dla antyku na świat śródziemnomorski, politycznie tożsamy od I wieku przed Chrystusem do

schyłku V wieku po Chrystusie z imperium rzymskimi oraz europejskie „barbaricum”. Ren,

10 Swoje stanowisko w tej sprawie zaprezentowałem w artykule Historyczne uwarunkowania rozwoju

kultury na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej , [w:] Od świata granic do świata horyzontów , red J. Purchla,

Kraków 2001.

11 Poglądy swoje na problem podziału historycznego kontynentu na wielkie regiony historyczne miałem

okazję zaprezentować w szeregu artykułów publikowanych w ostatnim dwudziestoleciu. Kilka ważniejszych

wymieniam: Wielkie regiony historyczne w Europie. Pojęcie i przydatność badawcza , [w:] „Sprawozdania

z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie”, t. XXIII/2, Kraków 1981; Polens Platz in Europa,

Saarbrüccken 1985; Ist Mitteleuropa eine historische Region [w:] Regions, religionalimes et consience

regionale , Kraków 1993 ; Europa Środkowa. Zakres przestrzenny i historia regionu [w:] „Prace Komisji

Środkowoeuropejskiej PAU”, Kraków 1993 ; Wielkie regiony historyczne Europy a granice państwowe , [w:]

Kraków-Małopolska w Europie Środka… , Kraków (1996); Co należy rozumieć pod pojęciem „Europa

Środkowa” na przełomie XX i XXI wieku [w:] Europa Środkowa – nowy wymiar dziedzictwa , Kraków 2002.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: