10
D. Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka –(4)
Styl urzędowy i jego gatunki
Język jest podstawowym narzędziem regulowania stosunków społecznych między ludźmi. Taką funkcję spełnia na przykład we wszelkiego rodzaju instrukcjach czy zarządzeniach, zawierających przepisy określające prawa i obowiązki obywateli, nakazy i zakazy postępowania itp. Odmiana polszczyzny służąca podobnym celom komunikacyjnym zyskuje w różnych opracowaniach stylistycznych nazwy: styl urzędowo-kancelaryjny (H. Kurkowska), styl urzędowo-prawny (J. Bartmiński), styl administracyjny (S. Gajda) czy po prostu styl urzędowy (D. Buttler, T. Skubalanka). Na potrzeby tego opracowania będziemy mówić o stylu urzędowym, wyodrębniając w nim dwie podoodmiany: styl urzędowo- kancelaryjny (typowy dla pism, dokumentów) oraz styl urzędowo-prawny (realizujący się w aktach normatywnych).
1 . Charakterystyka sytuacji komunikacyjnych, w których stosowany jest styl urzędowy
Czynności urzędowe podlegają znacznej konwencjonalizacji, muszą być zgodne z pewnymi procedurami, aby mogły być uznane za ważne. Różnorodne teksty, które stanowią część działań urzędowych, wyrastają w ramach instytucjonalnych, w sytuacjach komunikacyjnych charakteryzujących się specyficznymi cechami.
· Przede wszystkim typowy jest dla nich oficjalny, pozbawiony więzi emocjonalnej kontakt między partnerami porozumienia.
· Jednym z uczestników komunikacji jest zawsze prawodawca: urząd, instytucja, funkcjonariusz, osoba reprezentująca instytucję.
· Obserwowana jest przy tym, związana z autorytetem władzy, nierówność ról komunikacyjnych – administracja jest wszak reprezentantem władzy i wyrazicielem jej woli.
· Najczęściej sytuację komunikacyjną właściwą dla stosowania stylu urzędowego charakteryzuje brak styczności czasowej i przestrzennej nadawcy i odbiorcy, a to dlatego, że dominuje kontakt za pośrednictwem pisma.
· Biorąc pod uwagę typ odbiorcy, można wyróżnić dwa rodzaje sytuacji komunikacyjnych urzędowych. Pierwszy – to sytuacja niezindywidualizowana, gdy nadawca zwraca się nie do konkretnego, indywidualnego odbiorcy, lecz do pewnej kategorii osób (np. podróżnych, , płatników różnych typów podatku, kierowców pojazdów czterokołowych, rowerzystów itp.), które mogą zapoznawać się w z tekstem w różnym miejscu, czasie i okolicznościach. Drugi rodzaj – to sytuacja zindywidualizowana, gdy odbiorcą jest określona, imiennie wskazana osoba fizyczna lub osoba prawna (instytucja).
2. Językowe wyróżniki stylu urzędowego. Konflikty celów nadawcy
Za najbardziej typowe cechy stylu urzędowego uważa się zwykle dyrektywność, bezosobowość, szablonowość, precyzyjność.
Znakomita część wypowiedzi urzędowych nakłada na odbiorcę obowiązek określonego zachowania się. Podstawowe kategorie dyrektywne – obowiązek, pozwolenie, zakaz – mogą być wyrażane za pomocą różnorodnych środków językowych. Należą do nich przede wszystkim środki leksykalne: nakazy, zakazy, obowiązki i pozwolenia formułowane są głównie przez czasowniki niewłaściwe powinien, należy oraz formuły dyrektywne takie jak: jest zalecane, jest zakazane, jest dozwolone itp. Stosunkowo rzadko używa się form trybu rozkazującego. Rozkaźniki przybierają postać bezosobową, np. Palenie surowo wzbronione!, Nie wychylać się przez okno! Dyrektywność wzmacniana jest leksemami typu: bezwzględnie, niezwłocznie, natychmiast oraz znakami wykrzyknienia i groźbami sankcji w wypadku zachowania innego niż zalecane.
1. Pieszy jest obowiązany korzystać z chodnika lub drogi dla pieszych, a w razie ich braku - z pobocza. Jeżeli nie ma pobocza lub czasowo nie można z niego korzystać, pieszy może korzystać z jezdni, pod warunkiem zajmowania miejsca jak najbliżej jej krawędzi i ustępowania miejsca nadjeżdżającemu pojazdowi.
2. Pieszy idący po poboczu lub jezdni jest obowiązany iść lewą stroną drogi.
3. Piesi idący jezdnią są obowiązani iść jeden za drugim. Na drodze o małym ruchu, w warunkach dobrej widoczności, dwóch pieszych może iść obok siebie.
4. Korzystanie przez pieszego z drogi dla rowerów jest dozwolone tylko w razie braku chodnika lub pobocza albo niemożności korzystania z nich. Pieszy, z wyjątkiem osoby niepełnosprawnej, korzystając z tej drogi, jest obowiązany ustąpić miejsca rowerowi.
5. Przepisów ust. 1-4 nie stosuje się w strefie zamieszkania. W strefie tej pieszy korzysta z całej szerokości drogi i ma pierwszeństwo przed pojazdem.
(Kodeks drogowy)
Gatunki urzędowe podlegają znacznie konwencjonalizacji i standaryzacji. Posługiwanie się nimi w wielu wypadkach sprowadza się do uzupełnienia swego rodzaju szablonu nielicznymi elementami indywidualizującymi (np. imię, nazwisko, numer dowodu osobistego, adres). Językowym wykładnikiem standardowości jest powtarzalność różnych elementów językowych, w szczególności utartych formuł, szczególnie w ważnych partiach kompozycyjnych, a więc na początku i na końcu.
Wypowiedzi urzędowe wyróżniają się troską nadawców precyzję wysłowienia. Ich osiąganiu służą rozmaite środki językowe. Należy do nich przede wszystkim osobna terminologia , a więc wyrazy mające znaczenie specjalistyczne (np. osoba prawna, powództwo, stosunek prawny, czynność prawna, zasiedzenie, prekluzja, cesjonariusz, konwalidacja). Styl urzędowy charakteryzuje się brakiem synonimii – w ten sposób także realizowany jest wymóg precyzji. Często stosowanym zabiegiem tekstowym w wypowiedziach urzędowych jest wtrącanie definicji nawiasowych, objaśniających wprowadzany do tekstu termin. Stałym składnikiem tekstów urzędowych zapewniającym ich precyzyjność są formuły odsyłające do nadrzędnych aktów prawnych oraz czasowniki wyrażające typ dokonywanej czynności prawnej. Skuteczność wypowiedzi wymaga użycia tych czasowników w 1. os. l. poj. czasu ter. (np. na podstawie mianuję, w oparciu przepis udzielam, itp.).Często stosowaną zasadą organizacji tekstów urzędowych ułatwiających osiągnięcie precyzji jest wyliczenie, np.:
Podręcznik wspomagający edukację, zwany dalej "podręcznikiem pomocniczym", spełnia warunki określone w § 3 ust. 3 pkt 1-3 i 6-8, a ponadto w przypadku gdy jest przeznaczony:
1) dla mniejszości narodowych i grup etnicznych - poszerza wiedzę z wybranego zakresu kształcenia oraz spełnia warunek określony w § 3 ust. 4;
2) do kształcenia specjalnego - jest przydatny do ćwiczenia określonych umiejętności;
3) do wychowania przedszkolnego dzieci sześcioletnich - uwzględnia treści zawarte w podstawie programowej wychowania przedszkolnego.
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 5 lutego 2004 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania i podręczników oraz cofania dopuszczenia)
Precyzji z powodzeniem służy szczególna kompozycja tekstów urzędowych, zwłaszcza prawnych. Składają się one z jednostek: artykułów, paragrafów, ustępów, opatrywanych często indywidualnymi tytułami. W tekstach skonstruowanych w taki sposób łatwiej jest znaleźć poszukiwane informacje.
Teksty urzędowe eksponują formalną więź między uczestnikami aktu komunikacji. Bezosobowość ujawnia się w szczególności w komunikacji niezindywidualizowanej. Jest wyrażana przede wszystkim za pomocą licznych form nieosobowych czasownika, głównie z morfemem się (np. powołuje się, postanawia się, odwołuje się) albo zakończonych na –no, - to (postanowiono, zredukowano, odwołano). Czynności nadawcy często wyrażane są za pomocą czasowników 3.os.poj. (np. Rada Ministrów uchwala, Sejm RP potwierdza.).Istotnym sposobem wyrażania w tekście nadawcy są pieczątki, podpisy decydujące o urzędowej mocy tekstu. Adresaci tekstów urzędowych często są określani kategorialnie – służy temu użycie zaimków uogólniających, np. każdy kto. Po 1989 r. w komunikatach zindywidualizowanych obserwuje się odchodzenie od bezosobowości i powrót do form adresatywnych zindywidualizowanych. Depersonalizacja – to cecha biurokratyzacji – tworzy dystans między władzą a społeczeństwem. Zjawisko to jest obce systemom demokratycznym. Dlatego po 1989 r. powraca na przykład w pismach urzędowych stosowana przed wojną forma pan, pani (w formularzach PRL-u – królowały bezosobowe formy: obywatel, obywatelka). W dobie komputeryzacji urzędów znika także zwyczaj jednoczesnego stosowania form odnoszonych zarówno do mężczyzn, jak i do kobiet: pana/pani.
Pożądaną cechą tekstów urzędowych, w szczególności prawnych, jest jednoznaczność. Wszak regulują one doniosłe kwestie życia publicznego, jak wolność i godność obywateli, ich bezpieczeństwo; wyznaczają granice swobody obywatelskiej i kompetencje organów państwowych, rozgraniczają sporne interesy obywateli. Drugą istotną cechą postulowaną jest komunikatywność nie tylko dla wąskiego grona specjalistów (np. prawników, urzędników państwowych), ale zrozumiałość powszechna. Przeciętny obywatel powinien rozumieć kierowane do niego polecenia, nakazy, zakazy. Nieuchronny jest w wielu wypadkach konflikt różnych celów nadawczych. Precyzja wysłowienia na przykład zwykle pomniejsza zrozumiałość tekstu . Długość zdań występująca w służbie precyzji – czyni wiele tekstów urzędowych językowo niezręcznymi, naruszającymi walory estetyczne wypowiedzi wreszcie trudnymi do zapamiętania i przez to mało komunikatywnymi. Redaktorzy tekstów urzędowych nieuchronnie stają przed trudnym zadaniem znalezienia złotego środka: osiągnięcia każdej z cech (jednoznaczności, precyzji i zrozumiałości) w stopniu optymalnym dla danych okoliczności.
3. Wzorce wypowiedzi – gatunki urzędowe
Styl urzędowy, podobnie jak inne odmiany funkcjonalne polszczyzny, wykształcił specyficzne, tylko jemu właściwe gatunki wypowiedzi. W odmianie prawnej są nimi akty normatywne stanowiące prawo, np: konstytucja, ustawa, dekret, rozporządzenie, regulamin, instrukcja, wytyczne. W odmianie kancelaryjnej – są to gatunki dokumentacyjne, np. ankieta, życiorys, metryka urodzenia, akt zgonu, świadectwo ukończenia szkoły, zeznanie podatkowe.
Osobną grupę gatunków urzędowych tworzą te, które obsługują korespondencję instytucjonalną oraz korespondencję obywatela z instytucją. Mieści się tu więc z jednej strony korespondencja biurowa, listy handlowe, okólniki, oferty, zamówienia, umowy, protokoły, monity, reklamacje, listy intencyjne, z drugiej: podania, skargi, życiorysy (curriculum vitae), listy motywacyjne.
Z uwagi na częstość użycia współczesnego CV, przedstawmy strukturę tego właśnie gatunku .
CV
...
NABIALEK